کرسی نقد کتاب «اندیشه سیاسی امام خمینی» برگزار شد

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، کرسی نقد کتاب اندیشه سیاسی امام خمینی رحمةالله علیه، پیش از ظهر امروز به همت پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، در سالن همایش های غدیر دفتر تبلیغات اسلامی برگزار شد.

بر اساس این گزارش، ارائه دهنده بحث در این نشست حجت الاسلام والمسلمین نجف لک‌زایی، رییس و عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، دانشیار گروه علوم سیاسی دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام و نویسنده کتاب اندیشه سیاسی امام بود.

ناقدان این کرسی نیز حجت الاسلام محسن مهاجر‌نیا دبیر انجمن های علمی حوزه و علیرضا صدرا استاد داﻧﺸﮑﺪه ﺣﻘﻮق و ﻋﻠﻮم ﺳﯿﺎﺳﯽ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان بودند و دبیری علمی نشست را نیز علیرضا زهیری، عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد و گروه جامعه و سیاست دانشنامه امام خمینی رحمةالله علیه بر عهده داشت.

تعریف اندیشه سیاسی

حجت الاسلام والمسلمین لک‌زایی در ابتدای این نشست و پس از طرح بحث توسط دبیر علمی به معرفی کتاب خود پرداخت و گفت: منظور از اندیشه سیاسی تفکری منظومه ای، منسجم و روشمند است که ضمن کلیت و شمول هم عقاید و ارزش ها و هم آرای سیاسی را در برمی گیرد.

وی با بیان این که اندیشه سیاسی هر اندشمندی مبتنی بر پیش فرض های نظری و اصول و قواعد اندیشه او است، اظهار داشت: از پیش فرض ها که همانند نخ تسبیح، اجزای گوناگون اندیشه سیاسی را انسجام می دهد با عنوان مبانی نام برده می شود و اصول و قواعد نیز نقش رابط میان مبانی و اندیشه ها را برعهده دارد که از سویی ثابت و از سویی منعطف است.

اندیشه سیاسی امام خمینی رحمةالله علیه

وی در توضیح اندیشه سیاسی امام خمینی افزود: درباره اندیشه سیاسی امام خمینی رحمةالله علیه آثار زیادی منتشر شده است؛ اما ویژگی اثر حاضر این است که برای نخستین بار با رجوع به آثار بنیادین امام و با تکیه بر کلاننظریه «دو فطرت» و نظریه ویژه ایشان درباره سه لایه و شأن وجودی انسان به شکل جامع به تجزیه و تحلیل سیاست در اندیشه ایشان پرداخته است.

رییس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی ادامه داد: اندیشه سیاسی امام متأثر از ابعاد مختلف اندیشه ایشان در حوزه های عرفان، فلسفی، فقهی و کلامی است به طوری که می توان نوعی نظام اندیشه ای منسجم، جامع و منطقی در آثار مختلف ایشان یافت که اجزای مختلف آن با هم مر تبط هستند.

وی با اشاره به مباحث مهم این اثر، اضافه کرد: فلسفه سیاسی، اخلاق سیاسی و فقه سیاسی ایشان مبتنی بر بنیاد «فطرت مخموره» و منتج به «سیاست متعالیه» از مباحث کلیدی و مهم این کتاب محسوب می شود.

حجت الاسلام والمسلمین لک‌زایی خاطرنشان کرد: اثر حاضر در کنار کتاب ها و مقالات منتشر شده در زمینه اندیشه سیاسی امام خمینی رحمةالله علیه گامی نو در راستای ارائه و معرفی اندیشه این مرد بزرگ محسوب می شود و انشاءالله در آینده آثار دیگری در این زمینه منتشر بشود.

اصول نقادی مشخص فقط ایراد گرفتن نیست

در ادامه این نشست، علیرضا صدرا یکی از ناقدان این کتاب، در ابتدای سخنان خود به تعریف اصول نقادی پرداخت و گفت: متأسفانه وقتی سخن از نقد به میان می آید فقط مشکلات و ایرادهای یک سخن و یا کتاب به میان می آید ولی اصل نقادی همراه با بیان محاسن و خوبی های اثر و در کنار آن راهنمایی مخاطب برای تقویت و تصحیح اثر است.

وی ادامه داد: وقتی وارد فلسفه سیاسی می شویم سه پرسمان داریم معرفت شناسی، روش شناسی و پدیده شناسی که شامل هستی شناسی، چیستی شناسی و چگونه شناسی سیاسی است که منظومه این ها در روش شناسی اندیشه سیاسی با روش شناسی فلسفه سیاسی فرق دارد.

مراتب علم سیاست

کارشناس علوم سیاسی در معرفی مراتب علم سیاست افزود: علم سیاست به طور کلی شامل سه مرتبه هستی شناسی، چیستی شناسی و چگونگی شناسی است که در این کتاب بیان شده است ولی به صورت نظام مند دسته بندی و بسته بندی نشده است که حکمت سیاسی و مدنی از هستی شناسی و چیستی شناسی و دانش سیاسی و فن سیاسی از چگونگی شناسی بحث می کند که احکام آن چیست و قوانین حاکم بر آن چیست و چگونه باید اداره شود.

صدرا با بیان این که تقسیم بندی در این کتاب بر اساس حکمت نظری و عملی است، اضافه کرد: تقسیم حکمت به نظری و عملی در مقام عمل در جهان اسلام پذیرفته نشده است ودر واقع غلبه پیدا کردن نظر ارسطو بوده ولی افرادی مثل قطب‌الدین شیرازی این را قبول نمی کند و قائل استلدین ال در واقع حکمت به خودی خود به محض و مدنی تبدیل می شود و خود حکمت مدنی رامی توان تبدیل به نظری و عملی کرد که در این صورت بهتر و دقیق تر است.

توجه نامناسب کتاب به مقوله فرازمانی صرف در دانش سیاسی

عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم فرهنگ اسلامی، ادامه داد: هستی شناسی جهان شمول است و فرا زمانی و فرامکانی است و فلسفه فرازمانی و دانش سیاسی و فقه سیاسی فرامکانی را شامل می شود و می توان گفت: دانش سیاسی و فقه سیاسی عوارض 9 گانه را شامل می شود؛ ولی در جاهایی در این اثر فقط به فرا زمانی توجه شده است که درست به نظر نمی رسد و آن موردی که کمیت بردار نیست وجود و ماهیت است؛ البته در این کتاب توجه شده است ولی باید تصریح و دقیق تر بیان می شد.

وی در توضیح سخنان پیش گفته خود، ادامه داد: فلسفه محض هستی شناسی است، حکمت هستی شناسی و چیستی شناسی است و دانش سیاسی و فقه سیاسی و فن سیاسی مربوط به چگونگی شناسی است که هرکدام روش و منبع و ویژگی خود را دارد؛ در هستی شناسی ها انتزاعی، عقلی و پایدار هستند؛ مثل اصل ضرورت عدالت و امنیت که تغییر پذیر و اختلافی نیست ولی چیستی ها نقلی و وحیانی هستند؛ عقل اصل ضرورت امنیت را می فهمد ولی این که امنیت چیست از نقل دریافت می کنیم که در این کتاب این مطالب هم به طور منظم دسته بندی نشده است.

مخاطب اثر معلوم نیست

صدرا در نقد دیگر خود بر این کتاب، اضافه کرد: خیلی از انتقاداتی که معمولا به هر کتابی وارد می شود این است که مخاطب اثر و سطح آنها به طور خاص معلوم نیست که در این کتاب هم این مطلب به نظر می رسد چون هر اثری یا برای عموم نوشته می شود و یا برای تخصص و یا برای فوق تخصص آن رشته که باید معلوم باشد که به خاطر همین موضوع یک ناهمگونی در این کتاب دیده می شود.

همچنین در ادامه نشست فوق، حجت الاسلام مهاجرنیا، با بیان این که در قدیم فقه سیاسی و کلام سیاسی بدعت حساب می شد، اظهار داشت: در گذشته فقه سیاسی را تخطئه می کردند ولی امروز ادبیاتی شکل گرفته است که می توان به جرأت گفت حجت الاسلام لک‌زایی از پیش گامان این عرصه بوده و زندگی خود را وقف اندیشه سیاسی اسلام کرده است.

شخصیت بی نظیر امام خمینی رحمةالله علیه در فقه، کلام، فلسفه و اخلاق

وی در تبیین شخصیت بی نظیر امام خمینی رحمةالله علیه افزود: تحقیق و بررسی حوزه اندیشه سیاسی امام خمینی رحمةالله علیه کار سختی است چون ایشان از معدود اندیشمندانی است که هم در حوزه نظری و تئوری و هم در مقام عمل انقلاب بزرگی را ایجاد کرد؛ بنابراین بررسی شخصیت ایشان کار سختی است و از طرفی وی اعلم مراجع و فقها بود.

حجت الاسلام مهاجرنیا ادامه داد: امام خمینی رحمةالله علیه از نظر فلسفه از نمایندگان فکری حکمت متعالیه محسوب می شود به گونه ای که فلسفه را در مقام عمل برپا کرد و رویکرد زندگی به آن بخشید و در حوزه کلام هم رویکرد کلامی در آثار ایشان موج می زند و در اخلاق هم که از بی نظیرهای این حوزه بود بنابراین هرکس وارد بحث اندیشه امام می شود باید نویسنده قهاری در باب شخصیت امام باشد تا مطمئن باشیم بخشی از اندیشه او را فهمیده است.

وی با اشاره به نقش بی بدیل امام خمینی در تدوین قانون اساسی بی عیب و نقص، اضافه کرد: قانون اساسی بر اساس مؤلفه های دنیای امروز و بدون مطالب خلاف شرع نوشته شد و از طرفی امام در تطبیق سنت با مدرنیته بسیار فعال بود و بحث های مدرن را شرعی کرد؛ بنابراین سیر تطور فکری امام هم اگر حل نشود در این جا دچار مشکل می شود.

دبیر انجمن های علمی حوزه با اشاره به اشکالات موجود در این کتاب عنوان کرد: مؤلف در مرحله اول به این مطالبی که بیان کردیم  نپرداخته است که البته بیان همه این موارد امکان پذیر نبوده است ولی می شد به قدر ضرورت این سخنان لازم را آورد.

این اثر نو نیست و مقدمه خوبی ندارد

 وی در جواب حجت الاسلام لک زایی مبنی بر جدید بودن این اثر، ابراز داشت: این اثر کار نویی نیست، تکراری است و مشابه آن منتشر شده است و از طرفی فصل بندی آن به طور کامل به هم ریخته است و مقدمه خوبی هم ندارد و مطالب آن هم به هم ریخته است به گونه ای که بسیاری از مطالب در آن نیامده است و درکل بحث های آن جامعیت و مانعیت لازم را ندارد.

ابهام روش مؤلف در بحث اندیشه سیاسی

حجت الاسلام مهاجر نیا ادامه داد: در این کتاب روش های فهم نشان داده شده است ولی روش مؤلف در این کتاب معلوم نیست و نکته دیگر این که از برخی منابع اصلی مرتبط استفاده نشده است؛ چرا که گاهی منابع کتاب نسبت به برخی دیگر مبنایی است؛ به عنوان نمونه کتاب مصباح الهدایه امام که بحث های انسان شناسی سیاسی را مطرح کرده است باید در این کتاب مطرح می شد ولی نیامده است.

وی با بیان این که تعریف اندیشه سیاسی در این کتاب اشتباه است، تصریح کرد: اندیشه سیاسی 13 زیر مجموعه دارد؛ فقه، فلسفه، کلام و غیر آن ولی در این کتاب تعریف جامعی از اندیشه سیاسی ارائه نشده است و رویکرد کلامی در آن دیده نمی شود و در حوزه تعریف اصل سیاست تعریف ناقص تری از اندیشه سیاسی ارائه شده است.

دبیر انجمن های علمی حوزه در پایان گفت: بنده برای مؤلف این اثر چند پیشنهاد دارم؛ نخست این که برای اصلاح کار مقدمه ای در ابتدای نوشته شود که ورود و ساختار بحث توجیه شود و دوم در مورد روش ها هم توضیح داده شود؛ چون ما می دانیم مبنای روش فقه سیاسی امام فقه جواهری است؛ بنابراین در بحث فقه نباید وارد روش سیستمی شد بلکه مباحث هرمونوتیک جامعیت بیشتر دارد؛ و سوم اگر فلسفه سیاسی اعم از کلام باشد باید به مباحث کلامی هم پرداخته شده و کمی هم غنی سازی شود.

تطور اندیشه سیاسی امام

در ادامه این نشست و پس از جمع بندی مباحث توسط دبیر علمی، نوبت به حجت الاسلام والمسلمین لک‌زایی برای دفاع از اثر خود رسید که وی با بیان این که در سخنان ناقدان نکات ارزشمندی بیان شده است، در توضیح بحث تطور اندیشه سیاسی امام ابراز داشت: یک مورد که زیاد مورد سؤال واقع می شود این است که چرا حضرت امام در یک دوره هایی بر اساس نظام سیاسی مشروطه عمل کرد مثل سال 41 تا 43 ولی در ادامه جمهوری اسلامی را مطرح کرد و در این کتاب دو مسیر برای پاسخ نشان داده شده است.

وی ادامه داد: نخست، مبانی، اصول و قواعد است که این اصول و قواعد ثابت است ولی انعطاف دارد همانطور که قدرت کم و زیاد می شود و فقیه از منظر سیاسی اظهار نظر می کند؛  به عنوان نمونه نماز باید با وضو، ایستاده و رو قبله باشد ولی بلافاصله می گوید اگر مقدور نبود به اولین مرتبه ای که مقدور است عبادت را انجام بدهد که از اصل عمل به قدر مقدور استفاده شده است و اصل دوم بازگشت به وضع آرمانی است و در حکومت هم همین قصه است.

حکومت آرمانی و حکومت مقدور

حجت الاسلام والمسلمین لک‌زایی با بیان این که ما یک حکومت آرمانی و یک حکومت مقدور داریم، اضافه کرد: ما وقتی نمی توانیم حکومت آرمانی را ایجاد کنیم به اولین مرتبه آن که جمهوری اسلامی است تنزل می کنیم ولی در زمانی فقیه برداشت این است که الان مقدور نیست که سلطنت به هم بخورد و حکومت اسلامی برپا شود به همین خاطر گفقتیم فقه سیاسی متناسب با مقتضیات زمان و مکان مباحث خود را مطرح می کند همانند تقیه که زمان و مکان در آن تأثیر دارد.

وی ادامه داد: باید رشته امام شناسی راه بیافتد که یک گرایش آن اندیشه سیاسی باشد که این اندیشه سیاسی در پروژه های مختلف مطرح شود؛ اگر بخواهیم به پروژه های اساسی اندیشه سیاسی بپردازیم یک کتاب قطور می شود ولی این که خیلی از موارد در این کتاب نیست درست است ولی باید در مورد آن ها جداگانه کار شود در حالی که این کتاب برای فراهم کردن متنی برای دانشجویان بود و هدف این بود که اصول مبانی اخلاق سیاسی را در این کتاب جمع آوری کنیم.

رییس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در تبیین اندیشه امام در باب حکومت اسلامی خاطرنشان کرد: امام قائل است در حکومت اسلامی رأس آن رهبری است و بقیه از اقتضائات آن به حساب می آید که متناسب با شرایط تغییر می کند و ما در این کتاب بنا نداشتیم در حوزه فقه سیاسی وارد شویم و از طرفی ما فلسفه سیاسی را مبانی فقه سیاسی امام دانستیم و این که ایشان ولایت فقیه را امری بدیهی می داند از همین مطلب روشن می شود.

تفاوت بین نظریه سیاسی و اندیشه سیاسی

وی در تفاوت بین نظریه سیاسی و اندیشه سیاسی تبیین کرد: نظریه های سیاسی و تئوری ها به امرهای موجود می پردازد ولی اندیشه سیاسی به امور هنجاری می پردازد؛ پس فقها به این نکته توجه دارند در زمانی که اندیشه سیاسی پاسخ مسائل زندگی را می دهد باید پاسخی دهد که قابل اجرا باشد که در غیر این صورت آرمانی می شود ولی فرض در اندیشه سیاسی قابلیت عملیاتی شدن آن است.

حجت الاسلام والمسلمین لک‌زایی در بیان علت میان رشته ای بودن اثر یادآور شد: به عنوان نمونه در فصل فلسفه سیاسی نمی توان از روش های غیرمرتبط با آن استفاده کرد همانطور که در فقه سیاسی از روش های فلسفه سیاسی استفاده نکرده ایم و دلیل بیان شدن سه فصل اثر این است که امام برای انسان سه لایه وجودی متصور است و چون به روش های فهم احتیاج داشتیم آن را فصل اول قرار داده ایم و فصل آخر هم به پاسخ سؤال تطور اندیشه سیاسی امام خمینی رحمةالله علیه اختصاص داده شده است.

گفتنی است، در پایان این نشست ناقدان بحث یک مرتبه دیگر سخنان خود را جمع بندی کردند و پس از آن بدون رسیدن وقت برای پاسخ به سؤالات نشست به پایان رسید./1330/ز502/ق