از ایده تشکیل حوزه علمیه در هامبورگ تا سختی های فعالیت حوزوی در اروپا

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، حوزه علمیه هامبورگ، نخستین حوزه­ علمیه­ شبانه روزی اروپایی است که در سال 1392 شکل گرفت. برنامه­ ای که به صورت خودجوش با جذب پنج طلبه شروع شده بود، در سال تحصیلی 97ـ 96 دوره­­­  آموزشی جدید خود را با بیش از چهل طلبه در دو بخش برادران و خواهران از کشورهای آلمان، فرانسه، هلند، اتریش و سوئیس، در ساختمان اختصاصی نوخرید در زمینی به مساحت 1400 متر مربع جشن گرفت.

در برنامه­ آموزشی حوزه­ علمیه­ هامبورگ، طلاب بومی منطقه، ظرف یک سال با زبان فارسی، قرآن کریم و احکام شرعی ابتدایی آشنا می شوند و از سال دوم به تحصیل دروس حوزوی در مقطع کارشناسی می­ پردازند. مراسم پایان اولین دوره کارشناسی رشته­ فقه و معارف با تأیید جامعة المصطفی العالمیة در عید غدیر امسال برگزار خواهد شد. از ابتدای سال تحصیلی جدید نیز، رشته معارف و فلسفه اسلامی در مقطع کارشناسی ارشد در این حوزه علمیه ارائه می شود.

دروس این حوزه بر اساس عناوین و سرفصل­ های تعریف شده از سوی جامعة المصطفی با اعمال تغییراتی متناسب با منطقه با استفاده از ظرفیت اساتید موجود و مدعو ارائه می شود، دروسی مانند: ادبیات فارسی، ادبیات عرب (صرف ساده، هدایه، شرح ابن عقیل، مغنی الادیب، تجزیه و ترکیب و جواهر البلاغه)، اصول فقه (الموجز،  اصول فقه مظفر) فقه (رساله امام خمینی(ره)، شرح لمعه) منطق و فلسفه (آموزش منطق، منطق مظفر، آشنایی با فلسفه و بدایه الحکمه). دروسی که از نیمسال آینده به برنامه آموزشی حوزه علمیه هامبورگ افزوده خواهند شد، عبارت از رسائل، مکاسب و نهایه الحکمه است.

آنچه می خوانید گفت وگوی رسا با حجت الاسلام والمسلمین ترابی رییس حوزه علمیه هامبورگ است.

 این مصاحبه به بهانه جشن پایان اولین دوره کارشناسی رشته فقه و معارف در این حوزه مقدسه در آستانه عید سعید ولایت و جشن غدیر انجام شده است.

رسا ـ با عرض سلام و خسته نباشید، در ابتدا اگر مقدمه ای اهمیت فعالیت حوزه علمیه در اروپا دارید بفرمایید.

به نام پروردگار جهانیان و با حمد و ثنای حضرت حق سبحانه و تعالی و درود بر همه سفرای الهی خصوصا پیامبر رحمت و خاندان پاکش، از راه دور به نمایندگی از اساتید و طلاب حوزه علمیه مبارکه هامبورگ، خدمت شما و همه اساتید و مراجع معظم تقلید چه در حوزه علمیه قم مقدسه و چه در حوزه علمیه نجف اشرف عرض سلام و ادب دارم و این موفقیت را و نیز جشن ولایت ابوالائمه الاطهار علیهم السلام را به محضر شریف صاحب حوزه ها یعنی امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف، مرجعیت اعلی امام خامنه­ ای و همه مراجع بزرگوار و پویندگان مکتب قرآن و اهل البیت علیهم السلام تبریک می گویم.

 همان طور که مستحضرید رویداد پیش رو دارای اهمیت راهبردی است و من مایلم حقیقتی را که داوری یا دریافت حقیر درباره روند شکل گیری حوزه مقدسه هامبورگ است و در طول بیش از پنج سال گذشته به صورت کاملا ملموس به من فهمانده شده، در تارک سخن بنشانم و آن این که به نظر می رسد حوزه هامبورگ از مواردی است که دست تقدیر غیب بر تدبیر بندگانش پیشی گرفته؛ گویی خدا خواست و شد. لذا به نوبه خود بر این نزول رحمت معنوی و علمی در پیشگاه با عظمت پروردگار جبهه شکر می سایم و آن گاه عمل نیک همه کسانی را که شرافت یافتند تا مجرای اراده الهی قرار گیرند می ستایم.

رسا ـ در روز غدیر چند نفر از حوزه علمیه هامبورگ و با چه گرایش علمی مدارج علمی دریافت می کنند؟

بإذن الله تعالی چهار نفر در رشته فقه و معارف اسلامی در مقطع کارشناسی دوره پنج ساله به دریافت گواهی مفتخر خواهند شد تا برای گذراندن دوره ارشد آماده شوند.      

رسا ـ ایده اولیه شکل گیری حوزه علمیه هامبورگ از کجا آمد و چه امری باعث تشکیل این حوزه شد؟ آیا پیش از هامبورگ در نقاط دیگری در اروپا حوزه های علمیه وجود داشت؟

البته من هنوز موفق نشده ام همه جای اروپا را استقراء کنم ولی به اذعان اشخاص مطلع مانند ریاست محترم جامعه المصطفی، حوزه علمیه هامبورگ نخستین و تنها حوزه علمیه تمام وقت و شبانه روزی در سراسر اروپاست. پیش از این در خود هامبورگ، آکادمی اسلامی آلمان از سال 2001 به مدت سه سال یک دوره آموزشی دروس اسلامی برگزار کرده بود، اما عنوان حوزه علمیه بر آن صدق نمی کرد و در قالب مدرسه آخر هفته بود. یعنی در دو روز تطعیل آخر هفته کلاس برگزار می کرد.

در سال 1392 فعالیت آموزشی حوزوی به صورت خودجوش به شکل ابتدایی، با حضور پنج نفر از جوانان آلمانی شروع شد. ایده تشکیل فضای علمی آموزشی به شکل متداول در اروپا، توسط ریاست وقت مرکز اسلامی هامبورگ جناب آیت الله رمضانی دو سال پیش تر از آن مطرح شده بود و توسط معاون وقت مرکز دنبال شد ولی به دلایل مختلف علیرغم پیگری های زیاد نتوانست مجوزهای لازم را از دانشگاه­های داخلی اخذ کند و در مقام عمل پیش نرفت.

در مقطع اخیر بود که تعدادی از جوانان از برخی شهرهای آلمان گرد هم آمدند و به طور غیر رسمی در مسجد امام علی علیه السلام به تحصیل علوم اسلامی پرداختند. لذا گرچه در ابتدا این حرکت تا حدی خودجوش بود ولی خیلی زود به هدایت الهی منجر به تشکیل حوزه ـ به معنای دقیق کلمه ـ گردید و بعد از آن بود که مجوز لازم را از داخل اخذ کرد و بعد از یکی دو سال توسط آموزش عالی هامبورگ هم به عنوان یک مرکز آموزش عالی مورد شناسایی و همکاری قرار گرفت.

رسا ـ سال های نخست که این طلاب جذب شدند وضعیت حوزه از حیث کمی و کیفی به چه شکل بود؟

در ابتدای کار بنا به ملاحظاتی، ضوابط سختی برای پذیرش داوطلبان اعمال نشد و تقریبا به همه داوطلبان میدان داده شد. از آنجا که برخی از این جوانان از شهرهای دیگر غیر از هامبورگ آمده بودند، خود بخود این ایده که آنها فقط تا ظهر درس بخوانند و بعد برای نهار و استراحت به خانه خود برگردند ناکارآمد شد.

 لذا، مرکز اسلامی هامبورگ مکانی را در خود مسجد امام علی علیه السلام برای استراحت و بیتوته ایشان آماده کرد. به هر حال، این جمع نوپا و در جستجوی راه و رسم زندگی طلبگی، به عنوان نخستین طلاب حوزه علمیه شبانه روزی اروپایی شمرده می شوند و حرکت اخلاص‌مند و اصیل آنان مورد تأیید و حمایت بزرگان قرار گرفت.

اما همکاران ما در مرکز اسلامی هنوز باید آمادگی بیشتری برای مواجهه با این رویداد پیدا می کردند. با وجود معنویت بسیار بالای ورودی­ها، شرایط پذیرش، درس و انضباط داخلی از جهات مختلف باید متحول می شد. تهیه یک وعده غذای نهار برای آنها یکی از مشکلات بود. خوابگاه هم یک اتاق قدیمی نمناک واقع در زیر زمین مسجد بود که برای جوانان اروپایی تا حدّی دافعه داشت گرچه به دلیل گسترش فعالیت های مرکز اسلامی در این دوره، برای همین مکان نامناسب هم به زحمت موافقت به دست آمد.

آنها باید تمام روز را به درس و بحث می گذراندند و فرصتی برای کار نداشتند، ولی با این حال هیچ گونه کمک مالی حتی برای پایین ترین سطح امرار معاش طلبگی (شهریه) وجود نداشت. بیمه هم که یک امر اجباری است به همین منوال بود. لذا گرچه عشق به قرآن و عترت اکثر آنها را حفظ کرد و در جشن آتی ان شاء الله شاهد پایان دوره کارشناسی آنها خواهیم بود ولی طبعا برخی از آنان که به رفاه بالاتری عادت کرده بودند تاب تحمل نداشتند و در جا زدند.

مهم تر از همه این که هنوز هیچ برنامه حساب شده ای وجود نداشت و دقیقا نمی دانستیم چه مسیری را باید طی کنیم؟ زبان پایه چه باید باشد؟ مدارک علمی از کجا باید تأیید شود؟ گرایش تحصیلی را چگونه پایه گذاری کنیم؟ از چه سنی طلبه بپذیریم؟ چه شرایطی برای پذیرش لحاظ کنیم؟ با توجه به سطح سواد دینی جوانان اروپایی مسأله استاد و تعیین کتاب را به چه شکل حل کنیم؟ مخاطبین خود را چگونه شناسایی، توجیه و جذب کنیم؟ هویت طلبگی را چگونه در فضای متفاوت اروپا برای آنها جا بیندازیم و دهها پرسش دیگر. این­ها پرسش های اساسی بود که پاسخ در خور برای هر کدام از آنها مستلزم صرف وقت و نیروی فکری بود و بحمدلله به تدریج یکی یکی از خزانه غیب الهی و با تلاش مجموع همکار پاسخ یافت.

رسا ـ امروزه چند نفر و از چه کشورها و مناطقی در این حوزه مشغول به تحصیل هستند؟

در نیم سال اخیر مجموع تعداد داوطلبانی که تشکیل پرونده دادند به 51 نفر رسید که با احتساب ریزش­ها، بیش از چهل نفر اشتغال دائمی به تحصیل دارند و در دو بخش برادران و خواهران از کشورهای آلمان، فرانسه، هلند، اتریش و سوئیس هستند. آنها از قومیت های مختلف آلمانی اصل تا دو رگه هایی از قومیت ایرانی، ترک، کرد، عرب، مغربی، بالکان و غیره هستند.

رسا ـ ظاهرا با توجه به تنوع نژادی و کشورها، زبان فارسی را به عنوان زبان واحد در حوزه علمیه هامبورگ انتخاب کردید. علت این انتخاب چه بود؟

بله ما در ابتدا با زبان آلمانی شروع کردیم ولی با حضور ملیت های مختلف که به زبان های دیگری مثل فرانسه و هلندی سخن می گفتند به این طرف هدایت شدیم که باید به فکر زبان مشترک دیگری باشیم. و بعد از حدود شش ماه به زبان فارسی رسیدیم. دلایل زیادی برای این انتخاب وجود داشت از جمله این که: 1ـ استاد بالفعل که بتواند تمام علوم اسلامی را تدریس کند و در دسترس هم باشد تنها به زبان فارسی بود؛ همچنین کتاب درسی بالفعل که بتوان علوم اسلامی را از روی آن به دقت و صرافت تدریس کرد به زبان فارسی است.؛ 2ـ در آینده وقتی که طلاب بخواهند در ایران از محضر مراجع استفاده کنند مجبور خواهند بود فارسی بیاموزند پس چه بهتر که از الان شروع کنند؛ 3ـ با تسلط بر این زبان به تولیدات علمی مؤسسات قم و نیز به عرفان اصیل اسلامی و خزانه ادب فارسی دسترسی خواهند داشت و با زبان گفتمان انقلاب اسلامی آشنا می شوند.

امروز شک نداریم که این انتخاب درست بوده و خیرات و برکات آن برای ما ملموس است. برای این کار از متخصصین زبان فارسی از المصطفی دعوت کردیم و با استاندارهای بسیار بالا زبان آموزی می کنیم، طوری که هنوز برای خیلی ها باورکردنی نیست که چگونه این جوانان به این خوبی فارسی می آموزند. البته ما به تدریج دوره تربیت استاد زبان فارسی را در هامبورگ برگزار کردیم و الان عده ای از خود طلاب به عنوان کمک استاد هستند و یک قطب فارسی آموزی به وجود آمده و بحمدالله کرسی اختصاصی زبان و ادبیات فارسی در حوزه علمیه هامبورگ وجود دارد.     

رسا ـ نسبت حوزه علمیه هامبورگ با حوزه های علمیه قم و نجف چیست؟

طبیعی است که حوزه علمیه هامبورگ در امتداد حوزه علمیه نجف اشرف به عنوان حوزه دیرپای مکتب اهل البیت علیهم السلام با آن میراث گرانبها در فقه، اصول، حدیث، تفسیر، تاریخ و غیره است، همچنان که به حوزه علمیه قم به عنوان حوزه الهام بخش و به تعبیری حوزه مادر می نگرد.

لذا حوزه علمیه هامبورگ به اقتضای حوزوی بودنش، اهداف و نیز مدل آموزشی حوزوی را مورد نظر دارد. یعنی در صدد پرورش دانشمند دین و عالم ربانی بر پایه روش های سنّتی استاد و شاگردی، حجره نشینی و مباحثه است؛ چرا که این مدل را اصیل و نزدیک ترین مدل به روش علمی آموزشی مدرسه اهل البیت علیهم السلام می دانیم که همواره خاستگاه روحانیون و محقّقین طراز اوّل در عرصه دین بوده و خواهد بود. لذا حوزه علمیه هامبورگ از قواعدی کلّی حاکم بر حوزه ها پیروی می کند و از فضای روشنفکری افراطی و عدول از چارچوب های خشک غیر حوزوی پرهیز دارد.

اما این سخن با تکامل مدل­های آموزشی با تکیه و پافشاری بر اصالت­های حوزوی و رفع و تکمیل نواقص و نارسایی ها بر اساس اجتهاد مشروع در روش­ها با الهام از روش های تحقیقاتی متداول در دنیا و نقاط قوت دانشگاههای بین المللی منافات ندارد. حوزه های علمیه در طول تاریخ هر یک به تناسب محیط، شرایط اجتماعی و نیز نیازها جهت گیری هایی داشته اند مثلا حوزه نجف رویکرد خاصی داشته و دارد، همچنان که حوزه علمیه قم با صدها مدارس موجود در آن نیز، رویکرد خاص خود را دارند، کما این که حوزه علمیه مشهد مقدس یا اصفهان نیز اینگونه اند.

ولی در نگاه کلی همه آنها حوزه همسو هستند نه معارض. به نظر می رسد همین امر درباره حوزه علمیه هامبورگ نیز باید صادق باشد یعنی به تناسب محیط، شرایط و نیازها، باید هویت حوزوی خودش را همسو با حوزه مادر و سایر حوزه های علمیه کلان جهانی تعریف کند. ان شاء الله. مثلا اینجا سرزمین صنعت، فلسفه و علوم انسانی غربی است. لذا رویکرد مطالعاتی در اینجا در عین لازم دانستن سنّت های حوزوی و التزام به آنها باید به گونه ای باشد که بتواند پاسخ گو باشد. در مجموع باید گفت، مخاطب این حوزه فقط شیعیان یا مسلمانان نیستند، بلکه مخاطب آن بشریت است.

حوزه علمیه هامبورگ به مثابه یک حوزه اروپائی می تواند کارکردهای مختلفی داشته باشد، از جمله آن کارکرد ترویجی نسبت به دانش تولید شده در حوزه های مادر، رصد مسائل و موضوعات جدید جهت بررسی در حوزه های مادر، ایفای نقش پل رابط بین حوزه های مادر و مجامع علمی اروپائی و تلاش برای تولید دانش دینی متناسب در دراز مدت است.

رسا ـ از نظر شما حوزه علمیه هامبورگ چه ویژگی ها و برجستگی هایی دارد؟

مهم ترین ویژگی اش این است که می خواهد باذن الله تبارک و تعالی یک حوزه علمیه حقیقی ـ و نه فقط یک مدرسه علمیه ـ با همه لوازم یک حوزه همسو با سایر حوزه های علمیه جهان اسلام باشد؛ یعنی در همه سطوح شاگرد، استاد، محقق، مبلغ، معلم و نیروی خدمت رسان دینی تربیت کند و پاسخگوی نیازهای منطقه باشد. حالا اگر بنا باشد چند برجستگی ذکر شود می توان موارد زیر را نام برد:

1ـ مسأله تهذیب و تقویت معنویت در سرزمین بحران زده معنوی برای این حوزه امر اهمی است که برای آن طرح و برنامه وجود دارد. کلاس اخلاق ثابت هفتگی و جلسه روضه ثابت هفتگی در کنار دعای عهد جمعه ها، حضور تعریف شده در دعای کمیل هفتگی و نمازهای جمعه در مسجد امام علی علیه السلام، اهمیت به تلاوت قرآن و آموزش مهارت نغمات و مقامات قرآنی در این راستاست؛ 2ـ مسأله آموختن روش های خدمت دینی به جامعه که مهارت های سخنرانی و مهارت کلاس داری، تربیت کودک و نوجوان، مشاوره خانواده و پاسخگویی به احکام در این راستاست؛ 3ـ اهمیت دادن به زبان آموزی فارسی و عربی به شکل جامع مشتمل بر مهارت درک مطلب، گفتن، نوشتن و شنیدن؛ 4ـ توجه به علوم روز که در دانشگاههای علوم انسانی به آن توجه می شود و در حوزه ها کمتر مورد توجه است مثل فلسفه غرب و مطالعات دین شناسی جدید؛ 5ـ اهمیت دادن به مسائل تربیتی همان طور که در قدیم در حوزه ها متداول بوده و رابطه استاد شاگردی فراتر از یک برنامه نظری و آموزش ذهنی صرف، وجود داشته است.

رسا ـ با توجه به اینکه شما هم در قم و هم در هامبورگ در امر تربیت طلبه فعالیت داشته اید، مسائلی که به صورت خاص برای تربیت طلاب اروپائی از حیث امور پرورشی و آموزشی باید لحاظ شود چه مواردی هستند؟

پرسش جالبی است. دو فضای کاملا متفاوت را تجربه کردم. به عنوان مثال جوانان اروپایی در مدارس به لحاظ محتوا و نیز به لحاظ روشی فرسنگ ها با آموزه های اسلامی و روش های حوزوی فاصله دارند. و این خلأ باید مد نظر باشد. این کار را دشوار می کند. اما از آن طرف نقاط قوت هم وجود دارد. هر کدام از آنها به چهار یا پنج زبان تکلم می کنند و نفس مستعدی دارند و می توان همه چیز را از ابتدا برای آنها چید. این هم یک نکته مثبت دیگر است. البته بحث در این باره تخصصی است و مجال دیگری می طلبد.

رسا ـ آیا در غرب و به ویژه آلمان مشکلات و موانع محیطی و سیاسی هم سر راه فعالیت حوزوی وجود دارد؟

طبیعتاً هیچ جا بی مشکل نیست ولی به قول یکی از آقایان ادبا، مشکلات مثل سنگهایی است که جلوی حرکت یک رودخانه قرار می گیرد و صدای آب را بلند می کند و رنگ آن را سفید و شفاف می سازد و در نتیجه باعث زیبایی بیشتر و جلوه بهتر جریان رودخانه می شود.

پیش داوری ها راجع به اسلام و سوء ظن برخی از یک طرف و تبلیغات رسانه ای علیه اسلام، مسلمانان و جامعه دینداران برخی از این مشکلات است. دوری از حوزه علمیه مادر و کمبود نیروی کارآمد، همراه، با تجربه و فاضل نیز در همین ردیف است. ضعف پشتیبانی مالی و برخی نارسایی های دیگر را هم می توان به آن افزود.

اما هنر آن است که به مدد الهی و در سایه تدبیر، توسل و تلاش نارسایی ها به فرصت تبدیل شود ان شاء الله. ما در آنجا سعی می کنیم به آنها نشان دهیم و توضیح ارائه کنیم که چگونه حضور مکتب اهل البیت علیهم السلام می توان منشأ برکت، خدمت و امنیت برای آنها باشد و جلوی افراطیون را سد کند.       

رسا ـ طلابی که مقطع کارشناسی را به پایان می رسانند، برای ادامه تحصیل چه برنامه ای باید داشته باشند؟

از همین الان مجوز ارشد در رشته فقه و فلسفه طبق برنامه جامعة المصطفی اخذ شده و البته قبل از آن ان شاء الله یک سال برنامه جامع تفسیر قرآن، نهج البلاغه و صحیفه را اجرا خواهیم کرد تا بیش از پیش با متون اصیل و منابع اولیه معارف الهی آشنا شوند. البته به خواست الهی همزمان با تحصیل در مقطع ارشد از آنان به عنوان کمک استاد در همین حوزه و نیز مبلغ حلقه معارف و تربیت کودکان، نوجوانان و جوانان در منطقه استفاده خواهد شد.

همچنین بنابر مقتضیات منطقه بنا داریم به امید خدای سبحان، طلاب را برای استفاده از محضر مراجع بزرگوار و نیز اخذ مدارک دکتری برای مدت چند سال به ایران بفرستیم، همچنان که برنامه ارتباطی با دانشگاهها و مراکز آموزش عالی اروپایی را برای آنها تدارک دیده ایم تا از مدارک علمی دانشگاه­های شناخته شده دنیا نیز برخوردار گردند و برای ورود آسان تر به بازار کار فرهنگی و  علمی در سطح جامعه اروپا آماده شوند. ان شاء الله.

رسا ـ در پایان اگر نکته ای هست بفرمایید.

از شما و همکارانتان برای ترتیب دادن این گفت وگو و زحمتی که متحمل شدید تشکر می کنم. این روزها، در مرکز اسلامی هامبورگ، همراه با پایان اولین دوره کارشناسی حوزه، شاهد تغییرات و تحولات مدیریتی  هم هستیم. آیت الله رمضانی بعد از یک دوره موفق ده ساله مدیریت بر مرکز اسلامی از هامبورگ به کشور بر می گردند و برادر ارجمند جناب حجت الاسلام و المسلمین دکتر مفتح که از خاندان علم، اخلاق و ایثار هستند جایگزین ایشان می­ شوند.

بر خود لازم می دانم از مساعی جمیل آیت الله رمضانی که در همه مراحل تکوین و تشکیل این تراث تربیتی و فرهنگی عظیم نقش بی بدیل ایفا کردند، خصوصاً در خرید ساختمان اختصاصی حوزه با کمک مالی مردم بومی منطقه تلاش ویژه داشتند تشکر و قدردانی کنم و برای ریاست جدید مرکز اسلامی هامبورگ از پیشگاه با عظمت حضرت حق سبحانه و تعالی طلب موفقیت داشته باشم و نیز برای دانش آموختگان و دیگر طلاب و اساتید این حوزه آرزوی توفیقات روز افزون نمایم؛ چرا که این حوزه هنوز در ابتدای راه است و به مهربانی باغبان، آفتاب عنایت الهی و باران بلکه طوفان تلاش و سخت کوشی محتاج است./۱۳۲۳/ب۴۰۲/ف