شماره ۸۰ فصلنامه «تاریخ اسلام» منتشر شد

به گزارش خبرنگار سرویس کتاب و نشر خبرگزاری رسا، هشتادمین شماره فصلنامه علمی ـ پژوهشی «تاریخ اسلام» به صاحب امتیازی دانشگاه باقرالعلوم(ع) با مدیر مسؤولی شمس الله مریجی و سردبیری محسن الویری ویژه بهار 99 منتشر شد.

در این فصلنامه در 8 مقاله و در 264 صفحه منتشر شده است و عناوین، نام نویسندگان و چکیده مقالات به شرح زیر است:

تحلیل خطبه عیادت حضرت زهرا(س) بر پایه نظریه کنش گفتاری

محبوبه خزاعی، حسین خاکپور و ولی الله حسومی

چکیده: خطبه حضرت زهرا(س)(11 ق) به هنگام عیادت زنان مهاجر و انصار از ایشان، متنی است که به دلیل اهمیت تاریخی، شایسته تحلیل در چارچوب نظریه کنش‌ گفتاری است. بر اساس این نظریه، گوینده ضمن بیان کلمات، کنش‌هایی را در قالب محتوای گزاره‌ها انجام می‌دهد که آنها را به پنج دسته بیانی، انشایی، تعهدی، اعلامی و عاطفی تقسیم می‌کنند. این مقاله پس از بازخوانی خطبه حضرت زهرا(س) در جمع زنان مهاجر و انصار، به این نتیجه می‌رسد که از میان انواع کنش‌های گفتاری به ترتیب کنش اظهاری، کنش عاطفی و کنش ترغیبی، بیشترین سهم را در سخنان آن حضرت به خود اختصاص دهند. با توجه به رابطه معنا‌دار بافت موقعیتی و فضای اجتماعی ایراد سخن و کنش‌های گفتاری گوینده، می‌توان گفت که حضرت زهرا(س)، این کنش‌های گفتاری را با توجه به شناختی که از تحولات جامعه نوپای اسلامی داشتند، برگزیدند و به همین سبب با شناخت و تحلیل این کنش‌ها می‌توان راهی به سوی شناخت بیشتر شرایط تاریخی آن روزگار گشود.

بنات الله در منابع پیشاقرآنی: ماهیت، کارکرد و خاستگاه

زهرا محققیان

چکیده: یکی از مهم‌ترین ضرورت‌های فهم تاریخ صدر اسلام در پرتو قرآن کریم، آگاهی از باورهای فرهنگی و تاریخی اعراب پیش از ظهور اسلام است. با وجود آورده‌های ارزشمند دانش‌های جدید مرتبط با باستان‌شناسی، به نظر می‌رسد فهم ما از بسیاری از دلالت‌های تاریخی آیات قرآن دارای کاستی و ابهام است. مقاله حاضر با انگیزه نشان دادن نمونه‌ای از پژوهش‌های ضروری در این زمینه، بر آن است به موضوع دختران خدا با تکیه بر سه بت منات، لات و عزی در منابع پیشاقرآنی بپردازد و به پرسش‌هایی در این زمینه، مانند چیستی این بت‌ها بر اساس شواهد عینی باقی‌مانده از شبه جزیره پیش از اسلام، مهم‌ترین کارکرد، صفات و القاب آنها، پیشینه تقدس آنها و مناطق اصلی پرستش آنها پاسخ دهد. مجموعه واکاوی‌های باستانی و تاریخی نشان می‌دهند این بت‌ها الهه‌های وارد شده از سرزمین‌های مجاور شبه‌جزیزه بودند که فراتر از نام اجسام سنگی یا چوبی، کارکردهای مختلفی داشتند و در سطحی گسترده تقدیس و تنزیه می‌شدند.

پرسش‌های چیستی در تاریخ و راه‌کارهای پاسخ به آن

محمود مهمان نواز، کشواد سیاهپور و نعمت الله زکی پور

چکیده: پرسش‌های چیستی یکی از پنج پرسش اصلی پژوهش‌های تاریخی با محوریت کشف چیستی رویدادهای تاریخی است. مفهوم پرسش‌های چیستی، پرسش‌های فرعی که در کنار پرسش چیستی قرار می‌گیرند و راه‌کارهای پاسخ به پرسش‌های چیستی در شمار مهم‌ترین محورهای شایسته درنگ در این زمینه هستند. این مقاله می‌کوشد با روش تاریخی ـ تحلیلی و به استناد اطلاعات گردآوری شده به روش کتاب‌خانه‌ای به این مسائل بپردازد. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهند که در پاسخ به پرسش‌های چیستی، مورخ باید چرخش‌های زبانی و تحولات معانی را در نظر بگیرد و استفاده از منابع معتبر و به کارگیری دانش هرمنوتیک را به عنوان ابزارهایی مهم در نظر داشته باشد.

جایگاه توجه به رویکرد نویسنده در ارزیابی گزاره‎های تاریخ‌نگاری روایی؛ مطالعه موردی نقش رویکرد حدیثی کلامی شیخ صدوق در طرح اخبار ولایت‌عهدی امام رضا(ع)

روح الله توحیدی نیا و محمدعلی توحیدی نیا

چکیده: بیشتر منابع مربوط به تاریخ زندگانی معصومان(ع) در مجموعه تاریخ‌نگاری روایی با ویژگی‌هایی منحصر به خود، جای می­گیرند. با این حال، این پرسش کمتر مورد توجه قرار گرفته است که توجه به تفاوت رویکرد نویسندگان در این گونه از تاریخ‌نگاری، چه ره­آوردی برای ارزیابی گزاره­های تاریخی به همراه دارد؟ نوشته حاضر برای پاسخ به این پرسش، به مطالعه موردی رویکرد حدیثی و کلامی شیخ صدوق در نقل اخبار مربوط به ولایت‌عهدی امام رضا(ع) (د. 203ق) می‌پردازد تا فرضیه گریزناپذیر بودن توجه به دو رویکرد حدیثی و کلامی در ارزیابی گزاره های تاریخی مجموعه تاریخ‌نگاری روایی را به آزمون ­گذارد و بر اساس یافته‌های خود، بر این رهیافت تأکید می‌کند که پیش از بهره‌گیری از اخبار تمامی منابع تاریخ‌نگاری روایی، لازم است به بینش و روش نویسندگان و راویان توجهی جدی شود.

واکاوی دلالت‌های تاریخی خطبه ام الخیر در دفاع از ولایت امیرمؤمنان(ع)

نفیسه فقیهی مقدس و ناهید طیبی

چکیده: بررسی نقش‌آفرینی‌های بانوان در عرصه‌‌های مختلف سیاسی و اجتماعی صدر اسلام، یکی از ضرورت‌های پژوهش برای فهم زوایای پنهان رویدادهای این مقطع مهم تاریخی است. مقاله حاضر که ویژه بررسی یکی از بانوان باورمند علوی به نام ام الخیر بنت الحریش بن سراقه است با روش وصفی ـ تحلیلی می‌کوشد، خطبه این بانو را در جنگ صفین از نظر روش و مضمون مورد توجه و تأمل قرار دهد. بر اساس یافته‌های این پژوهش، ام الخیر با بهره گیری از آیات قرآن به وصف معاویه و جبهه مقابل امیرالمؤمنین علی(ع) پرداخته است و ضمن نکوهش دنیامداری و غفلت، آنها را از مخالفت با فرامین الهی و پیروی از هوای نفس بر حذر داشته است. دیگر محورهای سخنان او به آیات دال بر ابتلا و آزمون الهی، صبرمداری، توحیدمداری، برجسته ساختن ابعاد هدایت الهی و سرانجام استناد به دلایل نقلی و عقلی برتری امیرمؤمنان حضرت علی(ع) اختصاص یافته است.

تقدیرگرایی و رواداری؛ دو شبکه اعتقادی باورساز‌ در عصر تکوین دولت عثمانی (804-716 ق)

احمد فلاح زاده

چکیده: منحنی قدرت در دولت عثمانی با بیش از شش سده حکومت در فرآیندی زمان­بر و چند لایه، ­این سلسله را از امارتی ترکی به دولتی اسلامی تبدیل کرد. گسترش فتوحات عثمانی از آغاز کار عثمان (716 ق) تا پایان کار بایزید (804 ق) موضوع اصلی این پژوهش است. پرسش این مقاله، بررسی شبکه اعتقادی ـ رفتاری یاری کننده عثمانی در عصر این فتوحات است که با بهره‌گیری از روش مطالعات نگره­های اعتقادی و رفتار شناسی سیاسی به سامان می‌رسد. یافته­ها نشان می­دهند در مسیر فرآیند تبدیلی، ویژگی تقدیر­گرایی و رواداری، مانند دو شبکه باور‌ساز سیاسی‌- ‌اجتماعی، جایگاه ممتازی در فتوحات سریع عثمانی داشتند. هم‌چنین، سیاست تسامح دینی به ضمیمه­ اندیشه­ تقدیر گرایی مسیحیان شرقی، مقدمه­ای بر فتح قلمروی بیزانس بود و رواداری عثمانی به عنوان گفتمان رفتاری این دولت سبب سرعت گسترش حکومت عثمانی شد.

بازخوانی زیست‌نامه‌ سید ابوطالب قاینی: قتل یا وفات؟

مریم عزیزیان

چکیده: با وجود پژوهش‌های سودمندی که درباره دانشمندان و اندیشمندان شیعی قرن سیزدهم هجری انجام گردیده است، پرسش­های بسیاری درباره زندگی و اندیشه آنان وجود دارند که نیازمند بررسی‌های بیشتر و واکاوی‌های ژرف‌تر هستند. یکی از شخصیت‌های این دوره تاریخی که زندگی‌نامه او خالی از ابهام نیست، سید ابوطالب قاینی (1293 ق) است. او یکی از علمای برجسته خراسان و یکی از نخستین اندیشه­ورزان شیعی بود که رساله­ای مستقل در زمینه­ ولایت نوشت. مقاله حاضر در پی آن است که از راه بازنگری و بازخوانی منابع تاریخی در دست‌رس، ابهامات موجود در شرح­حال سید ابوطالب قاینی را به ویژه در زمینه سال‌شمار زندگی و چگونگی و چرایی وفات او بررسی کند. یکی از مهم‌ترین یافته‌های این پژوهش این است که دیدگاه­های قائل به قتل قاینی، مستند نیستند و بر اساس شواهد معتبر به ­نظر می‌رسد او در مسیر حج در کراچی به مرگ طبیعی در گذشته است.

مسلمانان قفقاز: از تعامل با ایران تا تقابل با روسیه

قاسم چراغچی و علی اکبر کجباف

چکیده: منطقه قفقاز به عنوان سرزمینی با ویژگی‌های ممتازی، مانند تنوع جمعیتی، اهمیت جغرافیای سیاسی و ارتباطات فرهنگی دارای دو گروه اثرگذار مذهبی؛ یعنی مسلمانان نیمه شرقی و مسیحیان نیمه غربی است. پیروان این دو مذهب در عصر استیلای حاکمان بومی، بدون هیچ تنشی در تعامل بودند و با آمدن عنصر بیگانه و ضد شرقی؛ یعنی روسیه غرب‌گرا این تعامل به تقابل گرایید. این پژوهش می‌کوشد به این پرسش پاسخ دهد که کدام عامل سیاسی سبب شد تا هم‌زیستی و تعامل بین ادیان و فرهنگ‌ها در قفقاز دوره اسلامی، به تقابل مذاهب و چالش قومیت‌ها منجر شود؟ بررسی تاریخی روند تحولات مذهبی و اجتماعی این منطقه نشان‌ می‌دهد که سیاست اسلام‌زدایی و روسی‌سازی اجباری با هدف قرار دادن مسلمانان در یک هویت ساختگی و فرمایشی در دوره سیطره سی‌صد ساله روس‌ها بر قفقاز سبب شد، ضمن تبدیل تعامل اجتماعی آنها با مسیحیان به یک تقابل، پیوستگی دینی و فرهنگی آنها با جهان اسلام هم از دست برود. در حالی که پیش‌تر، ایران با رواداری مذهبی، مسلمانان و غیرمسلمانان قفقاز را در یک جامعه منسجم گرد آورده بود.

دفتر فصلنامه دانشگاه باقرالعلوم(ع) در قم، شهرک پردیسان، انتهای بلوار دانشگاه، دانشگاه باقرالعلوم(ع) واقع شده است؛ علاقه مندان جهت کسب اطلاعات بیشتر می توانند به نشانی اینترنتی این فصلنامه به آدرس http://hiq.bou.ac.ir/ مراجعه کنند و یا با شماره 5-32136634-025 تماس بگیرند./822/ن602/ف