از تدوین متون آموزشی مرتبط با مسائل مستحدثه تا تدریس کتاب«الفائق فی الاصول»

اشاره: با شروع فعالیت آیت الله اعرافی در راس مدیریت حوزه های علمیه و ارائه طرح های جدید ایشان برای شتاب بخشی به روند تحول در حوزه، بارقه های امید در بین تحول خواهان بیش از گذشته روشن شد.

راه اندازی دفتر فقه معاصر به منظور پاسخگویی به نیازهای نظام اسلامی یکی از فعالیت های ارزشمندی بود که در دوره مدیریت جدید حوزه کلید خورد.

این دفتر تلاش می کند با مشورت گیری از نظرات اندیشمندان حوزوی کار جدی برای تهیه و تدوین متون درسی در زمینه مسائل فقهی مستحدثه برای استادان درس خارج تهیه و تدوین کند.

تدوین کتاب«الفائق فی الاصول» یکی از ابتکاراتی است که در این دفتر آماده و در سال تحصیلی جدید به صورت آزمایشی جزو برنامه درسی حوزه قرار گرفته و طلاب پایه های ۹ و ۱۰ می توانند این درس را در سامانه آموزشی انتخاب و در جلسات درس شرکت کنند.

خبرنگار سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا برای اطلاع بیشتر از جزییات فعالیت این دفتر سراغ حجت الاسلام اثنی عشری مشاور مدیر حوزه های علمیه در امور فقه معاصر رفته و گفت‌وگویی با ایشان ترتیب داده که متن این گفت‌وگو در ادامه تقدیم خوانندگان محترم می شود.

رسا – با سلام و تشکر از وقتی که در اختیار ما قرار دادید، ابتدا برای ما تبیین کنید که جایگاه حوزه های علمیه از نظر علمی به ویژه در دانش فقه چگونه است؟

سلام علیکم؛ بنده هم خدمت شما و همه عزیزان خبرگزاری رسا، عرض سلام و خسته نباشید دارم.

ابتدا باید بگوییم ما در یک مرتبه بندی توقعات کلان از روحانیت به سه گانه «تولید علم، تدوین مکتب و طرح اجرا» می رسیم و قبول می کنیم که نسبت به کمال شایسته این سه گانه گام هایی باقیمانده است.

اما در موضوع دانش فقه که موضوع اصلی این بحث است باید گفت ما به تولیدات علمی جدید دائما نیاز داریم و دفتر فقه معاصر نیز به خلاف بسیاری از عزیزان فقط در موضع انتقادی ایستایی نداشته و با تلاش شبانه روزی در جهت تولیدات جدید اجتهادی گام های بسیار ارزنده ای برداشته است؛ ولی نباید فراموش کردکه امروز عامل مهم برای رونق علمی این است که توانایی ها و قوت علمی همین مباحث موجود حوزوی که فرد در فقه به دست می آورد یا همین مکاسب و مباحث متداول برای طلاب تبیین شود.

به عقیده من طلبه باید نسبت خود را با افراد هم تراز خودش در سطح بین المللی بداند و نسبت این کتب در مقایسه با نمونه های خارجی آن را درک کند؛ به عنوان مثال فقه ما در شاخه علوم بین المللی جزو حقوق است، اگر طلبه بداند قوانین بیعی که در مکاسب در حوزه یاد می گیرد چقدر قوی تر از حقوق قرارداهایی که در کتب درسی آمریکا در سطح دکتری تدریس می شود بیشتر به قوت این دروس پی می برد.

قوت کتاب های علمی حوزه تبیین شود

حتی به نظر من باید در کارگروه ها، مقالات یا شبکه های اجتماعی نمونه هایی از قوت علمی کتب درسی موجود  در مقایسه با همان علم در کشورهای دیگر بیان شود، چراکه این مسأله به جذاب تر شدن دروس هم کمک می کند، به عنوان نمونه می توان برخی سؤالات امتحانی یا مسائل حقوقی مربوطه که از دانشجویان دکتری یا ارشد، در مجموعه های علمی خارج کشور مطرح است را در برنامه های حوزوی طرح نمود تا طلبه بداند این توانمندی که امروز به دست می آورد چه تراز بالایی دارد.

رسا – یک طلبه چگونه می تواند نسبت به دروس فعلی خود از جمله فقه و اصول نشاط بیشتری پیدا کرده و با علاقه درس بخواند؟

بگذارید این سؤال را این طور پاسخ بدهم، یقینا ابتدا باید در بین طلاب به طرق مختلفی از جمله معاونت تهذیب یا دروس اخلاقی که وجود دارد از ابتدا برای طلبه حل شود که ما باید خودمان کار کنیم، این که بنشینیم و توقع داشته باشیم نظام آموزشی حوزه برای ما همه چیز را آماده کنند روش غلطی است.

نباید همیشه مشکلات را به گردن سیستم بیاندازیم

این که چه کسی باید مقایسه های بین المللی علمی کتب حوزه را نشان دهد؟  یقینا خود طلاب هستند؛ این که همه چیز را به گردن دیگران از جمله سیستم یا اساتید بیاندازیم کار درستی نیست، یک بار هم طلبه مسائل را به گردن خودش بیاندازد.

به طلبه ها باید آموزش دهیم که الان که مکاسب یا کفایه می خواند و دانشی را یاد می گیرد اگر کارآمدی آن را بداند مسلما برای نشاط بیشتر در کار خودش تلاش می کند؛ در مباحث اصولی هم همینطور باید کار شود. بحث های دقیقی که در مباحث حروف و الفاظ کفایه وجود دارد، فوق العاده جدی بوده و  پایه های اصلی یک زبان شناسی قوی در دنیا است، بنابراین در این زمینه ها باید خود طلبه پیگیری کند و تولید مقاله داشته باشد.

رسا – کار تحولی شما در در دفتر فقه معاصر حوزه چیست؟ و تمرکز اصلی شما روی چه اموری است؟

ما چند سال است که در حوزه روی بحث فقه معاصر کار می کنیم و در گام اول حقوق قراردادهای آمریکا را تحلیل کردیم و متوجه شدیم با فقه ما فاصله خیلی عجیبی دارد و سطح بسیار پایین تری نسبت به آن چه در مکاسب یا در بخش هایی مثل خیارات یا معاملات غیر بیعی مطرح شده است، دارد.

یا همین طور در مباحث مربوط به ورشکستی و مانند آن که تفاوت بسیار فاحشی وجود دارد. و انصافا آن دقت ها و فروعات و لطایفی که در فقه معاملات شیعه وجود دارد کمتر در کتب حقوق غربی دیده می شود؛ این مقایسه ها موجب مفید شدن علم آموزی طلاب می شود.

کاری که اساتید بزرگوار درس خارج با اشراف و حضور دائمی حضرت آیت الله شب زنده دار و تحت نظارت مدیریت محترم حوزه های علمیه با تلاش بی وقفه در مجموعه فقه معاصر انجام می دهند؛ تولید متون آموزشی جدید در موضوعات معاصر است که جلد اول آنها به نام «الفائق فی الاصول» در بحث اصولی سیره عقلا منتشر شده و در آینده نیز مباحث دیگری منتشر خواهد شد تا طلبه ها در کنار درس های خود این مباحث را نیز مورد مطالعه قرار بدهند.

تلاش های گروه فقه معاصر برای شناخت زوایای جدید فقه

یقینا هر کسی باید جامعه اطراف خودش را درست کند، چراکه هیچ جای دنیا یک سیستم همه کار را برعهده ندارد، ما نیز در یک گروه 10 نفره تلاش می کنیم تا روی مباحثات علمی فقهی و اصولی کارهای اجتهادی با توجه به آن چه تا کنون خوانده ایم انجام بدهیم یا در مباحثی مثل فقه معاصر رونقی ایجاد کنیم. علاوه بر مباحث پرکاربرد اصولی، در آینده نزدیک مباحث مهم فقهی در موضوعات معاصر مثل شخصیت حقوقی، ماهیت پول و احکام آن و بانک و احکام آن نیز منتشر خواهد گردید.

رسا – نظر شما در مورد کاربردی سازی علوم حوزوی از جمله فقه و اصول چیست؟

یقینا یکی از گام های اساسی در موضوع تحول در حوزه و البته رونق و نشاط علمی بحث کاربردی سازی علوم است، امروز در کنار تولید محتواهای جدید آموزشی و پژوهشی باید روی همین کاربرد علوم رایج حوزوی در تراز بین المللی کار کرد، به ویژه اگر کارهای ذوقی را با توجه به همین فقه موجود گسترش بدهیم.

به عنوان مثال و وقتی درباره مسأله ارش و خیار عیب سخن می گوییم به صورت کارگاهی بررسی شود که در تراز ادله بین المللی راجع به این مسئله چه می گویند؟ و روی آن جلسات علمی برگزار شود؛ ما باید خودمان وارد عرصه بین المللی شویم و در این صورت است که فضا برای گفت‌وگو بازتر می شود و نشاط علمی در حوزه نیز بیشتر می شود؛ طلبه باید بداند فقهی که می خواند قرار است به چه کار بیاید؟ فقه قرار است به شما کمک کنید تا بتوانید قوانین حقوقی را تدوین و از آن دفاع کنید و در جامه به عنوان ساختار پیاده کنید.

کارآمدی دانش فقه در عرصه بین الملل

به عنوان مثال بحثی با عنوان «رگلاتوری رسانه» که جمله بحث های داغ بین المللی است مطرح شده به این معنا که رسانه های آنتن و مجازی باید چه نوع تنظیم گری داشته باشند؟ این یک بحث حقوقی است و کسانی که در فقه مسلط هستند بهترین جواب را برای آن آماده کرده اند و سازمان ها نیز از حقوق دان های خود استفاده می کنند، حال طلبه اگر بداند وقتی فقه یاد می گیرد کارآمدی آن در عرصه قانون گذاری است و می تواند کارآمدی داشته باشد که مجموعه های بالادستی حاکمیت بسیار به آن نیاز دارند، مسلما به دروس خود عنایت بیشتری خواهد داشت.

 ما در انقلاب اسلامی توانمندترین قانون گذاران را داریم، شورای نگهبان و مجموعه های متصل به آنها سرآمدترین هستند و هزاران قانون و آیین نامه مورد مداقه و یا تولید علمی خویش قرارداده اند و امروز پشتوانه علمی جمهوری اسلامی و در تراز بین المللی می باشند.

رسا – به عقیده شما طلبه ها چطور می توانند در زمینه کاربردی سازی علومی که می آموزند مشارکت کنند؟

طلبه ها می توانند ایده بدهند و پیشنهادها و دستورالعمل های جدید تولید کنند، چراکه برخی قوانین برای سال های پیش از انقلاب است و ما که تخصص فقه و اصول داریم باید شروع به ایده پردازی کنیم و تولید مقالات علمی کنیم، البته هرگز نباید توقع داشت که ایده ها و تولیدات علمی ما الزاما مصوب شود.

باید بدانیم که در تمام دنیا درصدی از ایده ها که در شاخه های مختلف علوم مورد توجه قرار می گیرند بسیار پایین تر از آن میزانی که در ابتدا تولید می شوند و به نظر می رسد یکی از آموزه های مهم اخلاق عملی ما باید همین عادت کردن به شکست بعد از به کارگیری تمام توانمندی ها است.

فقه، دانش تدوین قوانین اسلامی دقیق است

دانش فقه به عنوان یکی از دانش هایی است که می خواهد قوانین موجود در جامعه را تدوین کند باید کارآمدی آن درست تدوین شود؛ دانش فقه غیر از اجرای احکام و غیر از موضوع شناسی تخصصی است. هرچند که مهم ترین ویژگی تعلیم در حوزه کسب قوه اجتهاد است که اگر کسی به آن دست یافت در صورت علاقه توانمندی کار تخصصی و نوآوری در حوزه اجرا و موضوع شناسی را هم دارا می باشد، بنابراین این امور هم می تواند جز شاخه های مورد توجه در حوزه بزرگ شیعه قرار گیرد که جدای از علم فقه است.

و وضعیت حوزه امروز در قم بسیار عالی است، در قم در هرکوچه و خیابان رشته های مختلف علوم انسانی در پژوهشکده ها و پژوهشگاه های مختلف مورد تحقیق و پژوهش قرار می گیرد به همین جهت طلبه اگر علاوه بر فقه و اصول به دنبال تولیدات علمی دیگر باشد، راه برای او باز است.

اصول یک دانش مهم و پایه ای است

در مورد دانش اصول هم اکثر بحث های اصولی در مقابل یکی از دانش های دانشگاهی قرار دارند و ما در این قسمت نیز در تراز تولید علم بالادستی هستیم و همچنانکه با وجود این همه تغییرات تکنولوژی در جامعه هنوز هم اقتصاددان های جهان نظریات فلسفی «کانت» که مربوط به 230 سال قبل و قبل از شیخ انصاری(ره) و هم دوره صاحب قوانین(ره) است را مورد دقت قرار می دهند و مبانی اخلاق اقتصادی و اخلاق بازار را از آن می گیرند، بنابراین کلمات اصولیون ما همچون فلاسفه هر چند قدمت زمانی داشته باشد مبنای دانش های پایه ای قرار می گیرد.

دانش اصول ما در دنیا مشابه ندارد

باید این مسأله را بدانیم که دانش اصول ما در دنیا مشابه ندارد، چراکه دانش اصول ما مجموعه ای چند دانش است که در قالب اصول در آمده است به عبارت دیگر قرار گرفتن مباحث الفاظ در کنار مباحث حجت و نسبت ادله و قوانین دایره وسیع تری از علوم را در اصول جای داده است.

رسا – به عقیده حضرتعالی توقع نهادهای عمومی و خصوصی جامعه از حوزه باید در چه حدی باشد؟ به عبارت دیگر آیا همه مشکلات کشور را باید حوزه حل کند؟

همانطورکه گفتیم باید کارآمدی علوم انسانی اعم از فقه و اصول که دانش اصلی حوزه است برای طلاب تبیین شود، امروز اگر بانک های ما مشکلاتی دارند دو حالت دارد ،اگر قانون مشکل دارد کار فقه است و جامعه می تواند از فقه توقع داشته باشد، ولی اگر اجرا مشکل دارد دیگر کار دانش فقه نیست بله اگر مدیریت اجرا بر عهده ما باشد ممکن است به آن اشکال شود و ما هم در جمع های تخصصی به دنبال ایده هایی برای رفع آن باشیم؛ اما این غیر از توقع خاص از دانش فقه است. و به همین جهت اصولا  معیار سنجش کارآمدی این دانش مهم کیفیت اجرای احکام نمی باشد.

پژوهشگاه قوه قضاییه بر این مطلب اذعان کرده است که طلاب پژوهشگر این مرکز به غالب پرسش های فقهی و حقوقی پاسخ های قانع کننده ای دارند، بنابراین اشتباه فاحش این است که مسیر را درست تعریف نمی کنیم به همین جهت امروز توقعی که از قشر روحانیت وجود دارد از هیچ قشری در هیچ نقطه ای از دنیا نیست.

توقعات از روحانیت باید منطقی باشد

ما در عین حالی که از روحانیت توقع داریم مسجد های روستاها را پر کنند می خواهیم برنامه ریزی کلان برای مملکت نیز داشته باشد، دانشگاه ها را درست کنند و علم فقه را ارتقا دهند و بدون کمترین تعطیلی برنامه های آموزشی سنگین داشته باشند و البته تمام مشکلات اجرایی و تربیتی داخل و خارج کشور را هم در عمل حل کنند؛ که واقعا توقعات بزرگی است!! به خصوص که معمولا افرادی که بر حرارت دیگ پرجوش توقع از روحانیت می افزایند همان کسانی هستند که به اندک بودجه و امکانات ارائه شده به حوزه ها اعتراض می کنند و روشن است که جز اثبات ناکارآمدی روحانیت هدف دیگری ندرند.

ما امروز حدود 120 هزار طلبه فعال و امکانات بسیار کم داریم اما آیا توقعی که از ما است کمتر  یا مساوی از توقع از چند میلیون دانش آموخته دانشگاهی با امکانات وسیع آنهاست؟ و آیا می شود در این وضعیت یک طلبه هم در دانشگاه جواب گو باشد و هم غسل کفن و دفن میت انجام بدهد و در عین حال اگر در مورد اقتصاد بین الملل از او سؤال کردیم کاملا تخصصی بداند و البته حداقل 120 روز در سال هم مشغول تحصیل و تدریس باشد و ...؛ این یک تصور غلط است.

بله! ما در طول تاریخ روحانیون نخبه و ابر مردهایی داشتیم که منشأ تحولات گسترده بودند تا جایی که هم مجتهد شدند و هم جامعه را اصلاح کردند، از این رو چون این افراد فوق بشری داشتیم این توقع وجود آمده است که روحانیت باید همه معضلات را حل کند که این توقع از تمام طلاب غلط است.

رسا – در پایان اگر نکته ای لازم می دانید، بفرمایید.

فقط به این نکته اشاره کنم که ما باید نخبه های علمی را جدا و توقعات را تفکیک کنیم؛ ما باید از هر صنفی توقع خودشان را داشته باشیم، چراکه در سیستم های علمی از نظر علمی قطعا جزو کارآمد ترین سیستم های علمی هستیم ولی در حوزه یک صفت عالی رایج است که البته گاهی افراطی شده است و آن «کمال گرایی» است که در نتیجه افراط در آن همیشه حس کنیم عقب مانده ایم؛ حس عقب ماندن وقتی خوب است که موتور محرک باشد نه موتور ایستا.

اگر همیشه خودمان را عقب بدانیم یقینا احساس سرخوردگی می کنیم و نتیجه ای جز ایستایی و یاس نخواهد داشت. از این رو باید توانمندی ها و موفقیت ها جلوی چشم  همه ما باشد و معلوم باشد که تا الان موفق بوده ایم و باید با نشاط بقیه راه را ادامه بدهیم و هر چند که نسبت به مقصد و کمال خود فاصله داریم ولی نسبت به هم تراز خود جلوتر هستیم.

به عنوان مثال اگر در اداره خانواده هر روز فقط ایرادها را بگوییم آن خانه به خانه یأس و نا امیدی تبدیل می شود ولی روان شناسان و اخلاقیون بر این اتفاق دارند که بیان ضعف ها در کنار بیان پیشرفت هاست که می تواند سازنده باشد.

رسا – بسیار ممنون و متشکریم از این که وقت خود را در اختیار این خبرگزاری قرار دادید.

بنده نیز از شما به موضوعات مهم این چنینی اهمیت می دهید کمال تقدیر و تشکر را دارم و امیدواریم این اخلاق علمی در حوزه و دراسات اخلاقی حوزه آن به یک خواست عمومی تبدیل شود و شاهد باشیم که تمام نویسندگان و سخنوران حوزوی تنها بر نقد تکیه نکنند و خبرگزار ی هایی مثل رسا نیز این فرهنگ متعادل را دنبال نمایند./1330/گ۴۰۲/ج

گفت‌وگو از داود جعفری