ضرورت ارزیابی کیفی اثربخشی دوره‌های تابستانه حوزوی

به گزارش سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، «امسال (۹۸) علی رغم مشکلات مالی، ۲۰ هزار طلبه در برنامه‌های تابستانی شرکت کرده‌اند». این آماری است که آیت‌الله اعرافی ۸ مردادماه اعلام کرد. با احتساب ۱۵۰ هزار طلبه کل حوزه‌های علمیه [۱]، می‌توان گفت حدود ۱۵ درصد از کل طلاب حوزه، در اردو‌های تابستانه شرکت می‌کنند. این رقمی قابل‌توجه است.

تعطیلی تابستانه، فرصتی است که طلبه‌ها، به برنامه‌هایی بپردازند که به صورت روزمره در برنامه‌ی علمی جایی ندارند. از جمله مهم‌ترین برنامه‌های تابستانه که چندسالی است در سطح کشور رونق دوباره‌ای گرفته و مورد استقبال جدی طلاب و دانشجویان دغدغه‌مند جریان انقلاب اسلامی واقع می‌شود، دوره‌هایی است که می‌کوشند نظامات اندیشه‌ای اسلام را در قالب یک منظومه منسجم و یک بسته‌ی شسته‌ و رفته‌ی روزآمد، به مخاطبان ارائه دهند.

هرچند «طرح ولایت» دراین‌ میان سابقه‌ی طولانی‌ای در بین دانشجویان دارد، چند سالی است توانسته در حوزه‌ها نیز وارد شود و «طرح ولایت طلاب» را برگزار کند. در کنار این طرح، دوره‌های مختلفی نظیر «اسلام ناب»، «آثار شهید مطهری»، «نظام اندیشه اسلامی» و... نیز به دنبال ارائه نظامات اسلامی به طلاب و دانشجویان هستند.

از طرفی، با توجه با نقش بنیادینی که دوره‌هایی با چنین موضوعاتی می‌توانند در بینش و گرایش طلاب داشته باشند و از طرف دیگر با توجه به تعداد قابل توجه طلابی که در این دوره‌ها شرکت می‌کنند، «ارزیابی کیفی کارآمدی و اثربخشی» این دوره‌ها برای حوزه علمیه اهمیت بالایی دارد؛ هم از جهت اقتصادی و هم از جهت مدیریت نیروی انسانی.

این دوره‌ها خواه به صورت رسمی توسط حوزه و خواه توسط مراکز غیرحوزوی برگزار شوند، هیچ‌کدام از منظر اقتصادی، خودکفا نیستند و همگی از بیت‌المال تغذیه می‌کنند. از منظر اقتصادی، اهمیت ارزیابی کارآمدی برای متولیان حوزه، به‎خصوص دوره‌هایی که خود حوزه به صورت رسمی آن‌ها را برگزار می‌کند، دوچندان است؛ چراکه باید بداند بودجه بسیار اندک و حیاتی حوزه را دقیقا برای چه کاری خرج می‌کند؟

ورای مسئله مالی، اهمیتی است که این ارزیابی در مدیریت نیروی انسانی دارد. سرمایه‌های اصلی حوزه، طلبه‌ها هستند؛ خصوصا طلبه‌های پایه‌های ابتدایی که آینده‌ی حوزه را تشکیل می‌دهند. این دوره‌ها برای نیرو‌های حوزوی برنامه‌ریزی و اجرا می‌شوند و حوزه‌ی علمیه به‌عنوان متولی طلاب، همچون پدری که از کلاس‌های تابستانی فرزندانش مراقبت می‌کند، بایستی به‌درستی متوجه باشد که طلبه‌هایش را به دست چه برنامه‌ای می‌سپارد و این برنامه‌ها عملا چه نتیجه‌ای در پی دارند؟

علاوه‌بر این‌ها، ارزیابی، عامل شناخت استعداد‌ها و ظرفیت‌های بالقوه طلاب و دوره‌هاست. حوزه می‌تواند متناسب با توان و ظرفیتی که در این دوره‌ها وجود دارد، برخی از اهداف آموزشی‌_تربیتی خود را از طریق همین دوره‌های تابستانه پیگیری کند؛ به‌عبارتی ارزیابی درست می‌تواند نقش این دوره‌ها را از برنامه‌های فوق‌برنامه به فعالیت‌های اصلی، ارتقا دهد.

بر اساسِ ارزیابیِ جامعِ کیفیِ کارآمدی و اثربخشی است که حوزه می‌تواند ورای تبلیغات رسانه‌ای و بیلان‌های کاری رنگارنگ، برنامه‌های ناکارآمد را  کنار بزند و جا را برای دوره‌های مفید و اثربخش باز کند.

در ارزیابی عملکرد، دو رویکرد کلان وجود دارد. برخی ارزیابی‌ها، «فعالیت»‌های انجام گرفته را ارزیابی می‌کنند و برخی «نتایج»‌ی که باید از این فعالیت‌ها به دست آیند. در واقع شاخص‌هایی که در ارزیابی‌ها به آن‌ها پرداخته می‌شود، گاهی مربوط به فعالیت‌های آنان در دوره است و گاهی مربوط به نتایجی که از این فعالیت‌ها به دست می‌آید.

در خوش‌بینانه‌ترین حالت، گزارش‌های تبلیغاتی‌ای که مسئولین دوره‌ها در پایان کار به مافوق خود ارائه می‌دهند، عموما مربوط به فعالیت‌هاست، نه نتیجه‌ها! گزارش‌هایی که پارامتر‌هایی همچون تعداد مخاطبان، تعداد اساتید و حجم ساعات فعالیت آن‌ها، تعداد و ساعت کلاس‌های برگزار شده، نشست‌های تخصصی برنامه‌ریزی شده، تعداد و حجم برنامه‌های معنوی و... را ارائه می‌دهند. اما گزارش عملکرد صحیح از دوره‌های تابستانه، ارزیابی‌ای است که «نتایج» دوره را مورد مطالعه قرار دهد؛ نتایجی که دوره برای نیل به آن به وجود آمده و برگزار شده است.

متاسفانه گاهی مجریان با گزارش‌های مصور و پررنگ‌ولعابی که طراحی می‌کنند، خودشان را هم گول می‌زنند! ارزیابی عملکرد بر اساس نتایج، علاوه بر ثمری که برای مدیران حوزه دارد، به خود مجریان و مسئولان دوره‌ها نیز کمک می‌کند تا عیوب اساسی و بنیادین دوره را کشف کنند و برای سال‌های آینده، کیفیت و اثربخشی دوره را بالا ببرند.

آنچه از پوستر‌های مختلف رنگی مختلف در کانال‌های تلگرامی و تابلو‌های اعلانات جلوی در مدارس احساس می‌شود، این است که جریانات فکری مختلف، دوره‌های تابستانه را به‌عنوان یکی از بهترین فضا‌های جمع‌آوری مخاطب برگزیده‌اند و سرمایه‌گذاری بالایی روی آن می‌کنند؛ اما در مقابل، تا به امروز حوزه علمیه موضع فعالی در این راستا نگرفته و عموما به برگزاری دوره‌های درسی بسنده کرده و این انفعال، زمینه‌ی مناسبی برای فعالیت موسسات و دوره‌های ریز و درشت فراهم کرده است.

جوش و خروش علمی، هرچند لازمه‌ی هر محیط علمی است، اما حوزه از نقش پدری خود برای طلاب پایه‌های ابتدایی نباید غفلت کند. به‌راستی این دوره‌ها چه تاثیری بر ذهن و روح طلاب می‌گذارند؟ این چیزی است که با «ارزیابی علمی کیفی اثربخشی و کارآمدی» از این دوره‌ها، روشن می‌گردد؛ ارزیابی‌ای که باید هم با روش‌های علمی طراحی و هم به صورت علمی اجرا شود./918/ی702/ج

علی ابراهیم‌پور

[۱]طبق آمار آیت‌الله اعرافی در  ۱۳ شهریور ۱۳۹۷، خبرگزاری صداوسیما، کد خبر: ۲۲۱۹۶۵۰