تبیین مدل کنش ایرانی اسلامی در مواجهه با کرونا

در روزهایی که با ویروس کرونا درگیر هستیم، ارزش "احسان اجتماعی" از مسائلی است که نیازمند تتبع و تحقیق میدانی در کشورهای مختلف است. ایثار، از خودگذشتگی، انفاق از ارزش هایی است که در دین مبین اسلام بر اهمیت آن تاکید زیادی شده است. در سیره ائمه معصومین (ع ) می بینیم که حضرات معصومین(علیهم الاسلام) تا چه اندازه به دستگیری از فقرا و مساکین و ایتام توجه داشته اند به گونه‌ای که داستان اطعام خانواده امیرالمومنین علیه السلام و حضرت زهرا( سلام الله علیها) در قرآن برای درس آموزی ذکر شده است. (وَ يُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلى‌ حُبِّهِ مِسْكِيناً وَ يَتِيماً وَ أَسِيراً «8» إِنَّما نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لا نُرِيدُ مِنْكُمْ جَزاءً وَ لا شُكُوراً «9» سوره انسان)

در شرایط کنونی که بسیاری از افراد جامعه در وضعیت نامناسبی قرار گرفته‌اند و امرار معاش آنان با مشکلات جدی مواجه شده است به خصوص افرادی که دارای مشاغل روزمزد هستند و افرادی که به دلیل شرایط اقتصادی و اجتماعی جزء گروه های کم برخوردار شناخته می شوند و پس انداز و اندوخته ای برای گذران زندگی ندارند باید فکر جدی انجام داد. توجه به افرادی که در مجاورت ما هستند به خصوص همسایگان، اگر به صورت جدی مورد توجه مردم قرار بگیرد می تواند الگویی برای تمام مردم جهان باشد؛ در روایتی از حضرت زهرا سلام الله علیها وارده شده است که فرمودند: الجار ثم الدار و این نشان می دهد که تا چه اندازه رعایت احوال و دستگیری از  همسایگان در ادبیات دینی ما دارای اهمیت است.

 این روزها، دستگیری از افراد جامعه در اشکال اقتصادی اجتماعی دارای شکل های جدیدی هم شده است، امروز بسیاری از سالخوردگان نیازمند همراهی اجتماعی هستند تا با رتق و فتق امور جاری مثل انجام خرید های شان توسط افراد دیگر، محافظت خودشان را در مقابل ویروس کرونا افزایش بدهند؛ همچنین ضدعفونی کردن منازل، راهروها و اماکن تردد گروه‌های پرخطر، می‌تواند مورد توجه نوجوانان و جوانان قرار بگیرد.

 مهم اینکه فرهنگ بسیجی، خیرخواهی عمومی و کار جهادی امروز در یک موقعیت جهانی در حال اثبات خود است؛ در حالی که در بسیاری از کشورهای اروپایی و آمریکا مشکلات به شدت زیاد شده و تمام بار مدیریت اجرایی بر دوش مسئولین و حاکمیت قرار گرفته است، در ایران، مردم، گروه های جهادی بسیج محلات و مساجد، در حال امداد رسانی محلی و منطقه ای هستند و کمک کرده اند تا حد زیادی مشکلات مناطق شناسایی، رصد و با برنامه ریزی دقیق برای رفع مشکلات اقدام شود.

آنچه امروز در رسانه های مختلف رسمی و غیررسمی از فیلم و عکس و خبر از گروه های جهادی منتشر می شود، مشت نمونه خروار است و می توان ادعا کرد که رسانه های عمومی شاید کمتر از ۲۰ درصد اقدامات جهادی را توانسته اند پوشش دهند. این به معنای کم اهمیت بودن مدل های مردم نهاد و خدمات اجتماعی جهادی برای رسانه‌ها نیست و یا اینکه خدایی نکرده رسانه ها اقدام مناسب را انجام نداده و در بحران کرونا به عافیت طلبی افتاده باشند بلکه به دلیل حجم وسیع اقدامات و برنامه هایی است که به صورت آتش به اختیار در هر مسجد، حوزه علمیه، هیئت، گروه های دانشجویی و محافل مذهبی در حال انجام است. این اقدامات در یک شهر یا یک استان محصور  نبوده و در شهرها، مناطق و روستاهای مختلف در حال انجام است. این مدل موجب شده است تا مردم تصویری دقیق و انضمامی از اقدامات این گروه ها داشته باشند به این معنا که هم رسانه‌ها در حال بازآفرینی اقدامات جهادی در کوی و برزن هستند و از سوی دیگر همه مردم به عینه در محله، آپارتمان و ... در حال مشاهده این حماسه تکافل اجتماعی هستند. بدون شک این خرده رفتار ها در هر شهر و محل و کوی و برزن می تواند مورد مطالعه میدانی جامعه شناسان و مردم شناسان قرار بگیرد و در قالب نظریات علوم اجتماعی بررسی گردد و از سوی دیگر روزنامه نگاران و اهالی رسانه و تاریخ نویسان، الگوی مشارکت مردم در رفع بحران ها مورد توجه قرار گرفته و به عنوان اسناد تاریخی ثبت و ضبط شود. این مطلب وقتی اهمیتش دو چندان می‌شود که بحران کرونا را در ابعاد وسیع آن ترسیم کنیم و مدل های مختلف مواجهه با بحران کرونا را در کشورهای مختلف مورد مطالعه قرار دهیم، مدل‌های کاملاً دولتی همچون کشور چین تا برخی مدل ها درکشورهای غربی مثل ایتالیا که سالهاست در مورد مدل حکمرانی خوب بحث و تبلیغات وافری کرده‌اند.

 بدون شک مدل جمهوری اسلامی ایران همان شیوه و روشی است که امام خمینی رحمت الله علیه به عنوان بنیانگذار انقلاب اسلامی ایران از روز نخست بر آن تاکید داشتند. ایشان به جای تکیه و اعتماد بر قدرت های خارجی و یا دول غربی و شرقی بر دو اصل، اسلام به عنوان ایدئولوژی و مردم به عنوان پایه های عملیاتی و اجرایی و میدانی تحقق اهداف و آرمان های بزرگ دین مبین اسلام تاکید کردند؛ مدلی که مردم را در میانه میدان و مشارکت با مسئولین در حل مشکلات و معضلات و پیشبرد امور نگاه می کند و از سوی دیگر همواره مسئولین را به رعایت حقوق مردم توجه داده و آنان را صاحبان نعمت معرفی می کند. در مدل و شیوه رفتاری امام خمینی رحمة الله علیه همواره مردم حضور اثرگذار دارند و جمهوریت به حوزه سیاست محدود نشده و از سوی دیگر مردم به عنوان نیروی ساکت و ابزار پیش‌برنده اقتصاد و ثروت  همچون انسان در مکانیسم لیبرال دموکراسی، معرفی نمی شود بلکه بر رشد و پیشرفت فکری و روحی مردم درکنار پیشرفت اقتصادی و اجتماعی تاکید می شود و جامعه برای رشد خود، ناگزیر از رشد تمامی ابنای جامعه است؛ بر اساس همین ساختار بود که امام خمینی(ره) در ابتدای انقلاب برخی از نهادها را بر اساس هسته اصلی مردم بنیان گذاشتند که می‌توان به بسیج  اشاره کرد. نهادهایی مثل بسیج می تواند علاوه بر اینکه از خود مردم تشکیل شده است به عنوان حلقه واسط میان مردم و مسئولین ایفای نقش کنند و با درک مشکلات و آسیب ها از کف جامعه برای پیشرفت امور در سطح جامعه از کمک و همراهی مسئولین بهره مند شوند.

 از منظر دیگر می توان بیان کرد که مدل مردم نهاد تا چه اندازه به رفع موانع و مشکلات در عرصه مبارزه با کرونا کمک کرده است، نکته‌ای که نباید از نظر اندیشمندان، پژوهشگران و صاحب‌نظران علوم انسانی و اسلامی مغفول بماند؛ اینکه امروز بسیاری از مردم در قالبهای نهادها،NGO   و هیئت ها در حوزه کارهایی همچون تولید ماسک، تولید مواد ضدعفونی کننده، گندزدایی از محلات، سمپاشی، غربالگری و حضور در بیمارستان ها و کمک به کادر درمانی، ایجاد روحیه در میان بیماران رسیدگی به خانواده های بیماران و خانواده های کم برخوردار و همچنین کمک به خانواده ها متوفیان در جهت حفظ کرامت مسلمان در غسل کفن و دفن از اموری است که امروز به دست جوانان این سرزمین در حال انجام است.

به نظر می رسد که جامعه علمی و پژوهشی ما به اندازه ضرورت و اهمیتی که این مسئله در جامعه دارد، به تبیین علمی و نظری آن نپرداخته اند؛ اهمیت تبیین مساله را می توانیم این گونه بیان کنم که خودکشی بعنوان موضوعی جهت بحث و فحص وتحقیق و تدقیق مورد توجه بسیاری از جامعه شناسان به خصوص امیل دورکهایم
(E. Durkheim)  جامعه شناس شهیر و فرزانه فرانسوی در سال 1879 میلادی، درآمد یا در اندیشه برخی از مردم شناسان برخی از خرده رفتارها همچون رسوم اعیاد یا نوع پوشش اقوام دارای پیام ها و مضمون ها و نشان از پیچیدگی فرهنگی و عقیدتی برخی از اقوام خبر می دهد؛ حال چگونه است که امروز اقدامات دیگرخواهانه که نشان دهنده اوج خیرخواهی اجتماعی، همبستگی اجتماعی و درهم تنیدگی جامعه است کمتر مورد پژوهش قرار گرفته و به عنوان موضوع یا ابژه  مورد تحقیق و پژوهش قرار گرفته است؟

 به نظر می رسد بحران کرونا می تواند فرصتی برای انعکاس مناسب و واقعی از حقایق و واقعیت های جامعه ایرانی به جامعه بین الملل باشد، امروز این سوژه تاریخی در معرض دید اندیشوران و پژوهشگران علوم انسانی است تا ابعاد مختلف آن را مورد توجه قرار دهند و محور هایی همچون هدف گذاری، چگونگی تاسیس، رشد، چگونگی مدیریت، تقسیم وظایف و... این گروه‌های مردم نهاد جهادی بررسی شود.

امروز مدل مردم نهاد می تواند به عنوان رقیبی برای ایسم ها و سیستم های بازار محور و یا دولت محور باشد؛ توضیح اینکه امروز برخی از اندیشمندان اعتقاد دارند که  بحران کرونا، جهان را به سمت سیستم های دولت محور سوق می دهد و این به دلیل رویکرد کشور چین در مهار کرونا و موفقیت های این کشور بود اما به نظر می رسد با توجه به تفاوت مردم و نوع فرهنگ ها در جهان، نمی توان سیستم کنترل خطی کمونیست که قبلاً هم در شوروی با شکست مواجه شده است و سیاست نظم آهنین  مدل مطلوبی برای گذر از بحران و استمرار رشد و تعالی در جوامع مختلف باشد.

بدون شک هر حرکتی که از هر فرد صادر می شود دارای خاستگاه فکری عقیدتی است و اینکه در موقعیتی که حفظ جان انسان منوط به در خانه ماندن است اما برخی از افراد بدون هیچ گونه دریافت مزد و حقوق، خطر کرده و در محل های پرخطر حضور پیدا کرده و خدمات اجتماعی مثل سمپاشی و یا دستگیری از بیماران را انجام می‌دهند بر اساس کدام مبنا و منشأ فکری صادر شده است؟ الگویی که "بنی آدم را اعضای یکدیگر می داند" و رسیدگی به هر مسلم را ضرورت و واجب بر خود می پندارد و دنیا را مقدمه برای آخرت می داند؛ قطعا نیازمند تحلیل های علمی است. باید این رفتار ها را تحلیل و بررسی کرد تا دانشمندان علوم اجتماعی به صورت عینی با برخی از واقعیت های اجتماعی نهفته در لایه های مختلف مردم ایران به عنوان یک جامعه مذهبی مسلمان و شیعه آشنا شوند و در مصاف تاریخی با ایسم های رایج ، مدل زندگی متعالی معرفی شود.

علیرضا استادیان، پژوهشگر علوم انسانی