شبکه‌های اجتماعی و چالش خُرده روایت های اخلاقی

به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، حجت الاسلام حسینعلی رحمتی استاد اخلاق فناوری اطلاعات طی یادداشتی با موضوع شبکه‌های اجتماعی و چالش خُرده روایت های اخلاقی نوشت:شبکه های اجتماعی محصول دوران پست مدرن هستند و یکی از شاخصه های این دوران، همان گونه که فیلسوفانی چون ژان فرانسوا لیوتار خاطر نشان کرده اند، آزاد بودن از قید روایت های کلان (Macro-Narratives) و میدان یافتن خرده روایت هایی(Micro-Narratives) است که کلان روایت ها را در همه عرصه ها، از جمله اخلاق به چالش می کشند.

امروزه شبکه های اجتماعی به خاطر خصلت دسترس پذیری که دارند این امکان را برای تک تک شهروندان فراهم کرده اند که در قامت یک نظریه_پرداز_اخلاقی ظهور کرده و به آسانی هنجارهای مورد نظر خود را ترویج و تبلیغ نمایند. برای این کار نه به تاملات عمیق علمی نیاز است نه سال ها حضور در آکادمی. تنها داشتن یک گوشی تلفن، یک شارژ اینترنت، اندکی انگیزه و سرسوزنی ذوق کافی است تا هر کس بتواند در قالب متن و صوت و فیلم هر چیزی را به عنوان ارزش یا ضدارزش به دیگران معرفی کند و در مدتی اندک هزاران و بلکه میلیون ها کاربر را به پیروان بی چون و چرای خود تبدیل کند.

اما مسأله این است که خوانش های اخلاقی این شهروند-کاربران «لزوما» با کلان روایت هایی که از سوی مبلغان سنتی اخلاق مثل روحانیان، نهادهای حاکمیتی مانند آموزش و پرورش و آموزش عالی، و رسانه های رسمی چون صداوسیما ارایه می شود #همسان_و_سازگار نیست. این چالش گاهی در «مفاهیم» ارزش های اخلاقی است و گاه در «مصادیق» آنها. به عنوان مثال با بررسی ویدیوهایی که جوانان در شبکه های اجتماعی از قبیل اینستاگرام به اشتراک می گذارند می توان دریافت که مفاهیمی چون قناعت، کم خواهی، و عدم سوءاستفاده از موقعیت که در اخلاق سنتی فضیلت شمرده می شد نزد «برخی» از آنان فضیلت محسوب نمی شود.

از نظر مصداقی هم به عنوان مثال، بی پروایی دختران و پسران در معاشرت های اجتماعی که در اخلاق سنتی از مصادیق بی حیایی شمرده می شد نزد برخی از جوانان امروز نه تنها بی حیایی محسوب نمی شود که از مصادیق فرهیختگی و شعور اجتماعی به شمار می آید. این تفاوت های ارزشیِ بین – نسلی البته نباید به این قضاوت غیرواقع بینانه و غیرمنصفانه منتهی شود که «همه» حاملان و راویان این روایت های غیررسمی افرادی اخلاق گریز یا اخلاق ستیز هستند.

 ویژگی های خُرده روایت های شبکه ای

هنجارهایی که توسط مروجان خرده روایت ها از قبیل سلبریتی ها معرفی می شود:
1. معمولا فاقد_پشتوانه نظری است.
2. در گزینش آنها نوعی ساده پسندی و سردستی گرفتن به چشم می خورد، تا جایی که گاه در قالب شوخی های غیراخلاقی متداول در فضای مجازی یا افواه جامعه مطرح می شود.
3. مرکزگریز است. یعنی مروجانش الزامی نمی ببیند که به فیلسوفان یا مبلغان اخلاق سنتی مراجعه کنند یا هنجارهای رسمی جامعه را مراعات کنند (مگر این که برایشان پرهزینه باشد).
4. حالتی آوانگارد و خلاف اخلاقیات مرسوم را دارد و به همین خاطر برای مخاطبانش جسورانه و جذاب است.
5. بیشتر به «خواست» مخاطب توجه دارد تا «نیاز» او. چرا که در فضایی فعالیت می کند که «دیده شدن» و افزایش فالوور و ممبر و لایک و کامنت بسیار تعیین کننده است و برای فرد شهرت و محبوبیت و قدرت و ثروت و رضایت می آورد.
6. مجریانش معمولا نوجوانان و جوانان هستند و همین موجب اعتماد و همدلی کاربران با آنها می شود.
7. با بهره گیری از ادبیات گفتاری نسل جدید و توجه به نکات زیبایی شناسانه ارایه می شود.

 پیامدهای ترویج خرده روایت ها

تا وقتی که این خرده روایت های اخلاقی با روایت های کلان و مورد تایید عقل و نقل مخالفتی نداشته باشد طبیعتا نه تنها مشکلی ایجاد نمی کنند بلکه از جهتی در خدمت ترویج آن کلان روایت هاست ولی با زبانی امروزی تر، اما وقتی با کلان روایت ها در تعارض باشند، با فرض این که همه مدعیات کلان روایت ها را قابل دفاع بدانیم، می توانند حقانیت، توجیه پذیری و کاربردی بودن کلان روایت ها را مورد تشکیک قرار می دهند. همچنین مطلق گرایی اخلاقی که عمدتا مورد تایید اخلاق سنتی است را تضعیف، و به نسبی گرایی اخلاقی دامن بزنند. از نظر عملی هم تضعیف ارزش های قوام بخش جامعه سلامت اخلاقی جامعه را مورد تهدید قرار می دهد.

 مواجهه با خرده روایت ها

مدافعان کلان روایت های اخلاقی بایستی وجود این خرده روایت ها را به عنوان یک «واقعیت» (و نه لزوما حقیقت) در جامعه شبکه ای شده امروز ایران بپذیرند و با راویان آن نوعی #گفت_وگوی_انتقادی و تعامل مبتنی بر احترام را آغاز کنند. از سوی دیگر برای افزایش سواد رسانه ای و آگاهی اخلاقی مخاطبان تلاش مداوم داشته باشند، از ادبیات و قالب های جذاب استفاده کنند، و از همه مهم تر با تقید عملی به اخلاق بهترین مبلغ و مدافع کلان روایت های اخلاقی باشند.