صد سالگی حوزه؛ طلوعی نو در افق تمدن اسلامی

اشاره: در آستانه یکصدمین سال تأسیس حوزه علمیه قم بازخوانی رسالت تاریخی و آینده‌ساز این نهاد علمی و دینی ضرورتی انکارناپذیر است. حوزه‌ای که در عصر افول معنویت و هجمه تجدد غربی به همت آیت‌الله حائری احیا شد، امروز در پرتو بیانیه گام دوم انقلاب افق‌های تازه‌ای پیش‌رو دارد.

تبیین نظام ارزشی انقلاب اسلامی، نظریه‌پردازی در باب «نظام انقلابی» و ایفای نقش محوری در جامعه‌پردازی بخشی از مسئولیت‌های نوین حوزه است که رهبر معظم انقلاب در این بیانیه بر آن تأکید کرده‌اند.

از سوی دیگر توجه به جوانان، تربیت نیروهای مؤمن و انقلابی و صیانت از آرمان‌های دینی در برابر تهاجمات فرهنگی از اولویت‌هایی است که باید در برنامه‌ریزی‌های تحولی حوزه نهادینه شود. بی‌تردید حوزه علمیه قم اگرچه مسیر موفقی را طی کرده اما تا تحقق کامل اهداف بلند انقلاب اسلامی، نیازمند تحول، مجاهدت و نگاهی تمدنی به آینده است.

در همین راستا خبرنگار سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، با حجت الاسلام والمسلمین ذوعلم رئیس اندیشگاه بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی گفت‌وگویی داشته است که در ادامه تقدیم خوانندگان محترم خواهد شد:

رسا ـ حوزه علمیه در گام دوم انقلاب چه مأموریت‌های علمی و پژوهشی ویژه‌ای برعهده دارد؟

به نظر می‌رسد که بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی حاوی دلالت‌ها و جهت‌گیری‌های روشنی برای آینده حوزه‌های علمیه است. یکی از مهم‌ترین وظایف حوزه در این مسیر تبیین نظام ارزشی انقلاب اسلامی است؛ همان نظامی که در این بیانیه با وضوح مطرح شده و باید در فضاهای آموزشی، مراکز تربیتی و برنامه‌های تبلیغی برای مردم تثبیت و نهادینه شود.

در بیانیه گام دوم توصیه‌هایی آمده که مخاطب اصلی آن‌ها نهادهای علمی و فرهنگی به‌ویژه حوزه‌های علمیه هستند. از جمله مهم‌ترین این توصیه‌ها موضوع جامعه‌پردازی بر مبنای خودسازی عمیق و فراگیر است؛ امری که بی‌تردید باید الهام‌بخش برنامه‌های تحولی حوزه در آینده باشد.

در همین چارچوب نظریه «نظام انقلابی» که در بیانیه به آن اشاره شده وظیفه‌ای ویژه بر عهده حوزه می‌گذارد؛ حوزه باید هم در نظریه‌پردازی درباره این مفهوم و هم در تحقق و اجرایی‌سازی آن نقشی محوری ایفا کند. این امر به‌عنوان یک سرفصل راهبردی و مهم می‌تواند افق‌های تازه‌ای را پیش‌روی حوزه بگشاید.

فراتر از همه این‌ها آنچه در بیانیه گام دوم درباره جوانان مطرح شده مسئولیتی خطیر بر عهده حوزه می‌گذارد. جوانان به‌عنوان نیروی پیشران جامعه و مخاطب اصلی پیشرفت، نیازمند توجه، تکریم و آمادگی هستند. حوزه باید در مسیر تربیت، پاسخگویی به پرسش‌های فکری و تقویت ارتباط معنوی و معرفتی نسل جوان، نقشی فعال‌تر از گذشته داشته باشد. همچنین صیانت از آرمان‌های انقلاب اسلامی در برابر هجمه‌های فرهنگی و رسانه‌ای از اولویت‌های حوزه‌های علمیه به شمار می‌رود.

در مجموع می‌توان گفت حوزه‌های علمیه در دوران پس از انقلاب مسیر موفقی را طی کرده‌اند؛ اما همان‌گونه که امام خمینی(ره) فرمودند هرچه هدف بلندتر و افق گسترده‌تر باشد تلاش و مجاهدت بیشتری نیز طلب می‌کند. امید است که رویداد بزرگ صدمین سال تأسیس حوزه علمیه قم بتواند زمینه‌ساز حرکتی نوین و تأثیرگذار برای تعمیق حضور حوزه هم در درون کشور و هم در سطح امت اسلامی باشد.

رسا ـ احیای حوزه علمیه در قم توسط آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری چه ضرورتی در زمان خود داشت؟

در فرآیند شناخت مسائل دینی و همچنین در مسیر تبلیغ و گسترش معارف الهی تحقق عینی دین در جامعه نقشی محوری و تعیین‌کننده دارد. هرگاه جامعه احساس کند که بیش از گذشته به دین نیاز دارد، به‌صورت طبیعی یک تقاضای اجتماعی برای فهم بهتر و عمل جدی‌تر به آموزه‌های دینی شکل می‌گیرد.

در دوران آغازین حکومت رضاشاه پس از تجربیات تلخ و ناکامی‌های مشروطه فضای فرهنگی جامعه به‌سمتی رفت که ضرورت بازنگری در ارتباط با دین و ضرورت ترویج مباحث دینی در ابعاد گوناگون احساس شد. این تحول فرهنگی زمینه‌ساز توجه عمیق‌تری به اسلام و آموزه‌های آن گردید.

در چنین فضایی شماری از علمای برجسته و مرجع قم که در آن زمان از ارکان حوزه علمیه محسوب می‌شدند به این نتیجه رسیدند که برای حفظ کیان دین و پاسخ‌گویی به نیازهای جامعه باید حوزه علمیه‌ای مقتدر، متمرکز و منسجم شکل بگیرد. در این مسیر آیت الله عبدالکریم حائری یکی از شخصیت‌های برجسته دینی آن دوران با درایت و هوشمندی علی‌رغم موانع بسیار و شرایط دشوار سیاسی ـ به‌ویژه مخالفت‌های جدی حکومت رضاشاه ـ این مسئولیت سنگین را پذیرفت و پایه‌های حوزه‌ای نیرومند را در قم بنیان نهاد.

در گذشته مراکز علمی مرتبط با آموزه‌های دینی، حدیث، تفسیر و فقه در جوار مضاجع اهل‌بیت(علیهم‌السلام) وجود داشت، اما آنچه در این دوران رخ داد، تأسیس مرحله‌ای نوین متعالی و نظام‌مند از نهاد حوزه علمیه بود. با این اقدام شرایطی فراهم شد تا طلاب از سراسر کشور به قم بیایند و تحصیل کنند.

با ساماندهی ساختار حوزه و به‌ویژه تنظیم برنامه درسی آن به شیوه‌ای دقیق و منظم بستری فراهم شد تا حوزه علمیه قم به منبعی عظیم برای تأمین نیروی انسانی، فکری و علمی بدل شود؛ نیروهایی که با نیت خدمت به دین و ترویج معارف اسلامی، مسیر تحصیل و تبلیغ دین را با جدیت دنبال می‌کردند.

رسا ـ جریانات حوزه علمیه قم در صد سال گذشته به چند دسته تقسیم می شود و تا چه میزان موفقیت کسب کرده است؟ 

حوزه علمیه در صد سال گذشته را می‌توان به دو دوره‌ متمایز تقسیم کرد: دوره‌ی پیش از پیروزی انقلاب اسلامی تا سال‌های ۱۳۵۶ و ۱۳۵۷ و دوره‌ی پس از انقلاب اسلامی. بررسی خدمات متقابل انقلاب اسلامی به حوزه و حوزه علمیه به انقلاب بحثی مفصل و دامنه‌دار است که بنده نیز در گذشته مقاله‌ای در این‌باره نگاشته‌ام و منتشر کرده‌ام.

پیش از پیروزی انقلاب حوزه علمیه به‌تدریج در موقعیتی انقلابی قرار گرفت. این وضعیت بیش از هر چیز محصول تعارض بنیادین میان حوزه و رژیم وابسته پهلوی بود. از دل این تعارض یک نیروی بالقوه انقلابی در حوزه علمیه شکل گرفت و به‌ویژه پس از قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ و آغاز مبارزات آشکار و علنی به رهبری امام خمینی(ره) این نیروی انقلابی درون حوزه بیش از پیش تقویت شد.

اگر در آن دوران حوزه علمیه از چنین ظرفیت فکری و انقلابی برخوردار نبود، اساساً تحقق انقلاب اسلامی ممکن نمی‌شد. در واقع حوزه علمیه و به‌ویژه حوزه علمیه قم ـ که خاستگاه نهضت امام خمینی(ره) بود ـ نقش بسیج‌کننده، سامان‌دهنده و هدایت‌گر اصلی انقلاب اسلامی را ایفا کرد.

پس از پیروزی انقلاب نیز حوزه علمیه نقش بسزایی در تثبیت، تقویت و مراقبت از مسیر اصلی انقلاب اسلامی که همان مسیر اسلام ناب محمدی(ص) است، ایفا کرده است. البته با وجود توفیقات فراوان هنوز در عرصه‌های گوناگون مانند نظام‌سازی اقتصادی، فرهنگی، تربیتی و اجتماعی نیازمند تلاش و کوشش بیشتر هستیم.

برای تحقق حکمرانی اسلامی و ولایی، حوزه باید در زمینه‌هایی همچون نظریه‌پردازی، راهبردنگاری و پرورش نیروی انسانی مؤمن، انقلابی و کارآمد، فعالیت‌های گسترده‌تری را دنبال کند. این اقدامات در امتداد تحول حوزه قرار دارند و باید با جدیت پیگیری شوند.

امید آن می‌رود که برگزاری رویداد بزرگ صدمین سال تأسیس حوزه علمیه بیش از آن‌که نگاهی به گذشته داشته باشد، افق آینده را ترسیم کند و ما را نسبت به نیازها و ضرورت‌های پیش‌رو در حوزه‌های اندیشه‌ای، حقوقی، فقهی، اخلاقی، اجتماعی، فرهنگی و هنری هشیارتر و متعهدتر سازد.

به فضل الهی حوزه علمیه امروز از توانمندی‌های شایسته‌ای برخوردار است، اما در مقایسه با آرمان‌های بزرگ انقلاب اسلامی و نیازهای واقعی جامعه هنوز راهی دراز پیش رو دارد.

رسا ـ ارتباط و تعامل حوزه با دانشگاه و مراکز پژوهشی در دوران قبل و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی را چگونه ارزیابی می فرمایید؟

وضعیت امروز تعامل میان حوزه‌های علمیه، مراکز پژوهشی و دانشگاه‌ها به هیچ‌وجه قابل مقایسه با دوران پیش از انقلاب اسلامی نیست. پس از پیروزی انقلاب یک تعامل عمیق و ریشه‌دار فکری میان این نهادها شکل گرفته است. شعاری که امام خمینی(ره) با تأکید فراوان بر آن پافشاری می‌کردند ـ یعنی وحدت حوزه و دانشگاه ـ در سال‌های پس از انقلاب موجب تحولات و پیشرفت‌های قابل توجهی شد.

اما پرسش اساسی این است که آیا آن افق بلند و نگاه آرمان‌گرایانه‌ای که امام(ره) نسبت به این وحدت ترسیم کرده بودند به‌طور کامل تحقق یافته یا دست‌کم با جدیت دنبال می‌شود یا خیر؟ متأسفانه باید گفت آن عمق نگاه و انگیزه آرمان‌گرایانه امروز با همان قوت در فضای عمومی مطرح نیست. به‌همین دلیل نیازمند گام‌های بلندتر و تحرکات جدی‌تری در این زمینه هستیم.

وحدت میان سه نهاد اساسی تربیت و آموزش در کشور ـ یعنی آموزش و پرورش، دانشگاه‌ها و حوزه‌های علمیه ـ باید به‌گونه‌ای طراحی شود که بتواند ارزش‌های تربیتی اسلام را تعمیق و گسترش دهد. برای تحقق این هدف هنوز اقدامات فراوانی باقی مانده است که باید به انجام برسد.

این مسیر نیازمند هم‌اندیشی و همکاری میان نیروهای انقلابی دانشگاه‌ها و عالمان متعهد در حوزه‌هاست. تحقق چنین پیوندی نیاز به ساماندهی‌های تازه و عمیق‌تری دارد. همچنین طرح مسئله در سطح رسانه‌ها و ایجاد مطالبه عمومی نسبت به این موضوع می‌تواند مسیر را برای تحقق این آرمان‌ها هموارتر کند و موفقیت‌ها را نسبت به گذشته دوچندان سازد.