همراهی حوزه نجف با قم در خرداد ۴۲

محتوای گزارش اداره دوم ستاد بزرگ ارتشتاران ازعراق به تاریخ ۸ خرداد ۱۳۴۲، نشانی بارز از نقش‌آفرینی فراملی مراجع شیعه در تحولات سیاسی ایران در دهه‌های میانی قرن بیستم است. در این سند، به‌وضوح حمایت آیت‌الله سید محسن حکیم، از برجسته‌ترین مراجع وقت حوزه علمیه نجف، از اعتراضات و تحرکات روحانیت ایران علیه رژیم پهلوی منعکس شده است.

این حمایت را نمی‌توان صرفا واکنشی عاطفی یا مناسکی دانست، بلکه باید آن را در چهارچوبی وسیع‌تر از اندیشه سیاسی شیعه، که همواره در برابر سلطه نامشروع و ظلم سیاسی حساسیت داشته، تحلیل کرد. حوزه نجف که در دهه‌های پیشین بیشتر به عنوان یک مرکز فقهی و علمی شناخته می‌شد، در این مقطع تاریخی بار دیگر چهره سیاسی خود را نمایان ساخت. نامه‌ها و پیام‌هایی که از سوی حوزه قم و شخص آیت‌الله خمینی به نجف ارسال شد، نشانه‌ای از هماهنگی و همدلی میان دو قطب مهم تشیع در نجف و قم بود. آیت‌الله حکیم که تا پیش از این در مواضعی نسبتا محافظه‌کارانه ظاهر شده بود، در پی دریافت این پیام‌ها و با درک اهمیت لحظه تاریخی، تصمیم به صدور اعلامیه‌هایی علیه حکومت ایران گرفت.

چنین اقدامی، نه‌تنها در فضای سیاسی ایران طنین گسترده‌ای داشت، بلکه نشان داد که مرجعیت دینی، حتی در موقعیتی جغرافیایی خارج از مرزهای یک دولت، می‌تواند در معادلات سیاسی داخلی آن دولت نقش‌آفرین باشد. این واکنش همچنین پاسخی بود به سیاست‌های سرکوبگرانه رژیم پهلوی که در وقایع خرداد ۱۳۴۲ به اوج خود رسید. در چنین شرایطی، مشروعیت دینی رژیم به‌شدت زیر سوال رفته بود و سکوت در برابر آن می‌توانست به تعبیر فقهی، نوعی همراهی با ظلم تلقی شود. به همین دلیل، حوزه نجف با رهبری آیت‌الله حکیم، تلاش کرد از ظرفیت‌های ماه‌های محرم و صفر و فضای مذهبی آن بهره‌برداری کند تا پیام مخالفت با رژیم به بدنه اجتماعی شیعیان منتقل شود.

اعزام طلاب و وعاظ به شهرها برای افشاگری و سخنرانی در مجالس عزاداری، یکی از شیوه‌های سنتی بسیج دینی و سیاسی در فرهنگ شیعه بود که در این مقطع تاریخی نیز با هماهنگی میان نجف و قم دنبال شد. این سند، از این حیث نیز حائز اهمیت است که نشان می‌دهد روحانیت شیعه در حال عبور از یک مرحله تاریخی بود؛ از یک نهاد صرفا دینی و مناسکی به یک نهاد با ظرفیت‌های سیاسی فعال و هدف‌مند. چنین تحولی، زمینه‌ساز روندی شد که در نهایت به شکل‌گیری انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ منتهی گشت.

متن سند

تاریخ: ۱۳۴۲/۳/۸

فعالیت دستجات مذهبى و جامعه روحانیت در عراق علیه هیأت حاکمه ادامه دارد. انتشار مقالات و اعلامیه‌ها در عراق به زبان‌هاى عربى و فارسى توسط آیت‌الله حکیم علیه دولت ایران و اقداماتی که براى منکوب کردن روحانیت شده موجب تشدید این فعالیت‌ها و تحریکات گردیده است. طبق اطلاع در هفته گذشته هیأت‌هایى از حوزه علمیه قم به عراق رفته و با آقاى حکیم تماس گرفته و پیام‌هایى از طرف مراجع تقلید بخصوص آقاى خمینى تقدیم داشته و جدا خواستار شده‌اند که در شرایط کنونى ایجاب می‌کند به خاطر حفظ اسلام فعالیت خود را آغاز کنند. گفته می‌شود این پیام‌ها موجب شده است که آقاى حکیم دست به‌ انتشار اعلامیه علیه هیأت حاکمه ایران بزند. از هم‌اکنون جامعه روحانیت حوزه تبلیغ خود را متشکل می‌سازد تا با فرا رسیدن ما محرم و مجالس سوگوارى فعالیت و تحریکات خود را علیه دولت و دربار آغاز کند و براى این منظور قرار است عده‌اى از طلاب و وعاظ به شهرستان‌ها اعزام شوند.

گیرنده
نیروى زمینى
دفتر ویژه اطلاعات
سازمان اطلاعات و امنیت کشور
در جریان هستیم. پرونده کلى روحانیون ضمیمه و بایگانى شود.