نگاهی به کتاب تروریسم از منظر حقوق اسلام و اسناد بین المللی

کتاب تروریسم از منظر حقوق اسلام و اسناد بین المللی به تعاریف و مفاهیم کلیدی مانند تعریف تروریسم و قربانیان تروریسم و نیز ریشه ها و عوامل تروریسم و همچنین حقوق قربانیان تروریسم پرداخته است.

این کتاب تألیف سید حسین هاشمی است و از سوی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه منتشر شده است.

با توجه به اینکه بحث درباره تروریسم، به ویژه حمایت از حقوق قربانیان تروریسم بعد از واقعه یازدهم سپتامبر با قوت بیشتری مطرح شده، تحقیق جدی و تفصیلی در این زمینه صورت نگرفته است، اگر چه برخی کتب و مقالات در زمینه تروریسم به چاپ رسیده است، اما منابعی در خصوص بررسی تطبیقی درباره حقوق قربانیان تروریسم در اسلام و حقوق موضوعه و اسناد بین المللی، هم در منابع لاتین و هم در منابع فارسی، کمتر یافت می شود.

نویسنده این کتاب معتقد است امروزه تروریسم به عنوان یکی از مهم ترین مباحث در سطح بین المللی مطرح شده و کشورهای بسیاری را با چالش امنیتی روبه رو کرده است و با وجود اینکه کشورهای اسلامی، به ویژه ایران، خود از بزرگ ترین قربانیان تروریسم هستند، همواره به عنوان کشورهای حامی تروریسم و ریشه های اصلی آن در ادبیات حقوقی و سیاسی غرب، مورد اتهام قرار گرفته و احیانا آثار حقوقی نیز بر این اتهام ها بار شده است، از جمله بلوکه کردن دارایی های ایران در آمریکا و تصویب قانونی برای پرداخت خسارت های قربانیان ترورسیم از این اموال، از این رو، نشان دادن چهره واقعی اسلام و نیز ریشه ها و راه کارهای مبارزه با تروریسم بین الملل و روش های حمایت از حقوق قربانیان تروریسم و نیز استفاده از تجربیات در اسناد بین المللی و حقوق کشورهای دیگر در این زمینه، برای قانون گذار دارای اهمیت است.

همچنین با توجه به اهداف کور تروریسم، قربانیان این جرم اغلب در شمار بی گناه ترین افرادند؛ از این رو، حمایت ویژه از حقوق قربانیان تروریسم، از اهمیت ویژه ای برخوردار است. برخی از این حقوق مربوط به پیشگیری از اعمال تروریستی است که این پیشگیری می تواند از راه شناخت علل و ریشه های تروریسم باشد و برخی دیگر مربوط است به درمان، ترمیم و بازسازی روانی و جبران خسارت قربانیان که در این کتاب به این دو دسته از حقوق پرداخته خواهد شد.

مهم ترین اهدافی که نویسنده برای این تحقیق بیان کرده عبارت است از:
1ـ بررسی و شناخت ریشه ها و عوامل تروریسم برای پیشگیری اساسی از آن و نقد افراط گرایی مذهبی در قالب فرقه گرایی سازمان یافته که منشأ بسیاری از اعمال تروریستی است.

2ـ تبیین مفاهیم و مبانی مربوط به تروریسم و بررسی سیاست جنایی ایران در خصوص جرم انگاری تروریسم در حقوق ایران و نیز حقوق اسلام در قالب محاربه و بغی و مقایسه این مفاهیم با یکدیگر.

3ـ بررسی جنبه های گوناگون حقوق قربانیان تروریسم، به ویژه قربانیان تروریسم در ایران و نیز بررسی سیاست جنایی در خصوص جرم انگاری تروریسم در حقوق ایران و آلمان و نیز اسناد بین الملی و نشان دادن کاستی ها در این زمینه، به ویژه تنش های موجود میان رعایت حقوق قربانیان ترویسم از یک طرف و رعایت حقوق مظنونان و متهمان اعمال تروریستی از سوی دیگر.

پرسش اصلی تحقیق

نویسنده کتاب پرسش اصلی این تحقیق را چنین مطرح می کند: مهم ترین کاستی ها و برجستگی ها در زمینه مبارزه با تروریسم و نیز توجه به حقوق بزه دیدگان تروریسم در حقوق اسلام و ایران و اسناد بین المللی کدام است؟

پرسش های فرعی این تحقیق نیز به قرار ذیل است:
1. آیا دستیابی به تعریفی جامع درباره تروریسم برای استفاده حقوقی از آن در سطح بین المللی و حقوق داخلی کشورها از جمله ایران، امکان دارد؟

2. در راستای حمایت از قربانیان تروریسم، حقوق ایران در زمینه جرم انگاری تروریسم به عنوان جرم مستقل و یا در قالب جرایم مشابه که از فقه شیعه اقتباس شده است (مانند محاربه و بغی)، چه گام هایی برداشته است؟ و نیز در حقوق آلمان در زمینه جرم انگاری تروریسم، چه گام هایی برداشته شده است؟


3. ریشه ها و زمینه های اصلی تروریسم کدام است و دیدگاه ادیان الهی، به ویژه اسلام در این باره چیست؟

4. مبانی مسئولیت دولت در قبال ترمیم و جبران خسارت شهروندان قربانی تروریسم چیست و مسئولیت اشخاص و سازمان های غیر دولتی و نیز مسئولیت دولت های حامی تروریسم در این زمینه چیست و دادگاه داخلی و بین المللی صالح برای رسیدگی در این زمینه کدام است؟


5. برای حمایت از بزه دیدگان تروریسم چه گام های تقنینی و حقوقی و اجرایی در حقوق اسلام و اسناد بین المللی برداشته شده است و در حقوق ایران و آلمان چه جایگاهی دارد؟

فرضیه های تحقیق

مؤلف بر اساس پرسش های مطرح شده، مهم ترین فرضیه های طرح پذیر را چنین برشمرده است:
1. دستیابی به یک تعریف جامع و مانع از تروریسم ممکن است و این امر می تواند جرم انگاری آن را در سطح بین المللی، به ویژه در اساسنامه Icc آسانتر سازد.

2. مذهب گرایی افراطی و فرقه گرایی، تحریک های مذهبی، جهانی شدن و در پی آن، تکفر یک سویه نظم نوین جهانی از مهم ترین عوامل و زمینه های تروریسم به شمار می روند. اسلام به عنوان تأثیرگذارترین دین در عصر کنونی، به شدت با هر گونه تروریسم مخالف است.


3. با توجه با اسناد بین المللی و مباحث تطبیقی، ترمیم و جبران خسارت قربانیان تروریسم به طور جدی در دستور کار قانون گذاران کشورهایی است که در معرض خطر تروریسم هستند که دولت ایران در این زمینه، گام های تقنینی لازم را بر نداشته است، اگر چه بیشترین کاستی ها در این زمینه، به ویژه در زمینه ترمیم و جبران آسیب های روحی و روانی قربانیان در حقوق ایران، به بُعد اجرایی مربوط است و نه تقنینی.

4. در راستای اقدام های پیشگیرانه، وضع قوانین ضد تروریستی در سطح حقوق داخلی و بین المللی برای حمایت از قربانیان تروریسم، ضرورت دارد، اما در این راستا، اغلب حقوق بشر نسبت به متهمان و مظنونان به جرایم تروریستی، به شدت نقض می شود.


5. افزون بر دادگاه های داخلی کشورها برای رسیدگی به جرایم تروریستی، مراجع کیفری بین المللی، از جمله دیوان کیفری بین المللی نیز در موارد جرایم تروریستی مهم، برای رسیدگی صلاحیت دارند، اما رسیدگی در دادگاه های خاص، به ویژه دادگاه های نظامی، خطر تضییع حقوق متهمان به این جرایم را در پی دارند.

6. افزون بر مسئولیت دولت هایی که شهروندان آنان، قربانی تروریسم می شوند، مسئولیت گروه ها و دولت های حامی تروریسم (تروریسم دولتی) نیز در این زمینه، انکار ناپذیز است.

این رساله در دو بخش تنظیم شده است: در بخش اول، تعاریف و مفاهیم کلیدی مانند تعریف تروریسم و قربانیان تروریسم و نیز ریشه ها و عوامل تروریسم مورد بررسی قرار گرفته است که در این خصوص، بیشتر بر روی نقش افراط گرایی مذهبی و نیز نقش فرقه گرایی در تروریسم، تمرکز شده است. نویسنده در بخش دوم، به حقوق قربانیان تروریسم پرداخته است که در این بخش، مباحث مهمی همچون مسئولان حوادث تروریستی، دادگاه صالح برای تعقیب و محاکمه مرتکبان جرایم تروریستی و نیز روش های جبران خسارت و مبانی آن مورد بررسی قرار گرفته است.

بخش اول: مفهوم تروریسم و بررسی ریشه های آن

بخش اول از این تحقیق با عنوان (مفهوم تروریسم و بررسی ریشه های آن) در چهار فصل ارائه شده است:

فصل اول: تعریف تروریسم

نویسنده در فصل اول به بررسی برخی مفاهیم کلیدی مانند مفهوم تروریسم و قربانی تروریسم و نیز فواید تشخیص جرایم تروریستی پرداخته و این فصل را در چهار مبحث تدوین کرده است. در مبحث اول به پیشینه ای مختصر از تروریسم و نیز رویکردهای گوناگون درباره جرم انگاری تروریسم پرداخته است. در مبحث دوم که به تعریف تروریسم اختصاص دارد، تعاریف گوناگونی که در دکترین حقوقی ارائه شده است را مورد نقد و بررسی قرار خواهیم داده و در نهایت به عناصر مشترک این تعاریف اشاره کرده است. در مبحث سوم رابطه تروریسم و دفاع مشروع مورد بررسی قرار گرفته و در مبحث چهارم نیز فواید تشخیص جرایم تروریستی به اختصار مورد بحث قرار گرفته است.

تعریف تروریسم

مؤلف در تعریف تروریسم می نویسد: «اگر چه ارائه تعریفی که مستفاد از یک نظام حقوقی خاصی باشد در حال حاضر به دلیل اختلاف زیاد کشورها در مورد مفهوم تروریسم ممکن نیست، ولی می توان تعاریفی را به عنوان الگو و نمونه برای قانونگذاری ارائه نمود، اگر چه بهترین روش در جرم انگاری تروریسم این است که بدون ارائه تعریف جزئی از آن، مصادیق خاصی ارائه شود، چنان که بیشتر کشورها از این روش، پیروی نموده اند، اما به هرحال، با توجه به عناصر مشترک یاد شده، در تعریف کلی از تروریسم می توان گفت:
تروریسم عبارت است از به کارگیری اقدامات خشونت بار شدید و غیر قانونی، بر ضد جان و یا مال عموم شهروندان غیر نظامی یا بخشی از آنان و یا تهدید به آن، به منظور ایجاد هراس عمومی.»

فصل دوم: تعریف قربانیان تروریسم و انواع آن

در فصل دوم که به تعریف قربانی تروریسم اختصاص دارد، این مفهوم و انواع آن به تفصیل مورد بررسی قرار گرفته و همچنین حمایت از قربانیان ویژه در اسلام در این فصل بررسی شده است.

فصل سوم: حمایت های تقنینی ایران در جرم انگاری تروریسم

فصل سوم با عنوان حمایت های تقنینی ایران در جرم انگاری تروریسم، به بررسی جرم انگاری مفاهیم مشابه تروریسم، مانند محاربه و بغی در حقوق ایران و اسلام و نیز مقایسه این مفاهیم با تروریسم اختصاص دارد. این فصل را در دو مبحث مطالعه خواهید کرد. در مبحث اول: رابطه تروریسم با محرابه بررسی شده زیرا مفهوم مشابه با تروریسم در حقوق اسلام، محاربه است که در حقوق ایران نیز وارد شده است، سپس مؤلف در مبحث دوم، رابطه تروریسم با بغی و جرم سیاسی را مورد بحث قرار داده است.

مؤلف در این فصل پس از تبیین جرم انگاری محاربه فقهی و مقایسه آن با تروریسم می نویسد: «پس از بررسی مبانی فقهی مربوط به محاربه، به این مسئله خواهیم پرداخت که قوانین مربوط به محاربه تا چه اندازه از مبانی فقهی پیروی نموده اند و از این نظر تا چه اندازه نقد پذیر می باشند؟ به طور اجمال باید اذعان نمود که قوانین مربوط به محاربه با قواعد و مبانی فقهی این جرم، چندان منطبق نیست و گویا قانونگذار در خصوص این جرم با تعریف خود ساخته و نه مستنبط از مبانی فقهی، در جای جای قوانین کیفری، به جرم انگاری اقدام نموده که این رفتار موجب شده است تا در خصوص یک جرم، تفاسیر کاملا متضادی از آن از جمله محاربه، قابل ارائه باشد.»

فصل چهارم: ریشه های تروریسم عوامل و زمینه ها

فصل چهارم نیز با عنوان (ریشه های تروریسم، عوامل و زمینه ها) در سه مبحث ارائه شده است: در مبحث اول با عنوان اسلام و نفی تروریسم، دو موضوع بررسی شده است. یکی موضوع فتک و غیله در اسلام و دیگری موضوع جهاد در اسلام که به شدت در رسانه های غربی به عنوان ریشه تروریسم اسلامی قلمداد می شود. در این مبحث، ضمن بررسی مسئله حرمت فتک و غیله در اسلام، به مسئله جهاد و مفهوم آن و نیز تأکید اسلام بر دو اصل صلح و پایبندی به میثاق های بین المللی به عنوان مهم ترین عوامل بازدارنده از خشونت و تروریسم پرداخته شده است.

نویسنده در مبحث دوم نیز با عنوان فرقه گرایی مذهبی و تروریسم بر روی فرقه های مذهبی و ویژگی های ساختاری حاکم بر آن تمرکز نموده و با نگاهی جرم شناسانه، به بررسی افکار و عقاید و ویژگی های فرقه گرایی مذهبی پرداخته است؛ زیرا فرقه گرایی مذهبی یکی از ریشه های اصلی ترور و خشونت است و سپس به بررسی و تطبیق این ویژگی ها بر فرقه منافقین که دولت و ملت ایران، قربانی اعمال تررویستی این فرقه اند، اقدام کرده است.

افزون بر مذهب گرایی در قالب فرقه گرایی افراطی، به عنوان یکی از عوامل مهم تروریسم که در مبحث پیشین مورد بررسی قرار گرفته، عوامل دیگری نیز وجود دارد که تا حدودی با مذهب گرایی افراطی مرتبط است. در مبحث سوم با عنوان (سایر ریشه های تروریسم)، به اختصار برخی دیگر از این عوامل و ریشه ها بررسی شده و عواملی همچون تحریک بر ضد مذهب و جهانی شدن، هر یک در دو مبحث جداگانه مورد بحث قرار گرفته اند.

بخش دوم: ترمیم و جبران خسارت قربانیان تروریسم

بخش دوم کتاب با عنوان (ترمیم و جبران خسارت قربانیان تروریسم) در چهار فصل ارائه شده است.

فصل اول: حمایت های ویژه از قربانیان تروریسم

فصل اول باعنوان (حمایت های ویژه از قربانیان تروریسم) از سه مبحث تشکیل شده است. در مبحث اول، ضمن پرداختن به لزوم حمایت های ویژه از قربانیان تروریسم، تفاوت قربانیان تروریسم با سایر بزه دیدگان از جرم مورد بررسی قرار گرفته است.

در مبحث دوم، وضعیت شهروندان ایرانی به عنوان قربانی تروریسم و نیز بایسته های سیاست جنایی ایران در قبال اعضای فریب خورده منافقان به عنوان قربانی این فرقه تروریستی بررسی شده است و در مبحث سوم نیز جایگاه حمایت از قربانیان ترورسیم در حقوق ایران به تفصیل بررسی شده است.

نویسنده درباره شمار قربانیان ناشی از اعمال تروریستی منافقین می نویسد: «فرقه منافقین در راستای اهداف کور تروریستی خود بر ضد دولت و مردم ایران، شمار زیادی از مردم بی گناه را به شهادت رساندند و از جمله مبتکران عملیات تروریستی انتحاری در خاورمیانه به شمار می روند. آمارها حاکی از آن است که تا کنون حدودا شانزده هزار نفر در ایران قربانی اهداف تروریستی منافقین در ایران بوده اند که بیشتر آنان را افراد غیر نظامی تشکیل می دهند.»

فصل دوم: مسئولیت مرتکبان جرایم تروریستی

فصل دوم با عنوان (مسئولیت مرتکبان جرایم تروریستی) از دو مبحث تشکیل شده است: در مبحث اول، مسئولیت اشخاص، گروه ها و سازمان های غیر دولتی بررسی شده که مؤلف در این راستا مسئولیت فرقه منافقین را به تفصیل بررسی نموده و قواعد مربوط به تعقیب و استرداد متهمان جرایم تروریستی را نیز در این مبحث مورد کنکاش قرار داده است.

در مبحث دوم، مسئولیت دولت ها را در اعمال تروریستی، هم به عنوان مباشر و هم به عنوان حامی تروریسم، مورد بررسی قرار داده و در ضمن به برخی مصادیق مورد بحث از جمله اتهام ایران به حمایت از تروریسم پرداخته است.

مؤلف این کتاب معتقد است یکی از عوامل مؤثر در رشد تروریسم، دخالت دولت ها در امر تروریسم است که به اشکال گوناگونی صورت می گیرد. پس از فروپاشی شوروی و بر هم خوردن موازنه سیاسی در دنیا، گاه تروریسم از جانب دولت هایی برای پیشبرد اهداف سیاسی یا برای احقاق حقوق خود که بدون پشتوانه باقی مانده، صورت می گیرد. در این زمینه گاهی دولت ها به صورت مستقیم در امر تروریسم دخالت می کنند که به آن تروریسم دولتی می گوییم.

فصل سوم: مرجع حمایتی صالح برای قربانیان تروریسم

فصل سوم با عنوان (مرجع حمایتی صالح برای قربانیان تروریسم) در دو مبحث ارائه شده است: نویسنده در مبحث اول، مراجع حمایتی قضایی (دادگاه صالح برای رسیدگی به جرایم تروریستی) و مسئله رسیدگی به جرایم تروریستی در دادگاه های نظامی داخل را مورد بحث قرار داده و نیز موضوع قابلیت رسیدگی به اتهامات تروریستی در دیوان کیفری بین المللی را به تفصیل مورد کنکاش قرار داده است.

در مبحث دوم نیز سایر مراجع حمایتی، مانند مراجع حمایتی امنیتی و پلیسی و مراجع حمایتی پزشکی و درمان و نیز مراجع حمایت فرهنگی و معنوی و نقش رسانه ها در حمایت از قربانیان تروریسم، مورد بررسی قرار گرفته است.

فصل چهارم: انواع و روش های حمایت از قربانیان تروریسم

در فصل چهارم با عنوان (انواع و روش های حمایت از قربانیان تروریسم)، انواع حمایت های پزشکی و روانی از قربانیان تروریسم و نیز جنبه های حمایت از قربانیان ترورسیم در مرحله دادرسی، از جمله تفهیم حقوق قربانیان ترورسیم و نیز اعطای تسهیلات و تضمین های لازم برای طرح دعوی از سوی قربانیان ترورسیم مورد بررسی قرار گرفته؛ همچنین مؤلف در این فصل به روش های حمایت از قربانیان ترورسیم برای جبران خسارت، به ویژه از راه جبران خسارت دولتی و مبانی فقهی و حقوقی مسئولیت دولت در جبران خسارت پرداخته است.

در بخشی از این کتاب می خوانید: «متهمان و مظنونان به جرایم تروریستی در آمریکا در صورتی که از شهروندان این کشور نباشند، به صورت شگفت آوری در بدترین شرایط نادیده انگاشتن حقوق بشر، در دادگاه های نظامی در داخل و خارج آمریکا و حتی بر روی ناوهای جنگی این کشور و با اختیارات وسیع این دادگاه ها، محاکمه می شوند. این دسته از متهمان و مظنونان که شهروند آمریکایی نیستند، بر اساس دستور صریح رئیس جمهور سابق آمریکا، از حداقل حقوق یک محاکمه عادلانه مانند گرفتن وکیل و حق تجدید نظر خواهی و امثال آن برخوردار نیستند و بدین ترتیب، تمام شهروندان غیر آمریکایی، که متهم یا مظنون به جرایم تروریستی باشند، با این دستور جدید دولت آمریکا، خود از قربانیان تروریسم هستند. از آنجا که در تعریف این رساله، متهمان و مظنونان جرایم تروریستی نیز به دلیل نقض شدید حقوقشان، در شمار قربانیان تروریسم بوده و نیاز به حمایت حقوقی دارند، دستور العمل یاد شده از سوی رئیس جمهور آمریکا صادر شده، به تفصیل مورد بررسی قرار می گیرد تا در ضمن دفاع از حقوق این دسته از قربانیان، فلسفه اقدام متقابل ایران نیز در گفتار بعدی بررسی خواهد شد.»

کتاب تروریسم از منظر حقوق اسلام و اسناد بین المللی به قلم دکتر سید حسین هاشمی در سال1390 با شمارگان 1000 نسخه در 424 صفحه با قیمت 5400 تومان به همت پژوهشگاه حوزه و دانشگاه منتشر شده است./913/ز501/ر