حضور اجتماعی حضرت زینب تحت منظومه عفاف/ عقیله بنی هاشم الگویی فراجنسیتی

 اشاره: یکی از حوزه‌هایی که در قلمرو اسلام شناسی، مجد و عظمت اسلام را به گونه‌ای شایسته و بایسته به منصه ظهور می‌رساند، بررسی تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی است؛ بی شک خاستگاه حقیقی این فرهنگ و تمدن، پیامبر اکرم(ص) و اهل بیت(ع) هستند که علم و معرفت از ایشان جوشید و در اقصی نقاط عالم منتشر شد.

در مقایسه مبانی اندیشه اسلامی با مبانی سکولاریستی و فردگرایی غرب روشن می‌شود که در مکتب اسلام به شخصیت زن به‌طور اساسی از زاویه‌ای متفاوت و با نگاهی ژرف و گسترده نگریسته شده است و  برخلاف اومانیسم، از دریچه تنگ چشم آدمی به جهان نگریسته نمی‌شود و از روزنه امیال پست مادی برای عالم و آدم برنامه ریزی نشده است بلکه انسان را در پهنه گسترده هستی نگریسته و هویت او را در مجموعه روابط عالم مورد مطالعه و ارزیابی قرار می‌دهد.

بنابراین رسالت پیامبراکرم(ص) و ائمه اطهار(ع) به ویژه نهضت امام حسین(ع) بر یک طرح قبلی و برنامه هدف دار استوار گشته بود و با تفسیر درست از حقیقت، تفاوت‌های تکوینی را اتفاقی و استثنایی قلمداد نمی‌کرد بلکه این تفاوت‌ها را در راستای اهداف و غایتمندی خلقت و کارویژه‌های خاص هر کدام دانسته است.

از این‌رو در نهضت عاشورا نقش حضرت زینب(س) به عنوان مکمل قیام شمرده شد و مأموریت روشنگری، پیام رسانی و ماندگاری جریان کربلا برعهده ایشان بود چنان که طبق اذعان تاریخ، زینب کبری(س) با تمام مصائب و سختی‌ها‌ در این مأموریت موفق عمل کردند؛ در همین زمینه و به مناسبت ولادت حضرت زینب(س)‌ گفت‌وگویی داشته‌ایم با خانم امین مجد، استاد حوزه و دانشگاه، پژوهشگر عرصه خانواده و کارشناس رسانه ملی که تقدیم خوانندگان می‌شود.

رسا ـ برای حضرت زینب(س) القاب و ویژگی‌های فراوانی در روایات بیان شده است که یکی از آنها عقیله بنی‌هاشم است؛ این لقب به چه معناست و چرا ائمه اطهار(ع) در برخی روایات از حضرت زینب(س) با این ویژگی یاد کرده‌اند؟

شهرت حضرت زینب(س) به عقیله بنی‌هاشم در متون دینی ما به قدری زیاد است که از مسلمات تصویر شده و کمتر به مستند سازی آن پرداخته می‌شود زیرا در بسیاری از موارد متأسفانه اتفاقاتی که بر سر متون تاریخی افتاده سبب شده است که دسترسی ما به آنها به صورت تفصیلی نباشد اما قطعی است که حضرت زینب(س) در طول حیاتشان به عقیله بنی‌هاشم اشتهار داشتند.

برخی واقعه کربلا را سبب این شهرت می‌دانند اما قراینی درباره درایت و هوش حضرت وجود دارد مثل تعابیری که حضرت علی(ع) درباره عقل، هوش و درایت حضرت زینب(س) دارند و قضایایی که از ایشان نقل می‌شود و اگر عقیله را به معنای فرد خردمندی بدانیم که به حل و فصل مسائل می‌پردازد و اگر به معنای فرد کریمی بدانیم که در خاندانش محترم است به هر دو معنا حضرت زینب(س) در طول حیاتشان معنون به این عنوان شریفه بودند.

حضرت آیت الله جوادی آملی تفسیر فوق العاده‌ای از عقیله دارند و به تعبیر ایشان عقیله هم شامل افراد ذکور از اهل بیت و هم شامل افراد مؤنث از این بزرگواران است؛ به عبارت ساده‌تر تاء عقیله تاء تأنیث نیست و علاوه بر این که به حضرت زینب(س) عقیله بنی‌هاشم گفته می‌شود، از حضرت اباعبدالله الحسین(ع) نیز به عقیله بنی‌هاشم تعبیر می‌شود.

عقیله فردی است که دارای بالاترین مرتبه عقل است و به تعبیر آیت الله جوادی آملی، عقل مقوم ذات شریف ائمه اطهار(ع) است و عقل جزء ماهیت و ذات ایشان است که به عالی‌ترین مرتبه عقل دست پیدا کردند و حضرت زینب(س) با معنای عقیله، دارای بالاترین مراتب کمال بودند و از دوران خردسالی ایشان قضایایی مطرح شده است که نشانه دستیابی ایشان به عالی‌ترین مرتبه تعقل است که در واقع فهم و درک بالای معنای توحید است.

معتقدیم فردی که بتواند ناب‌ترین فهم را از توحید ارائه کند، به بالاترین مرتبه عقل دست پیدا کرده و البته ناب‌ترین تفسیر از توحید به فهم از ولایت سرایت می‌کند، بنابراین فردی که بهترین فهم از معنای ولایت را داشته باشد، به بالاترین مرتبه عقل دست‌ پیدا کرده است و حضرت زینب(س) به معنای واقعی کلمه ولایت را فهمیده بودند و در عین مصیبت دیدگی عظیم در واقعه کربلا باز هم به دلیل تمکین تمام عیار از ولایت و فهم وسعت معنای ولایت و این که ولی خدا گاهی مثل حضرت اباعبدالله(ع) فدیه واقع می‌شود؛ حضرت زینب(س) صبر می‌کنند و به تعبیر خودشان «ما رأیت الا جمیلا» یعنی در واقعه کربلا چیزی جز زیبایی ندیدم که نشانه عالی‌ترین فهم از معنای ولایت است.

در هر دو سطحی که بیان شد جالب‌ترین برداشت‌ها را از این صفت کمالی حضرت زینب(س) می‌توان داشت و حضرت زینب(س) در حقیقت انسان کامل بودند و به مرتبه‌ای از مراتب عصمت البته غیر از آن عصمتی که در ائمه اطهار(ع) وجود داشت، دست پیدا کردند.

در هر دو معنای عقیله چه به معنای فرد کریم و چه به معنای فردی که به عالی‌ترین مراتب عقل دست پیدا کرده است، می‌توان  استفاده‌های فوق العاده‌ای به عنوان یک الگوی انضمامی و عملیاتی و قابل پیاده سازی داشت و به این نتیجه رسید که زن به عنوان یک انسان می‌تواند به عالی‌ترین مراتب انسانی دست پیدا کند.

وجود حضرت زینب(س) نشان می‌دهد که هیچ نقص جِبِلّی در زنان به عنوان مانع در مسیر کمال یابی، تصور، تصدیق نمی‌شود و حتی وجود ندارد و این که کمال یابی چنین معنای توسعه یافته‌ای پیدا می‌کند و به مرحله‌ای می‌رسد که امکان خلع و کندن از تمام مظاهر مادی را برای فرد ممکن می‌کند.

فرد می‌تواند به‌گونه‌ای میان عالی‌ترین احساسات انسانی و تبعیت محض از ولایت تفکیک قائل شود؛ این که بتواند بین این دو انتخاب صحیحی داشته باشد؛ بتواند به طور حقیقی تمکین و متابعت کند؛ بتواند در مسیر ولایت هزینه بدهد و فدایی باشد تا ولایت بماند و ولایت حضرت علی(ع) و امام حسین(ع) و رسالتشان و همه تعهداتی که برای پیشبرد جامعه بشری داشتند، محقق شود.

رسا ـ با توجه به اهتمامی که حضرت زینب(س) به حفظ حجاب در زندگی به ویژه در جریان کربلا داشتند؛ جایگاه حجاب و عفاف را در اندیشه حضرت زینب(س) توضیح بفرمایید؟

یک برداشت کاملاً انسانی و فرا جنسیتی از حضرت زینب(س) وجود دارد که به الگوی عملیاتی همه انسان‌ها در همه عصرها تبدیل می‌شود نه این که فقط مختص زنان باشد.

حضرت زینب(س) به عالی‌ترین مراتب دانش دست پیدا کرده بودند؛ در زمان حیاتشان مفسر قرآن بودند؛ روایات فراوانی از مادرشان حضرت زهرا(س) نقل کرده بودند؛ جزء راویان حدیث بودند و به تعبیر امام سجاد(ع) حضرت زینب(س) عالمه غیر معلمه بود؛ در واقع علم غیر اکتسابی داشتند؛ تمام ظرفیت‌های دستیابی به علم در وجود ایشان بود؛ حضرت زینب(س) برای دستیابی به علم تلاش می‌کردند؛ ایشان توسط حضرت علی(ع) به بواطن قرآن آگاه شدند و آمده است که حضرت زینب(س) در مسجد در حال تفسیر قرآن برای خانم‌ها بودند، حضرت علی(ع) رسیدند دیدند که زینب(س) تفسیر «کهیعص» را می‌‌گویند که امیرمومنان(ع) آنجا جریان کربلا را برای ایشان تعریف کردند و یکی از بواطن اصلی قرآن را نزد حضرت زینب(س) مکشوف کردند.

حضرت زینب(س) توفیق مؤانست با حضرت رسول اکرم(ص) را در پنج سال ابتدای زندگی شرفیشان پیدا کردند و همچنین از محضر مادر مکرمه خویش و سپس حضرت امیرمؤمنان(ع) و برادرانشان بهره بردند و ایشان الگوی عملیاتی قابل اجرا برای همه انسان‌ها است و قله کمالی هستند که سیمای بشری را تعالی می‌دهند یعنی انسان را از یک موجود مادی تحقیر شده در نگاه اومانیستی که به واسطه کوچک شدن جهان است که به حساب می‌‌آید؛ فراتر می‌برند و چنین وسعت بی‌نهایتی را پیش روی انسان می‌گشایند.

حضرت زینب(س) با وجود این که ثابت کردند در مقام انسان کامل هستند، در عین حال متوجه به نظام جنسیتی که خداوند متعال قرار داده است نیز بودند که این نظام جزء نوامیس طبیعت است و فواید فراوانی دارد.

حضرت زینب(س) این نظام جنسیتی را مراعات می‌کردند و در واقع ایشان یک بار به عنوان انسان کامل، اسوه هستند و بار دیگر به عنوان یک زن تمام عیار، واجد ویژگی‌های زنانه هستند و این ویژگی‌های زنانه برای ایشان، هرگز مانعی برای دستیابی به کمالیات نیست تا حدی که امام حسین(ع) از حضرت زینب(س) می‌خواهند در نماز شب برای ایشان دعا کنند و این نشان می‌دهد که حضرت زینب(س) هرگز از جنبه‌های عبودیت و تعبد غافل نبودند و در سایر ویژگی‌های کمالی نیز رشد حداکثری داشتند.

زن مسلمان هرگز نباید خودش را در ابعاد یک انسان حقیر و بدون توانمندی قرار دهد و باید در مدل حجاب و عفت ورزی در اجتماع حاضر شود؛ حتی اگر امکان حضور در اجتماع را نداشته باشد اما توان تأثیرگذاری اجتماعی را دارد.

جایی که حضرت زینب(س) پا جای پای مادر بزرگوارشان می‌گذارند، وقتی در اجتماع حاضر می‌شوند، در عین حضور حماسی بصیرانه و پر از رشادت، با سیمای حضرت زهرا(س) در خطبه فدکیه در جامعه حضور می‌یابند یعنی با همان وقار، متانت، آرامش، به دور از تمام جذابیت‌های خاص زنانه و تحت قواعد مربوط به منظومه عفت حاضر شدند و منظومه عفت یعنی مجموعه قواعدی که غرض از پوشش شرعی را محقق می‌کند و تمام این قواعد توسط حضرت زینب(س) رعایت می‌شود؛ حیا، پوشش شرعی حداکثری، توجه به عدم اختلاط، آهنگ کلام با نامحرم و توجه به محتوای کلام که هیچ طنز و هجوی در کلامشان نباشد؛ بسیار باوقار و به دور از هرگونه نرمش باشد و به تعبیر حضرت علی(ع) ایشان با بزرگ‌منشی، عزتمندی و صلابت رفتار می‌کردند.

هنگامی که در جریان اسارت به حجاب حضرت زینب(س) با نگاه تحقیر آمیز برخورد می‌شود؛ ایشان به دلیل حیای عمیق باطنی که دارند تحت تأثیر قرار نمی‌گیرند و دست‌هایشان را بر صورت گذاشته و تمام تلاش و همت خود را برای حفظ حجاب و عفاف خود و خانواده امام حسین(ع) از نگاه‌های نامحرمان به کار می‌گیرند و این جریانات نشان می‌دهد که حضرت زینب(س) حتی در عرصه خطیر مصیبت، محنت و رنج، متوجه رعایت حجاب هستند و برای حفظ حجاب به عنوان حیثیت اساسی یک انسان که قرآن کریم، روایات اهل بیت(ع) و سیره عملی ایشان بر آن تأکید دارد اهل بیت(ع) هزینه‌ای به وسعت تاریخ کرده‌اند.

حضرت زینب(س) هزینه بزرگی را برای حفظ عفت و حجاب دادند و چقدر دشوار است، انسانی که مصیبت دیده بر این مسأله تمرکز داشته باشد و از فرصتی که در اختیارشان قرار گرفت جهان را به این مسأله  توجه دادند که اگر شما زینب(س) را به عنوان اسوه صبر و پیام رسان کربلا می‌شناسید، بدانید یکی از رسالت‌های اساسی کربلا، حفظ جامعه انسانی از همه مظاهر بی‌بند و باری و بی‌اخلاقی است بدین سبب جامعه انسانی باید عامل رشد و کمال باشد؛ نباید بازدارنده باشد و انسان را در حد نازل مادی و تحریکات شهوانی نگه‌دارد، بلکه قرار است انسان پر بکشد و به مقام عصمت و صبر جمیل برسد زیرا عفت ورزی لازمه حیات طیبه اجتماعی است و تمام اسرای کربلا با همه مصیبت‌هایی که متحمل شده بودند بر این مسأله تمرکز داشتند.

به نظر من این نکته بسیار فوق العاده است که حضرت زینب(س) به صورت عملی می‌فرمایند اگر فردی می‌خواهد به مقام «ما رأیت الا جمیلا» برسد از رهگذر توجه به همین احکام شریعت و تحفظ بر عدم گناه باید برسد و به عنوان یک کد مهم از سوی پیامبر اکرم(ص) به امیرمؤمنان(ع) مطرح شد که بالاترین خیر ورع و گناه نکردن است و حضرت زینب(س) در عمل با حفظ حجاب،‌ صبر جمیل و در نظر گرفتن رضایت الهی در گفتار و کردار همین مطلب را نشان دادند.

برخلاف عرفان‌های غیر اسلامی که مقامات عالی فهم را دور از دسترس می‌دانند، حضرت زینب(س) طبق عرفان عملی اسلامی دست‌یابی به مقامات عالی کمال، عرفان و در نهایت ذوب شدن در پروردگار که با عبارت ما رأیت الا جمیلا متصور است و به نوعی رسیدن به مراتب عالی خداشناسی، در مقام فهم، سهل است اگرچه در عمل دشوار است، از این رو ورع، تقوا و گناه نکردن و نزدیک نشدن به مرزهای حرام،‌ انسان را به مقامات عالی کمال خواهد رساند.

رسا ـ حضرت زینب(س) به عنوان یک زن نمونه به خانواده اهمیت می‌دادند در عین حال با توجه به اقتضائات زمانه در جامعه حضور فعال داشته و در جریان کربلا نقش آفرین بودند؛ آیا حضور عفیفانه و هدفمند بانوان در جامعه منافاتی با نقش مادری و همسری آنها دارد؟

حضرت زینب(س) به جهت این که متابعت از همسر و قوامیت مرد را به معنای کامل آن لازم می‌دانستند از همان ابتدایی که می‌خواستند به زندگی مشترک وارد شوند، همسرشان را در جریان همراهی همیشگی با حضرت اباعبدالله(ع) قرار دادند که نشان می‌دهد حضرت زینب(س) از واقعه کربلا اطلاع داشتند.

دلایل و گزارش‌هایی وجود دارد که حاکی از علاقه و رضایت بسیار همسر حضرت زینب(س) به ایشان است و نشان دهنده موفقیت حضرت زینب(س) در رعایت حقوق همسرشان بوده است و فردی که بتواند چنین ازخود گذشتگی و ایثاری داشته باشد و به مراتب عالی کمال رسیده باشد، بسیار واضح و روشن است که به تکالیف روزمره از قبیل حقوق همسر و خانواده آگاه باشد و آنها را رعایت کند و حضرت زینب(س) همانند مادرشان حضرت زهرا(س) بسیار بر این مسأله دقت نظر و تحفظ داشتند.

یکی از عناصر گمشده جهان معاصر و بسیاری از معضلات خانوادگی در تمام طول تاریخ، همین عنصر پذیرش قواعد دین در الگوی زندگی خانوادگی است و این که فرد به یقین برسد که این الگو بهترین الگو برای زندگی مادی مطلوب در این جهان صرف نظر از تعبد و بندگی است.

حضرت زینب(س) به شکل حداکثری مسأله تبعیت، مراعات حقوق همسر، توجه به بعد فرزندآوری، پرورش آنها و مسأله مادری را در ذیل عنصر تحفظ برخانواده، مأجور بودن از این مسیر، خانواده را به عنوان یک کل متشکلی که بسیار مهم است و اهداف و کارکردهای وسیعی دارد، ملاحظه می‌کردند و برای خانواده بسیار هزینه می‌کردند.

حضرت زینب(س) به دلیل این که به عالی‌ترین مرتبه کمال دست پیدا کرده بودند، می‌توانستند از تشکیل خانواده استنکاف کنند اما حضرت تشکیل خانواده را برای دستیابی به قله‌های رفیع انسانی ضروری می‌دانند البته در صورتی که امکان آن وجود داشته باشد.

حضرت زینب(س) و حضرت معصومه(س) به عنوان دو الگو برای بانوان در موقعیت‌های مختلف مطرح هستند که برخی امکان ازدواج برایشان فراهم است اما عده‌ای به دلایل و مصالح مختلف نمی‌توانند تشکیل خانواده بدهند و البته این افراد که هیچ شرایط ازدواج برایشان فراهم نیست اندک هستند و باید بیشتر تعفف بورزند.

رسا ـ وجه نامگذاری روز ولادت حضرت زینب(س) به روز پرستار چیست؟

وجه روشن آن پرستاری حضرت زینب(س) از اسرا و باقی‌ماندگان واقعه عظیم کربلا است و ایشان پرستاری روح و روان این افراد را داشتند و در واقع مایه آرامش و تسکین اسرا بودند.

در مرحله بالاتر حضرت زینب(س) پرستار ایمان اسرا و همه کسانی که بعد از واقعه عاشورا جریان آن را می‌شنیدند، بودند و اگر اندکی حضرت زینب(س) در نقل واقعه تاریخی کربلا، در مجلس یزید و مواجهه با دشمنان کوتاهی می‌کردند یا بردباری نداشته و جزع و فزع می‌داشتند، جریان عاشورا از سوی دشمنان تحریف می‌شد؛ پیام‌ها و رسالت‌های کربلا مثل امر به معروف و نهی از منکر به انجام نمی‌رسید و تأثیر عمیق عاشورا در طول تاریخ از بین می‌رفت.

حضرت زینب(س) به سه بعد جسم، روان و روح که ایمان از روح انسان نشأت می‌گیرد، توجه داشتند و در هر سه سطح پرستار بودند بنابراین روز ولادت حضرت زینب(س) که به روز پرستار نامگذاری شده است، استفاده‌هایی در زمینه علوم تجربی نیز دارد و ارتباط و تأثیری که بین جسم و روح برقرار می‌کند.

در حال حاضر پزشکی به خصوص طب مکمل به سمت مدل‌هایی رفته است که آرامش‌گری یک پرستار و تیم پزشکی می‌تواند تأثیر مستقیم بر بیمار داشته باشد یا مسأله دعا و یا تأکید بر ارتباط عاطفی و حضور همسران در کنار یکدیگر به ویژه در دوران فرزندآوری، نشان دهنده فهم جامعه بشری از مسأله ارتباط عاطفی است که حضرت زینب(س) به خوبی در آن زمان به این امر توجه داشتند.

آیا به این مسأله اندیشیدیم که چگونه حضرت زینب(س) کاروان اسرا را بدون داشتن هیچ ضماد، پماد و پانسمانی به سلامت حرکت دادند و چه عنصر جایگزینی را برای علاج جسمی اسرا به کار بردند؟

حضرت زینب(س) افزون بر تشرفات قدسی که داشتند با صبر، بردباری و معنویت توانستند رنج جسمی اسیران را به میزان زیادی کاهش دهند از این‌رو ایشان به عنوان الگوی عینی و کاملی برای جامعه پزشکی مطرح هستند که در جهت بهبود روحی و جسمی افراد و استفاده از ظرفیت معنوی و فرامادی انسان‌ها از حضرت زینب(س) الگو بگیرند.

رسا ـ‌ با تشکر از فرصتی که در اختیار خبرگزاری رسا قرار دادید./908/گ404/س