ظرفیت شناسی آیین پیاده روی اربعین در مواجهه عرفی شدن و عرفی زدایی

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، «اربعین عرفی شدن؛ عرفی زدایی» عنوان نخستین پیش نشست از دومین همایش ملی ظرفیت های فرهنگی و تمدنی راهپیمایی بزرگ اربعین بود که عصر روز پنج‌شنبه در مرکز فرهنگ و معارف قرآن پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی برگزار شد.

سخنرانان این نشست حجج اسلام والمسلمین علیرضا پیروزمند عضو هیأت علمی فرهنگستان علوم انسانی، داود مهدوی زادگان عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم اسلامی و مطالعات فرهنگی بودند.

سخنران و کارشناس دیگر این نشست سید مجید امامی عضو هیأت علمی دانشگاه امام صادق بود و دبیری علمی نشست را نیز مسعود معینی پور عضو هیأت علمی دانشگاه باقرالعلوم(ع) برعهده داشت.

در ابتدای این نشست مسعود معینی پور دبیر علمی همایش ملی اربعین، به دغدغه این همایش برای مطالعه پدیده اربعین به مثابه یک پدیده اجتماعی اشاره کرد و گفت: عنوان «اجتماعی» در این بحث مقسمی است برای رویکردهای فرهنگی، اقتصادی و سیاسی که در سه لایه معرفتی، اخلاقی و رفتاری با رویکرد تمدنی مورد توجه قرار می گیرد.

عرفی شدن و کاهش نقش دین

وی پس از بیان مسائلی که لازم است در ذیل موضوع عرفی شدن و عرفی زدایی مناسک دینی به آن پرداخته شود، عرفی شدن را کاهش نقش دین در عرصه زیست این دنیایی دانست.

دکتر معینی پور در ادامه تصریح کرد: مناسک دینی جمعی یکی از ظرفیت های منحصربه فرد اسلام در تربیت نفوس و زمینه سازی تحقق تمدن اسلامی است؛ اما باید از آسیب های آن جلوگیری کرد تا این آسیب ها مانع ظهور و بروز کامل ظرفیت های این آیین قدسی نشود.

وی با اشاره به امتیازات اربعین نسبت به مناسک دیگر بیان داشت: از امتیازات اربعین نسبت به دیگر مناسک در جوامع و ادیان دیگر، وجود عناصر بینشی، گرایش، انگیزشی و رفتاری به طور همزمان و همچنین برخورداری از عناصر معرفتی، حماسی و عاطفی است.

عضو هیئت علمی دانشگاه باقرالعلوم (ع) یادآور شد: تقابل اصلی ما در رقابت با غرب، برآمده از لایه های عینی و انضمامی تمدن غرب است که پیاده روی اربعین می تواند در این رقابت نقش مهمی ایفا نماید؛ چراکه هنوز خلوص، اصالت و رنگ و بوی الهی در آن غلبه دارد.

همه مناسک دینی در خطر عرفی شدن هستند

وی با بیان این که مناسک دینی مانند نماز، روزه حج و زیارت اربعین، بُعد عملی دین هستند که هم ظهور باورهای دینی بوده و هم شاخصه دینداری می باشند، ادامه داد: از همین منظر مناسک دینی در معرض عرفی شدن قرار دارد و ممکن است به جای اینکه برآمده از عمق معرفتی و انگیزه های دینی باشد، دچار ظاهرگرایی و پوسته ای شدن شود. در مناسک دینی حداقل های نظام معرفتی و انگیزشی باید وجود داشته باشد.

معینی ‏پور اولین سطح عرفی‏ شدن دین را در عقلانیت و نظام معرفتی راهپیمایی اربعین دانسته و در توضیح آن گفت:  عقلانیتی که مجموعه امیال و کنش های رفتاری ما را مدیریت می کند و در عرصه راهپیمایی اربعین ظهور پیدا کند، می تواند دچار عرفی شدن شود.

وی در ادامه افزود: دومین سطح، نظام انگیزشی و گرایش های ما در راهپیمایی بوده و سطح سومی که می تواند دچار عرفی شدن شود نظام رفتاری در دو حوزه فردی و اجتماعی است.

وی در پایان سخنان خود، زمینه های عرفی شدن را نگاه تقلیل گرایانه به مناسک اربعین و کارکردهای آن، حاکمیتی شدن مناسک دینی و راهپیمایی اربعین، خروج مناسک از ماهیت سنتی اصیل و ایجاد زمینه مدرن شدن و غلبه فرم بر محتوا و فردی شدن و ورود بدعت ها به مناسک و ورود خارج از چارچوب سلیقه افراد دانست.

اربعین نماد قدسی سازی عرف و عقل

دومین سخنران، حجت الاسلام دکتر پیروزمند عضو هیئت علمی فرهنگستان علوم اسلامی قم بود که با عنوان «اربعین نماد قدسی سازی عرف و عقل» به ایراد سخنرانی پرداخت.

معاون فرهنگستان علوم اسلامی گفت: در فرهنگ غرب تقابلی بین قدسی سازی و عرفی سازی و بین قدسی سازی و عقل گرایی قرار داده شده است که نقطه عزیمت و مبدأ حرکتشان را هم همان رهایی از قدسیت می دانند و این طور القا شده است که وقتی امری قدسی شد، عقل تعطیل است و باید دنیا را نیز رها کرد.

این پژوهشگر و استاد حوزه تصریح کرد: اربعین هم نماد عرفی سازی، هم نماد عقلانی سازی و هم نماد قدسی سازی است؛ اما در کل نماد قدسی سازی عرف و عقل است؛ در اربعین عقل و عرف در خدمت یک امر مقدس شکوفا شده و بستر جدید پیدا کرده است؛ امری که فرهنگ غرب نمی تواند آن را درک کند.

وجوه عرفی و عقلی اربعین

وی در ادامه به برخی وجوه عرفی و عقلی اربعین اشاره کرد و ابراز داشت: مدیریت متفاوت این کنگره عظیم و حضور عامه مردم در مسئولیت پذیری، اقتصاد مردمی اربعین، حضور عامه مردم در ایجاد و خلق این کنگره و شکل گیری یک شبکه رسانه ای متفاوت از وجوه اصلی عرفی و عقلی بودن اربعین است.

عضو هیأت علمی فرهنگستان علوم اسلامی افزود: ارعاب دشمن و افزایش امنیت علاوه بر توجه به ثواب و اهمیت زیارت، ایجاد امید در دل شیعه، وحدت، نماد حرکت و جوششی که هدفش لقاء امام است و نجات از گمراهی و جهل از دیگر شاخصه های عقلی و عرفی بودن اربعین است.

حجت الاسلام پیروزمند نفس زیارت امام، بروز محبت بر محور سیدالشهدا (ع)، تجلی ولایت امام زمان (عج) و تعظیم شعائر الهی را وجوه قدسی اربعین برشمرد و وجه قدسی اربعین را عامل ایجاد آن عقلانیت و آن نوع عرفی گرایی دانست.

پیام اربعین در دنیای عرفی شده

در ادامه این نشست حجت ‏الاسلام والمسلمین مهدوی‏زادگان عضو هیئت‏ علمی پژوهشگاه فرهنگ و علوم انسانی به ارائه مباحث خود با عنوان «پیام اربعین در دنیای عرفی شده» پرداخت.

وی در ابتدای مباحث خود، با بیان اینکه پیام اساسی اربعین در مفهوم «بازگشت» نهفته است، این واقعه بزرگ را فراتر از یک اتفاق بشری و ناشی از اراده الهی در این مقطع زمانی دانست.

عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم اسلامی و مطالعات فرهنگی با اشاره به اینکه اربعین در یک عالم عرفی شده در حال اتفاق افتادن است، گفت: عرفی شدن و دنیایی شدن تجربه جدیدی برای بشر نیست، اما در زمان حاضر انسان با تجربه جدیدی از عرفی شدن مواجه شده است.

شاخصه های مهم دنیای عرفی شده

وی در ادامه شاخصه های مهم دنیای عرفی شده امروز را برشمرد و اظهار داشت: مسأله فردیت و نفی هر مرجعی جز «من» شاخصه نخست عرفی شدن است چرا که دنیای امروز یک فردیت رهاشده است و انسان می خواهد با این فردیت آزاد و شکوفا شود. و شاخصه دوم مسأله گسست از اصالت ها و ریشه ها است.

حجت ‏الاسلام والمسلمین مهدویزادگان ادامه داد: برای مثال عقلانیت در دنیای امروز عقلانیت ابزاری است که از مراتب والاتر عقلانیت جدا شده است؛ این عقلانیت، عقلانیت مطیعی است که با آن فردیت همخوانی دارد؛ چون مطیع «من» است و مستقلاً امر و نهیی به انسان نمی کند؛ گسست دیگر جداشدن عمل از فضیلت است که در کتاب «شهریار» اثر ماکیاولی نیز بیان شده است.

دم را غنیمت شمردن

وی شاخصه سوم عرفی شدن را مسأله «دم را غنیمت شمردن» دانست و تأکید کرد: اندیشیدن به حال و لذت امروز و بی توجهی به ابتدا و انتها دنیا را در مسیر عرفی شدن قرار می دهد و در نهایت شاخصه چهارم در این مسأله، عدالت گریزی است؛ وقتی فردیت اصالت یابد، انسان باید آزاد باشد تا بتواند دم را غنیمت بشمارد و آزاد بودن به هر قیمتی و بدون قرارداشتن ذیل هر فضیلت اخلاقی از مصادیق همین مسأله است.

عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم اسلامی و مطالعات فرهنگی با بیان اینکه این عالم عرفی شده به نقطه اوج خود رسیده است، گفت: در این لحظه، یک بارقه الهی در حال وقوع است به نام اربعین که البته زمینه های اولیه اش با انقلاب اسلامی شکل گرفته است.

حجت الاسلام مهدویزادگان تصریح کرد: انسان در اوج جهان عرفی شده احساس می کند که بر خلاف تصوری که سیصد سال پیش از تمدن مدرن داشت، این وضعیت با آرمان و هدف فطری او تغایر دارد.

وی ادامه داد: تجربه اربعین تجربه ای برای همه مردم جهان و نه فقط شرکت کنندگان این کنگره عظیم الهی است.

عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم اسلامی و مطالعات فرهنگی در پایان گام هایی که در این حادثه بزرگ رخ می دهد را قیام لله، پرسش گری از شاخص های اصلی دنیای عرفی شده، اجتماع دوباره و مجدد عقل و ایمان و رسیدن به مفهوم شهادت برشمرد و پیام نهایی همه آنها را بازگشت و رجوع به رب و عالم قدسی از این عالم عرفی نهفته دانست.

آیین جهانی اربعین در بستر چهارچوب نظریه پست سکولاریزاسیون

در این نشست آخرین ارائه توسط سیدمجید امامی با عنوان «آیین جهانی اربعین در بستر چهارچوب نظریه پست سکولاریزاسیون» انجام شد که در واقع بخش هایی از مقاله ای از ایشان با همین نام بود.

عضو هیئت ‏علمی دانشگاه امام صادق (ع) در ابتدا با اشاره به اینکه پدیده اربعین نیازمند تبیین و دیده ‏شدن است، کار دیدگاه‏ها و نظریات را ایجاد امکان تبیین و تفسیر دانست.

وی در ادامه گفت: مدعای نظریات پست‏ سکولاریزاسیون تحلیل پدیده های اینچنینی است و باید بررسی کنیم که این مدعا چقدر به واقعیت نزدیک است و برای ساخت یک نظریه چه باید کرد.

امامی در بیان ضرورت تحلیل جامعه شناختی این پدیده گفت: ضرورت دیگر تحلیل جامعه ‏شناختی این پدیده این است که بتوانیم از مرزهای فعلی نظریات عبور کنیم و به کمک این پدیده نارسایی نظریات را کشف کرده و نظریات جدیدی را طرح کنیم.

باید از نظریات پست سکولاریزاسیون عبور کنیم

وی ادامه داد: فایده این نگاه رفتن به سمت ارائه یک نظریه پست سکولاریزاسیون و جایگزین کردن دیدگاهی است که بتواند بهتر از نظریات پست سکولار موجود، اتفاقات جهان امروز و توجهی که جوامع مختلف از زمان انقلاب اسلامی ایران به قدسیات نشان می دهند را توجیه کنند.

استاد دانشگاه امام صادق (ع) با اشاره به تعریف برگر از سکولاریزاسیون گفت: سکولاریزاسیون فرایندهایی است که به واسطه آن ها، بخش های مختلف جامعه و فرهنگ از سلطه نهادها و نمادهای مذهبی آزاد می شوند، بنابراین غرب مدرن شمار فزاینده ای از افراد را تربیت کرده است که به جهان دنیوی و زندگیشان بدون تفسیر معنوی نگاه می کنند.

رییس بنیاد پژوهش و نشر مسجد جمکران در بیان علل شکل گیری این فرایند در غرب افزود: در جهان مدرن از یک طرف بدبینی به کلیسا و قرون وسطی و از طرف دیگر رشد و اقتدار علم و نیاز به حذف رقبای علم و تکنولوژی، نهاد کلیسا به شدت افول کرد و به همین دلیل، هم به لحاظ نهادی، نهاد دین، هم به لحاظ اجتماعی، جامعه مسیحیت، هم به لحاظ کلامی، دین مسیحیت و هم به لحاظ روان شناختی فرد مسیحی سکولار شده است.

نظریات هنجاری در پست سکولاریزاسیون

وی در ادامه به سطوح نظریات پست سکولاریزاسیون که در چهار دهه اخیر ساخته شده اند پرداخت و خاطرنشان کرد: سطح نخست نظریات هنجاری است؛ به این معنا که چون مذهبی ها در عرصه عمومی حضور دارند یا بازگشته اند، قاعده دموکراسی و یا مصلحت این است که حضورشان نهادینه و تعریف شده باشد.

وی افزود: سطح دوم نظریات جامعه شناختی و سیاسی و تاریخی است که بر بازگشت مذهب به جامعه و تجدید ارتباط نهادهای مذهبی با نهادهای سکولار مانند تجربه جمهوری اسلامی ایران تأکید می کند و سطح سوم نیز رویکردهای پدیدارشناختی است؛ با توجه به این که تجربه دینی و معنوی زیاد و ممکن شده و باید تحت یک زمینه و زمانه پست سکولار تبیین شود.

امامی در تبیین نظریات پیش گفته عنوان کرد: این نظریات وقتی می خواهند خودشان را تعریف کنند به چند گروه تقسیم می شوند؛ نخست بازگشت دوباره دین به فضای عمومی و ایفای نقش سازمان های مذهبی در حوزه های عمومی و دوم نفی سکولاریته در گذشته و انتساب آن به یک تبیین غلط و یک تلاش بدبینانه برای آسیب زدن به دین از طرف روشنفکران علمی است.

وی ادامه داد: مسأله سوم ظهور نسل جدید سکولاریزاسیون با عنوان پست سکولاریسم که در آن تقابل با بسیاری امور از میان رفته است و در نهایت پارادوکسیکال خواندن نظریات پست سکولاریزاسیون و اینکه یک جامعه هم مذهب و هم سکولاریسم را نفی کند مسأله چهارم در تبیین نظریات بیان شده است.

رابطه عرفی زدایی با پسا سکولاریزاسیون

امامی با اشاره به اینکه «عرفی زدایی» ترجمه نسبتاً خوبی برای پسا سکولاریزاسیون است، گفت: ما در زمانه ای که فقط امور دنیایی امکان جهانی شدن داشتند، شاهد یک آیین به شدت در حال جهانی شدن هستیم و این اتفاق در جوامعی افتاده است که فقر و ناامنی و برخی آسیب های اجتماعی حضور دارد.

وی ادامه داد: جامعه عراق به وضعیتی رسیده است که می تواند بین یک الگوی توسعه سکولار و یک وضعیتی که محورش مناسک مذهبی عتبات باشد انتخاب کند، بنابراین نشانه های پست سکولار فراوانی وجود دارد، اما با این نظریات پست سکولار نمی شود این پدیده را تبیین کرد و ما باید به سمت ساخت یک نظریه پست سکولاریزاسیون چندبعدی باشیم که در آن عرفی شدن در همه سطوح کنار رفته و کارآمدی نفوذ قدسی گرایی در فرد، سازمان، اجتماع و خود دین نشان داده می شود.

وجود دو محور اساسی در مباحث طرح شده

در ادامه این نشست مسعود معینی پور دبیر علمی همایش به جمع بندی بحث پرداخت و با اشاره به وجود دو محور اساسی در مباحث طرح شده بر اساس هدف این نشست گفت: محور اول بحث ظرفیت شناسی اربعین در مواجهه با عقلانیت و فردیت برساخته از تمدن غرب و در واقع ظرفیت شناسی اربعین در عرفی زدایی بود و محور دوم درباره زمینه هایی بود که مناسک دینی و به خصوص اربعین را دچار عرفی شدن می کند.

عضو هیئت علمی دانشگاه باقرالعلوم (ع) توضیح داد: نکته ای که توجه به آن لازم می آید توجه به تفاوت در معانی عرف و عرفی شدن است؛ عرف در یک تعریف اجمالی منبع شکل گیری آداب، عادات، رسوم و فرهنگ و منبع استخراج حکم در دستگاه اجتهادی ما است؛ اما عرفی شدن به معنای بریده شدن امور انسانی از هویت معنای قدسی است.

تفاوت در تعاریف و سطوح عقلانیت

وی در ادامه گفت: نکته دیگر که باید به آن توجه شود تفاوت در تعاریف و سطوح عقلانیت است. عقلانیت در یک تعریف یک پدیده طولی مندمج لحاظ شد و در تعریف دیگر معادل مرتبه خاصی عقلانیت با عنوان عقلانیت ابزاری در نظر گرفته شد. عقلانیت در معنای اول جزئی از مناسک دینی و اربعین بوده و در صورتی که از امر دینی زدوده شود آن را دچار آسیب می کند؛ اما در تعریف دوم ورود عقلانیت باعث عرفی شدن مناسک دینی و اربعین می شود.

گفتنی است، در این نشست سه ساعته که جمعی از پژوهشگران حوزه و دانشگاه نیز حضور داشتند، در خلال طرح مباحث سؤالات خود را مطرح کرده و کارشناسان به این سؤالات پاسخ دادند.

این نشست به همت مراکزی از جمله دبیرخانه همایش ملی اربعین،‌ حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی،‌ پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی،‌ پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی و پژوهشکده مهدویت و آینده پژوهی برگزار شد.

شایان ذکر است، پیش نشست دوم و سوم دومین همایش ملی اربعین مهرماه سال جاری با عناوین «اربعین و علوم اجتماعی» و «اربعین زمینه سازی شکل گیری جامعه مهدوی» با حضور اساتید حوزه و دانشگاه برگزار می شود و همایش ملی اربعین نیز هشتم آبان ماه سال جاری در قم برگزار خواهد شد./1330/ز503/ی