ظرفیت‌های فقه مقارن در تقریب مذاهب و تمدن سازی نوین اسلامی

به گزارش سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، نشست تخصصی ظرفیت‌های فقه مقارن در تقریب مذاهب و تمدن سازی نوین اسلامی با ارائه آیت‌الله سیدمیرتقی حسینی گرگانی استاد درس خارج حوزه علمیه قم از سوی گروه علمی امت و تمدن پژوهشکده تبلیغ و مطالعات اسلامی باقرالعلوم علیه‌السلام، روز یکشنبه 16 بهمن‌ماه 1401 برگزار شد.

آیت‌الله حسینی گرگانی در این نشست تخصصی که برنامه آن نیز به صورت مجازی از نشانی اینترنتی http://rbo.ir/t-webinar پخش شد، به ارائه تاریخ مختصری از فقه مقارن پرداخت و با اشاره به کتاب «نبراس الاذهان فی اصول الفقه المقارن» که خود در این زمینه نگاشته است، گفت: در مقدمه کتاب نوشته‌ام که فقها و اندیشمندان مبانی فقهی و اصولی خود را براساس چهار طریقه اساسی «مبانی یا طریقه متکلمین»، «طریقه فقها»، «تخریج الفروع علی الاصول» و «طریقه مقارنه» مستحکم ساخته‌اند.

وی افزود: «ابوزید عبداللّه بن عمر دَبُوسی» در بین علمای حنفی اول کسی است که در علم اصول کتاب نوشته و نیز کتاب‌هایی درباره فقه به رشته تحریر در آورده است و در بین فقهای امامیه نیز اول کسی که کتاب فقهی یا فقه مقارن را تقریر کرده و نوشته، «شیخ مفید» و پس از ایشان شاگرد مبرز و بنامشان مرحوم «شیخ طوسی» و برخی دیگر از فقها درباره فقه مقارن کتاب‌های متعددی را به رشته تحریر در آورده‌اند و عده بسیاری از فقها نیز در حوزه‌های علمیه و مراکز علمی این کتاب‌ها را تدریس کرده‌اند.

چیستی فقه مقارن و ارائه دو تعریف اساسی
استاد درس خارج حوزه علمیه قم در بیان چیستی فقه مقارن به ارائه دو تعریف اساسی در این زمینه پرداخت و پیش از آن یادآور شد: ابن خلدون پس از آنکه درباره علم اصول مطالبی را عنوان و اختلاف بین فقها و علمای مذاهب فقهی را بیان می‌کند به بحث جدل، مناظره و خلافیات می‌پردازد و آن را جزو رشد و ترقی علم اصول و فقه می‌داند؛ بنابراین برای روشن شدن بحث مقارن ناچار به ارائه تعریف فقه مقارن هستیم.

وی اظهار داشت: برخی مقارنه را به معنای تطبیق دادن و تطبیق دادن را ذکر اقوال می‌دانند و برخی نیز معتقدند که مقارنه عبارت است از ذکر اقوال توأم با ادله و استدلال‌هایی که صاحبان نظریه و اندیشه دارند و شخص مقارن آن کسی که می‌خواهد این خلافیات و تطبیقات را انجام و ادله را مورد بررسی قرار می‌دهد و پس از آنکه ادله را بررسی کرد، آن دلیلی که از بقیه ادله محکم‌تر و قوی‌تر است را اتخاذ کند با این شرط که به ادله دیگران پاسخ دهد و ضعف ادله آنها را نیز بیان کند.

آیت‌الله حسینی گرگانی در ادامه با اشاره به فواید فقه مقارن یا اصول مقارن، تصریح کرد: شخصیت علمی که وارد این بحث می‌شود باید بر فقه مذاهب مختلفه در جهان اسلام احاطه داشته باشد؛ یعنی اگر یک فقیه شیعه مانند شیخ مفید وارد شد باید بر فقه امامیه و مذاهب چهارگانه اهل تسنن احاطه داشته باشد و بدون این جهت معنا ندارد که بگوییم این شخص وارد فقه مقارن شده و دارد فقه مقارن را تألیف یا تدریس می‌کند.

وی مقارن را به معنای تطبیق دادن و تطبیق دادن را بررسی موافقت‌ها و مخالفت‌ها، تفکیک، اظهارنظر و بیان ادله عنوان کرد و گفت: ما فقیه مقارن و اصولی مقارن را بر کسی که تنها بر یک مذهب احاطه دارد مقدم می‌داریم و می‌گوییم این شخص افزون بر اینکه بر مبنای نظری فقهی یا اصولی خود در یک مذهب خاص، بر مذاهب دیگر تسلط دارد و ادله آنها را کامل می‌شناسد و مبانی آن را با دقت بررسی کرده است.

جامعه تمدن‌ساز هدف غایی شیخ مفید
استاد درس خارج حوزه علمیه قم اظهار داشت: یک فقیه مقارن یا اصولی مقارن دارای دو اصول قوی است؛ اصول احناف و اصول امامیه یا اصول مالکیه یا اصول حناف. این شخصیت باید از یک قدرت علمی در حد کافی برخوردار باشد.

وی خاطرنشان کرد: معنای فقه یا اصول مقارن این نیست که تنها به ذکر اقوال اکتفا شود. وقتی زمان شیخ مفید را در نظر می‌گیریم، ایشان در شرایطی در بغداد پرچم‌دار فقه و اصول و کلام است که گروه‌های مذهبی و مذاهب مختلف پای درس این مرد بزرگ شرکت می‌کنند و ایشان نسبت به مبانی و افکار مذاهب مختلف اطلاع کافی داشته و قدرت قوی نیز در تبیین مسائل مرتبط با آن مذاهب دارد.

آیت‌الله حسینی گرگانی با اشاره به شاگردان شیخ مفید همچون سید مرتضی، شیخ طوسی و دیگران که در جامعه مذهب شیعه پرورش یافته، اجازه روایت دارند و در پای درس ایشان شرکت کرده‌اند، گفت:‌ شیخ مفید برای اینکه جامعه دینی و مذهبی و علمایی که در بغداد زندگی می‌کنند با یکدیگر قرین و در مبانی علمی، فقهی، اصولی و کلامی نزدیک باشند شروع به بیان مباحث می‌کند؛ چون می‌خواهد در جامعه فرهنگ‌سازی کند و یا یک جامعه تمدن‌ساز به وجود بیاورد.

وی در ادامه به ارائه تعریف تمدن پرداخت و افزود: معانی مختلفی برای تمدن بیان شده است؛ برخی می‌گویند تمدن یعنی فرهنگ‌سازی اما وقتی با برخی از کلمات نویسندگانی که درباره تمدن اسلام صحبت می‌کنند و کتاب نوشته‌اند روبه‌رو می‌شویم، می‌بینیم که بعثت رسول اسلام (ص) را روز تمدن اسلام بیان کردند یعنی پیامبر با حضور در صحنه و بیان مبانی دین و آیات قرآنی تمدن‌سازی می‌کنند.

استاد درس خارج حوزه علمیه قم خاطرنشان کرد: تمدن سازی یعنی افکار و انزار مختلف با هم متحد و صاحب‌نظر می‌شوند و نظر برگزیده را انتخاب می‌کنند و همه از آن نظر پیروی کرده و آن را تأیید و تقویت می‌کنند.

فقه تأمین‌کننده سعادت دنیوی و اخروی انسان‌ها
آیت‌الله حسینی گرگانی همچنین به بیان معنای اتحاد پرداخت و گفت: معنای اتحاد این نیست که سنی، شیعه و یا شیعه، اهل تسنن شود، بلکه مذاهب اعتقادی محفوظ است و علما و فقهای هر مذهب بر اساس مبانی فکری و اعتقادی خود عمل می‌کنند.

بخش دیگری از سخنان استاد درس خارج حوزه علمیه قم به بررسی نقش فقه در جامعه دینی اختصاص داشت که وی با بیان اینکه فقه تأمین‌کننده سعادت دنیوی و اخروی انسان‌ها در جامعه دینی اسلامی است، خاطرنشان ساخت: اگر جامعه دینی بخواهد فقه را در زندگی مردم جاری و ساری سازد، لازم است معاش مردم را در نظر بگیرد که در اینجا مباحث علم، اقتصاد، سیاست، اجتماع، جهاد و دفاع مطرح است.

وی با بیان اینکه اگر در یک جامعه اسلامی با بروز شبهاتی بخواهد مسائلی علیه دین و فقه اسلامی رخ دهد، علما و فقها با وجود همه اختلافات از آن دین یا جامعه حمایت می‌کنند، گفت: تمدن نوین اسلامی یعنی امت یک میلیاردی مسلمانان در جامعه دینی در مسائل سیاسی و مباحث اجتماعی و درباره با تبیین مباحث و احکام دین و آنچه که اسلام برای آن زحمت کشیده و پیامبر آنها را آورده و فقها بیش از هزار سال در مقام تبیین و دفاع از دین قرار گرفتند، متحد شوند که این بزرگ‌ترین نتیجه را خواهد داد.

استاد درس خارج حوزه علمیه قم افزود: زحمات و تلاش‌های فراوانی طی چندین قرن متمادی و با بحث فقه مقارن یا با اتحاد فکری و نزدیک شدن افق فکری و مبادی فکری در جوامع دینی شکل گرفته است که امروز می‌بینیم وقتی ماجرای قرآن‌سوزی در کشور سوئد اتفاق می‌افتد یا در فلان کشور اروپایی مسئله‌ای علیه اسلام رخ می‌دهد، تمام کشورهای اسلامی از فقها و علما گرفته تا سایر مسلمانان با هم متحد شده و در یک صف و با یک رویه و یک سلیقه از دین حمایت می‌کنند که این بزرگ‌ترین قدرت است.

آیت‌الله حسینی گرگانی با اشاره به دیدگاه گوستاو لوبون فرانسوی در کتاب «تاریخ تمدن اسلام و عرب» گفت: او معتقد بود که اسلام تأثیری در مذهب و برنامه‌های صنعتی اروپا نگذاشته اما سبب پایه‌گذاری علم و علوم در اروپا شده است و علم و آگاهی را به جامعه غربی که بی‌سوادی را برای خود شعار می‌دانستند، ارزانی داشت.

اروپا تحت تأثیر افکار شخصیت‌های علمی جهان اسلام
وی گفت: مدعیان تمدن‌سازی اگر دارای انصاف باشند قدرت علمی، فرهنگی و تمدنی اسپانیای آن زمان (آندلس) که بر تمام اروپا مقدم بود را یاد خواهند آورد که حکومت اسلامی در آندلس شکل گرفت، علما و شخصیت‌های علمی برجسته‌ای همچون افرادی مانند ابن رشدها و دیگر شخصیت‌ها تربیت شدند و کتاب‌های علمی فراوانی نگاشتند و تا قبل از متلاشی شدن آن حکومت دینی، سبب ترقی آن شدند.

استاد درس خارج حوزه علمیه قم با بیان اینکه شخصیت‌های علمی در اروپای آن زمان تحت تأثیر افکار علمی علما و شخصیت‌های علمی اسلامی بودند چون علما در یک افق و در یک مسیر فکری و فرهنگی حرکت می‌کردند، تصریح کرد: اگر در یک جامعه اسلامی بخواهیم با توجه به بحث فقه مقارن و با یک افق و برداشت دینی سبب اتحاد جامعه شویم و افکار مسلمانان را نزدیک هم قرار دهیم و کسانی که در جامعه دینی فعالیت دارند و اثرگذار هستند تحت عنوان فقه مقارن حرکت کنند و فقه ما دیگر با یکدیگر به جنگ و نزاع و اختلافات جزئی نیفتد، لازم است تعصبات مذهبی را کنار بگذاریم و از هرگونه اختلاف در مباحث دینی پرهیز کنیم.

وی گفت: امروز می‌بینیم که در مدارس علمیه شیعه بسیاری از کتاب‌های در حوزه ادبیات را نویسندگان اهل تسنن و برخی را هم علمای شیعه نوشته‌اند که هم آنها می‌خواندند و هم ما و اگر یک کتاب درست و مطابق مذهب نوشته شده معنایش این نیست که چون شیعه هستم دیگر به غیر آن را نخوانم چراکه کتاب‌های علوم مقدماتی حوزه‌ها با هم مخلوط هستند و هیچ‌کس هم حساسیت نشان نمی‌دهد.

آیت‌الله حسینی گرگانی با بیان اینکه تمام علما و شخصیت‌های متفکر اسلامی به دنبال رشد دین اسلام در جامعه و بازیابی آن قدرتی هستند که در قرون متمادی سابق یعنی از صدر اسلام تا قرن هشتم هجری داشته است، اظهار داشت: تمدن‌سازی نوین اسلامی باید شکل بگیرد تا توطئه‌های اروپایی‌ها که پس از قرن‌ها آمدند و علیه اسلام برنامه‌ریزی کردند خنثی و آرزوی بازیابی قدرت دین اسلام محقق شود.

لزوم اتحاد و انجام کار فراوان درباره فقه مقارن
وی با اشاره به وجود تحولات و تطورات مختلف در جامعه اسلامی اعم از فقه امامیه و فقه اهل تسنن یادآور شد: معنای تطور دست برداشتن از زیرساخت‌ها نیست، بلکه به معنای این است که بزرگان دین نشسته و درباره مسائل روز فکر و برنامه‌ریزی کرده و مباحث را مطابق با نیازهای جامعه دسته‌بندی و ارائه کنند؛ پس از بیانیه گام دوم انقلاب باید یک تطور و تحولی در فقه و اصول و در برخی از علوم دینی اتفاق بیفتد.

استاد درس خارج حوزه علمیه قم در پایان این نشست که دبیر علمی آن را حجت‌الاسلام احمد کوثری مدیر گروه علمی امت و تمدن پژوهشکده باقرالعلوم علیه‌السلام بر عهده داشت، بر لزوم اتحاد و انجام کار فراوان درباره فقه مقارن تأکید کرد و با بیان اینکه معنای فقه مقارن فروپاشی فقه امامیه و فقه مذاهب چهارگانه اهل تسنن نیست، بلکه همه فقها دارای یک نظر، یک مبنا و یک تفکر هستند و یک اظهارنظر دارند، خواستار نگارش مقالات و کتاب‌های متعدد و برگزاری محافل سخنرانی‌ و کنفرانس‌های مختلف برای کاستن یا زدودن حساسیت‌ها در این زمینه شد.

یادآور می‌شود؛ نشست تخصصی ظرفیت‌های فقه مقارن در تقریب مذاهب و تمدن سازی نوین اسلامی از سلسله نشست‌های همایش ملی تقریب مذاهب اسلامی و تمدن‌سازی نوین اسلامی در گام دوم انقلاب بود که قرار است با مشارکت دانشگاه جامع امام حسین علیه السلام، اداره کل ادیان و مذاهب سازمان تبلیغات اسلامی، پژوهشگاه علوم اسلامی امام صادق علیه‌السلام، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، موسسه مطالعات و آموزش های تطبیقی احسن، موسسه دارالاعلام لمدرسة اهل البیت علیهم‌السلام، مرکز علمی پژوهشی مصباح و مرکز فرهنگی تبلیغی ادیان و مذاهب اسلامی (مفتاح)، 25 بهمن‌ماه سال جاری برگزار ‌شود.