هشدار موساد و بی توجهی ساواک

روابط ایران و اسرائیل در دوره محمدرضا شاه پهلوی را می‌توان نتیجه‌ تلفیقی از محاسبات امنیتی، ایدئولوژیکی، و اقتصادی دانست. از منظر واقع‌گرایی، این دو کشور با تهدیدات مشترک امنیتی، به‌ویژه از سوی جهان عرب و ناسیونالیسم عربی، به دنبال اتحاد استراتژیک بودند. سازه‌انگاری نشان می‌دهد که هویت‌های مدرن و سکولار مشترک بین دو کشور در برابر ناسیونالیسم عربی، نقشی مهم در نزدیکی آن‌ها ایفا کرد. از نظر وابستگی متقابل، همکاری‌های اقتصادی و نظامی باعث شد که ایران و اسرائیل به منافع مشترک خود تکیه کنند و روابط نزدیکی داشته باشند. در نهایت، دکترین هلال پیرامونی اسرائیل به‌عنوان راهبردی برای ایجاد پیوند با کشورهای غیرعرب مانند ایران، زمینه‌ساز این روابط شد.

تحلیل روابط ایران و اسرائیل در دوره محمدرضا شاه پهلوی بر اساس مجموعه‌ای از تئوری‌های سیاسی، از جمله واقع‌گرایی (Realism)، سازه‌انگاری (Constructivism)، وابستگی متقابل (Interdependence)، و نظریه امنیت پیرامونی (Periphery Doctrine)، به ما درک جامعی از انگیزه‌ها و دلایل این اتحاد استراتژیک ارائه می‌دهد. این تئوری‌ها به‌صورت مکمل توضیح می‌دهند که چرا این دو کشور باوجود تفاوت‌های تاریخی و فرهنگی، در آن دوره همکاری نزدیکی داشتند.

تحلیل بر اساس واقع‌گرایی (Realism)

واقع‌گرایی به نقش منافع ملی، قدرت، و امنیت در سیاست خارجی کشورها تأکید دارد. از این منظر، روابط ایران و اسرائیل در دوران پهلوی بیشتر بر اساس محاسبات استراتژیک و امنیتی شکل‌گرفته بود. ایران و اسرائیل هر دو در محیطی پرتنش و خصمانه در منطقه خاورمیانه قرار داشتند. کشورهای عربی با شعارهای پان‌عربیستی و ناسیونالیسم عربی به رهبری جمال عبدالناصر، دشمنی شدیدی با اسرائیل داشتند و در عین حال، شاه ایران نیز با این ایده‌ها مخالفت می‌کرد، زیرا آن‌ها تهدیدی برای حکومت پادشاهی پهلوی محسوب می‌شدند.

تهدید مشترک کشورهای عربی: ایران و اسرائیل هر دو با تهدیدات ناشی از کشورهای عربی مواجه بودند. در نتیجه، این دو کشور با درک منافع مشترک، به دنبال موازنه قدرت در منطقه بودند. همکاری اطلاعاتی و نظامی بین دو کشور به این منظور انجام می‌شد که تهدیدات امنیتی، به‌ویژه از سوی مصر و سوریه، کنترل شود.

موازنه قوا: ایران و اسرائیل هر دو به دنبال حفظ توازن قدرت در برابر ائتلاف‌های عربی بودند. این امر بر روابط امنیتی و اطلاعاتی میان موساد (سازمان اطلاعات اسرائیل) و ساواک (سازمان اطلاعات و امنیت ایران) استوار بود. هر دو کشور به عنوان بازیگران منطقه‌ای برای مقابله بانفوذ شوروی و جلوگیری از تهدیدات عربی همکاری کردند.

تحلیل بر اساس سازه‌انگاری (Constructivism)

از منظر سازه‌انگاری، هویت‌ها، ایدئولوژی‌ها، و ارزش‌ها نقشی اساسی در شکل‌گیری روابط بین‌الملل ایفا می‌کنند. از این دیدگاه، روابط ایران و اسرائیل بر اساس هویت‌های مشترک سکولار و مدرن شکل گرفته بود.

هویت‌های مشترک مدرن: محمدرضا شاه پهلوی به عنوان یک رهبر سکولار و مدرن که به دنبال مدرنیزاسیون و نوسازی ایران بود، به اسرائیل به عنوان یک دولت مدرن و پیشرفته در منطقه نگاه می‌کرد. هر دو کشور به نوعی دارای هویتی متفاوت از کشورهای عربی با تأکید بر ناسیونالیسم عربی و اسلامی بودند. این اشتراک در هویت و دیدگاه‌های سکولار، ایران و اسرائیل را به هم نزدیک‌تر کرد.

ایدئولوژی‌های متفاوت از جهان عرب: در حالی که کشورهای عربی به ویژه تحت تأثیر ناصر به سمت ناسیونالیسم عربی و اسلام‌گرایی حرکت می‌کردند، شاه و دولت اسرائیل هر دو به دنبال دور نگه داشتن ایدئولوژی‌های مذهبی و ناسیونالیستی از سیاست‌های خود بودند. این تمایز در هویت‌ها و ایدئولوژی‌ها به پیوندهای قوی‌تر بین ایران و اسرائیل کمک کرد.

تحلیل بر اساس نظریه وابستگی متقابل (Interdependence Theory)

نظریه وابستگی متقابل بیان می‌کند که کشورها برای رسیدن به منافع مشترک در حوزه‌های مختلف اقتصادی و سیاسی، با یکدیگر همکاری می‌کنند. روابط ایران و اسرائیل در این دوره شامل همکاری‌های اقتصادی و نظامی مهمی بود که نشان‌دهنده وابستگی متقابل بود.

همکاری‌های اقتصادی: یکی از مهم‌ترین جنبه‌های روابط ایران و اسرائیل در این دوره، همکاری‌های اقتصادی به ویژه در حوزه نفت بود. ایران یکی از منابع اصلی تامین نفت برای اسرائیل بود، زیرا کشورهای عربی فروش نفت به اسرائیل را تحریم کرده بودند. در مقابل، اسرائیل نیز در برخی پروژه‌های توسعه کشاورزی و فناوری به ایران کمک کرد. این روابط اقتصادی بر اساس نیازهای مشترک دو کشور بود و نوعی وابستگی اقتصادی میان آن‌ها ایجاد کرد.

همکاری‌های نظامی و اطلاعاتی: همکاری‌های نظامی و اطلاعاتی میان ساواک و موساد یکی دیگر از ابعاد وابستگی متقابل بود. این همکاری‌ها شامل تبادل اطلاعات برای مقابله با تهدیدات مشترک و همچنین پروژه‌های نظامی مانند آموزش نیروهای نظامی بود. این وابستگی امنیتی به ایجاد روابط محکم بین دو کشور کمک کرد.

تحلیل بر اساس دکترین هلال پیرامونی (Periphery Doctrine)

دکترین هلال پیرامونی که توسط اسرائیل در دهه ۱۹۵۰ اتخاذ شد، به‌دنبال ایجاد روابط نزدیک با کشورهای غیراعراب در منطقه (ایران، ترکیه، اتیوپی و...) بود تا به این وسیله از انزوای منطقه‌ای خود در برابر کشورهای عربی بکاهد. این دکترین در روابط اسرائیل و ایران نقشی کلیدی ایفا کرد.

اتحاد استراتژیک غیرعربی: بر اساس این دکترین، اسرائیل به دنبال اتحاد با کشورهای غیر عرب برای مقابله با تهدیدات از سوی کشورهای عربی بود. ایران به عنوان یک قدرت بزرگ غیرعرب و شیعه در منطقه، شریک مناسبی برای اسرائیل بود تا در برابر ناسیونالیسم عربی و تهدیدات نظامی جهان عرب موازنه ایجاد کند. این استراتژی به تحکیم روابط ایران و اسرائیل کمک کرد.

در روز 6 آبان 1357 تیمسار ناصر مقدم رئیس ساواک در گفت و گو با اسحاق هوفی رئیس سازمان اطلاعاتی اسرائیل (موساد) در تهران و در بحبوحه انقلاب پیشنهاد کرد مأموران بازنشسته موساد در ساواک استخدام شوند. این گفت­وگو نمونه بارزی از نزدیکی ایران با اسرائیل در روزهایی است که خود را نزدیک به تحولات انقلابی می­بیند. در این گفت و گو، با اشاره به دوستی نزدیک ایران پهلوی و رژیم صهیونیستی، مقدم رئیس ساواک به نقش بسیار مهم موساد در آموزش مأموران ساواک تصریح و طرح استخدام مأموران بازنشسته موساد از سوی ساواک را به ژنرال هوفی پیشنهاد می‌کند. در این مذاکرات،‌ رئیس ستاد موساد از همتای ایرانی خود درباره حوادث مربوط به انقلاب اسلامی و قیام مردم مسلمان ایران سئوال کرده، نگرانی رژیم صهیونیستی را درباره رویدادهای داخلی ایران اعلام می‌کند؛ اما رئیس ساواک از ارائه پاسخ صریح و روشن طفره می‌رود و پس از اشاره به خطر شوروی، قیام مردم ایران را یک حرکت کمونیستی مورد حمایت شوروی قلمداد می‌کند.

در ادامه به معرفی اسحاق هوفی و بیان محتوای گفت­وگوی رئیس ساواک با وی پرداخته می­شود:

ژنرال اسحاق هوفی «Hofi» که در اسناد و ترجمه‌های فارسی به صورت خوفی ذکر شده، پس از زوی زامیر، در سال 1973 به ریاست موساد منصوب شد.  اسحاق هوفی تا سپتامبر سال 1982 یعنی زمان حملة اسرائیل به لبنان و تجاوز به آن کشور رئیس موساد بود، لیکن در آن زمان تعویض شد و به‌جای او ژنرال ناهوم ادمونی به ریاست این سازمان اطلاعاتی منصوب شد. زمانی که هوفی به ریاست موساد دست یافت، همتای ایرانی او نصیری بود که سمت ریاست ساواک را به عهده داشت. هوفی تا زمان سقوط رژیم پهلوی و پیروزی انقلاب اسلامی، در آن ایامی که ناصر مقدم رئیس ساواک بود، همچنان به روابط گرم اطلاعاتی ساواک و موساد تداوم می بخشید و آن را تقویت می کرد.  هوفی در زمان جنگ 1973 سمت فرماندهی جبهة شمال را عهده‌دار بود. حمله به فرودگاه انتبه در اوگاندا در ژوئن سال 1976 و کشتار هواپیماربایان فلسطینی از اقدامات معروف اسحاق هوفی در زمان ریاست بر موساد بود. در حملة اسرائیل به راکتور اوسیراک عراق در ژوئن سال 1981، هوفی به عنوان رئیس موساد، نقش اساسی و کلیدی به عهده داشت.

متن مذاکرات رئیس ساواک با هوفی رئیس موساد:

ژنرال خوفی: هرگونه کمک که مورد نیاز باشد که بتوانیم انجام دهیم با خوشحالی انجام خواهیم داد. منتها آن­گونه از کمک‌های آموزشی که در اختیار سرویس ما نیست من به طوری که قبلاً هم به اطلاع تیمسار رساندم با ژنرال گازیت تماس خواهم گرفت و از او خواهم خواست تا یک نفر افسر برای شما بفرستد تا شخص مذکور از نزدیک احتیاجات و نیازمندی­های شما را دقیقاً بررسی کرده اقدامات لازم را انجام بدهد.
تا به حال هیچ وقت از اوضاع ایران بحثی پیش نکشیده‌ام. فکر می‌کنم از لحاظ منطقه با شما در یک قطب هستیم. الان با در نظر گرفتن وضع کنونی ایران خیلی متشکر خواهم شد چنانچه تیمسار اطلاعاتی از بروز حوادثی که در ایران رخ می‌دهد ما را در جریان قرار بدهند زیرا ما از وضع منطقه ناراحت هستیم و مایلیم بدانیم که چه اتفاقی در کشور ایران رخ می‌دهد. در این مورد کشورهای اروپایی مرتباً به ما مراجعت کرده از وضع ایران پرسش می‌کنند.

تیمسار ریاست: ژنرال واقف هستند ما مرز طولانی مشترک با شوروی‌ها داریم. از قدیم‌ها منطقه خاورمیانه هدف‌های استراتژیکی بزرگی برای شوروی‌ها محسوب می‌شده و شوروی‌ها برای دستیابی به آب‌های گرم – دریای آزاد و اقیانوس هند از هیچ کوششی فروگذار نکرده‌اند در حال حاضر هم دو هدف دارد و برای رسیدن به آنها فشارشان را افزایش داده‌اند. ما اطلاعات دقیقی از ذخایر نفتی شوروی در دست نداریم و یقیناً با توجه به مصرف زیاد در شوروی روزی این ذخایر تمام خواهد شد. برای مقابله شوروی‌ها توجه خود را به ذخایر نفتی خاورمیانه کرده و بالطبع در آینده وقتی منابع نفتی‌اش به اتمام برسد از این منابع استفاده خواهد کرد. و جز این هم هدفی ندارد.
از طرف دیگر دستیابی به منابع دیگر خاورمیانه موجب شده که از اروپای شرقی حمایت و پشتیبانی نمایند که این باعث شده چرخ صنعتی اروپا و موتور نظامی ناتو را متوقف بکند.

هدف دیگرش اقیانوس هند است که ملاحظه می‌کنید نزدیک‌ترین راه دستیابی به این منطقه شرق ایران است که آنها چه از نظر نظامی و چه از نقطه‌نظر سیاسی اقداماتی انجام می‌دهند، اینها همه‌اش نمایانگر تهدید از سوی شوروی‌ها است. وقایع اخیر ایران گرچه به‌ظاهر یک نوع مسائل داخلی و مذهبی به‌حساب می‌آید؛ ولی در حقیقت به‌وجودآورنده این اغتشاشات کمونیست‌ها هستند. آنچه که امروز در مملکت ما انجام‌گرفته و امواج به وجود آورده یکی از تلاش‌های کمونیست‌ها است. در گذشته با این گونه عملیات به راحتی می‌توانستیم مبارزه کنیم و می‌کردیم؛ ولی این بار مشکل شده است زیرا این دفعه مذهبی‌ها داخل شده‌اند، از طرفی توسعه این‌گونه فعالیت‌ها را می‌توان تغییر روش کشور ما در به وجود آوردن فضای باز سیاسی و دموکراسی نامید که کشور ایران خواستار آن است. این مسئله آزادی کامل به کمونیست‌ها داده و آنها از فرصتی که به‌دست‌آمده بهره‌برداری می‌کنند. در هر حال اگر ما بتوانیم کمونیست‌ها را با [از] مذهبیون جدا کنیم به راحتی خواهیم توانست آن­ها را سر جایشان بنشانیم از آنجایی که اکثر مردم کشور ما طرفدار مذهب هستند [اگر] نتوانیم این دو یعنی مذهبیون و کمونیست‌ها را از هم جدا کنیم با مشکلات بسیاری مواجه خواهیم شد. ما تلاش می‌کنیم این دو گروه را از هم جدا کنیم، درباره مذهبیون بد نیست بگویم که دو دسته وجود دارد. یک دسته مخالف با کمونیست‌ها، دسته دیگر مذهبیون تندرو هستند که موافق با ائتلاف با کمونیست‌ها هستند. معترف‌اند چنانچه روزی بر سر کار بیایند یعنی در سر قدرت باشند می‌توانند کمونیست‌ها را در هم شکسته، نابودشان کنند ولی من غیر این را فکر می‌کنم. این خلاصه‌ای از اوضاع کشور ما.

ژنرال خوفی: ما البته نگران اوضاع هستیم. همان‌طور که اطلاع دارید در این‌گونه مواقع همیشه خارجی‌ها به‌خصوص اسرائیلی‌ها مورد هدف دشمن قرار می‌گیرند. تیمسار اطلاع دارند که تعداد 1200 نفر اسرائیلی در ایران به سر می‌برند که قسمت اعظم آنها در تهران و معدودی هم در قسمت‌های دورافتاده دیگر هستند. نخست‌وزیر به سرویس ما دستور داده اطلاعات دقیقی از وضع آن دسته اسرائیلی‌ها که در ایران هستند برایشان تهیه کنیم بدین جهت آقای ناوت که قبلاً در اینجا در سمت رئیس نمایندگی بوده و آشنایی کامل به منطقه دارد و زبان فارسی هم بلد است همراه این سفر با من آمده است. در وضع کنونی تماس گرفتن با اسرائیلی‌ها برای ما مشکل است آیا می‌توانیم در این مورد از شما کمک بخواهیم؟

تیمسار ریاست: تهدیدی متوجه اسرائیلی‌ها نیست. در حال حاضر تهدیدی که وجود دارد صرفاً متوجه دولت است. هم کمونیست‌ها و هم مذهبیون تندرو فعالیت‌های خود را علیه رژیم و دولت انجام می‌دهند و در این چند ماهه اخیر خبری که مبنی بر تهدیدی متوجه اسرائیلی‌ها بشود نشنیده‌ایم. به هر حال هر چه که مایل باشید و هر نوع کمکی که بخواهید انجام می‌دهیم.
ژنرال خوفی: خیلی متشکرم. فکر می‌کنم تهدید متوجه بعضی اسرائیلی‌ها باشد. البته این وضع این را می‌رساند که به این فکر بیفتیم در حال حاضر خطری به آن صورت نیست فقط یک یا دو خانواده اسرائیلی که در نقاط دور دست زندگی می‌کنند ممکن است مورد تهدید واقع بشوند. استدعای من از تیمسار این است که اگر در آینده خطری متوجه اسرائیلی‌ها بشود و مورد تهدید واقع بشوند ما را در جریان امر بگذارید.
تیمسار ریاست: یک مسئله مهمی که برای ما مشکل ایجاد کرده به نظرم دوستان غربی ما هستند که شناسایی زیادی روی تهدید کمونیست‌ها در این منطقه ندارند و این یک نوع نگرانی برای ما است. قبلاً وقتی راجع به افغانستان صحبت می‌کردیم حرف ما را قبول نمی‌کردند بعد دیدیم چه حادثه‌ای در افغانستان روی داد.

ژنرال خوفی: دو ماه پیش به واشنگتن رفتم با سیا تماس گرفتم که وضع ایران برای ما نگران‌کننده است. در پاسخ گفتند که چیز کوچکی است و زیاد مهم نبوده و جای هیچ‌گونه نگرانی نیست. در موقع بازگشتن درست مقارن با تغییر کابینه در ایران بود که با معاون عملیات سیا خداحافظی می‌کردم، گفت که در مورد اوضاع ایران الان باید کمی نگران باشیم.
تیمسار ریاست: ما فکر می‌کنیم دید ایالات متحده آمریکا از نظر سیاسی تصوراتی است که روی کشورشان دارند. بحثشان دموکراسی است همان فرمول دموکراسی را در کشورشان پیاده کرده‌اند. حال اینکه قرن‌ها خصوصیت خاص پیدا کرده‌اند با یک فرمول در یک کشور دیگری نمی‌توان دموکراسی را عیناً پیاده کرد.

ملت‌هایی نظیر ایران که قرن‌ها تحت سیستم‌های معینی جلو رفته‌اند، اگر بخواهند 180 درجه برگردند مسلماً انفجاری رخ خواهد داد و مشکلاتی فراهم خواهد آورد. حالت مردم ما همانند ماشین است که با سرعت زیادی در مسیری پیش می‌رود، می‌خواهد با همان سرعت برگردد. مسلماً در این موقع اتفاقی رخ خواهد داد. مردم این مناطق هنوز مفهوم آزادی را نمی‌دانند و نظیر سایر ممالک نیستند که آزادی را قبول کرده،‌ روی آن عمل بکنند.

ژنرال خوفی: فکر کنم قوانین حقوق بشر در این مورد بی‌تأثیر نیست.

تیمسار ریاست: البته حقوق بشر در این گونه موارد فشاری داشته است.

ژنرال خوفی: اولاً از طرف مردم کشورتان، ثانیاً از طرف خود ما و ثالثاً برای استقلال دنیا امیدواریم این مشکلات به‌زودی حل‌وفصل شود.

منبع

استراتژی پیرامونی اسرائیل، محمدتقی تقی‌پور، مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، صص 561 تا 567