کارکردهای هوش مصنوعی در مساجد

به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، در دوران هوش مصنوعی و کوانتوم و اینترنت نمی‌شود با همان ابزارهای چهل سال قبل کار کرد باید ابزارها متناسب با زمان باشند اما آنچه تغییر نمی‌کند جبهه‌بندی‌هاست؛ این مسئله در اداره آینده دنیا نقش دارد و باید به‌گونه‌ای عمل کنیم که ایران جزو 10 کشور برتر هوش مصنوعی در دنیا قرار بگیرد؛ اگر به لایه‌های زیرساختی هوش مصنوعی نرسیم، ممکن است در دنیا آژانسی برای هوش مصنوعی مانند انرژی اتمی تشکیل دهند و مانع پیشرفت کشور شوند.

هوش مصنوعی (AI) به عنوان یک حوزه علمی و فناوری، تاریخچه‌ای جذاب و پر از تحولات دارد که به دهه 1950 میلادی برمی‌گردد، در این دهه، تعدادی از محققان، از جمله جان مک‌کارتی، ماروین مینسکی و آلن تورینگ، ایده‌های اولیه‌ای را برای شبیه‌سازی هوش انسانی در ماشین‌ها مطرح کردند. در سال 1956، کنفرانس دارتموث به عنوان نقطه عطفی در تاریخ هوش مصنوعی شناخته می‌شود؛ جایی که اصطلاح "هوش مصنوعی" برای اولین بار به کار رفت و گروهی از دانشمندان گرد هم آمدند تا درباره این موضوع بحث کنند.در دهه‌های 1960 و 1970، تحقیقات در زمینه هوش مصنوعی به سرعت پیشرفت کرد. سیستم‌های اولیه‌ای مانند برنامه‌های بازی شطرنج و حل مسائل ریاضی توسعه یافتند. یکی از معروف‌ترین این برنامه‌ها، برنامه شطرنج "Deep   Thought"  به معنای اندیشه عمیق بود که توانست در سال 1985 قهرمان شطرنج را شکست دهد. با این حال، در این دوره، محدودیت‌های فناوری و عدم وجود داده‌های کافی باعث شد که پیشرفت‌ها به کندی صورت گیرد و دوره‌ای به نام "زمستان هوش مصنوعی" آغاز شود.در دهه 1980، با ظهور شبکه‌های عصبی و الگوریتم‌های یادگیری عمیق، دوباره توجهات به سمت هوش مصنوعی جلب شد. این فناوری‌ها امکان پردازش داده‌های بزرگ و یادگیری از آن‌ها را فراهم کردند. همچنین، پیشرفت‌های سخت‌افزاری مانند افزایش قدرت پردازش کامپیوترها به توسعه هوش مصنوعی کمک کرد.دهه 1990 شاهد موفقیت‌های بیشتری بود؛ مانند پیروزی برنامه شطرنج "Deep Blue" شرکت IBM بر قهرمان شطرنج جهان، گری کاسپاروف. این موفقیت نشان‌دهنده توانایی هوش مصنوعی در انجام وظایف پیچیده بود.از اوایل دهه 2000 تا کنون، هوش مصنوعی به طور چشمگیری گسترش یافته است. با ظهور فناوری‌هایی مانند یادگیری ماشین، پردازش زبان طبیعی و بینایی کامپیوتری، کاربردهای هوش مصنوعی در زندگی روزمره افزایش یافته است. امروزه AI در صنایع مختلف از جمله پزشکی، خودروسازی، مالی و سرگرمی به کار می‌رود و تأثیر عمیقی بر جامعه دارد.به طور کلی، تاریخچه هوش مصنوعی نشان‌دهنده مسیری پرچالش و پر از نوآوری است که همچنان ادامه دارد و آینده‌ای روشن برای این فناوری نوید می‌دهد.

در سال‌های اخیر با رشد توان پردازشی و افزایش داده‌ها، سرعت پیشرفت چشمگیری یافته است. بر اساس برآوردهای بین‌المللی، بازار هوش مصنوعی تا سال ۲۰۲۵ میلادی به چند صد میلیارد دلار خواهد رسید و شرکت‌های پیشرو هر ساله میلیاردها دلار برای توسعه و تحقیق در این زمینه هزینه می‌کنند. حتی در سال‌های ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۱، تنها در حوزه‌ی استارت‌آپ‌های مبتنی بر هوش مصنوعی، ده‌ها میلیارد دلار سرمایه‌گذاری انجام شده است که نشان می‌دهد این فناوری چه جایگاه مهمی در رشد اقتصادی و حل مسائل گوناگون پیدا کرده است.

آمارهای جهانی استفاده از هوش مصنوعی

ایالات متحده آمریکا: حدود 35% از شرکت‌ها از هوش مصنوعی در فرآیندهای خود استفاده می‌کنند.

چین: بیشترین سرمایه‌گذاری در توسعه هوش مصنوعی، با هزینه سالانه بیش از 22 میلیارد دلار

اروپا: کشورهای پیشرو مانند آلمان و فرانسه بیش از 20% از بودجه تحقیق و توسعه خود را به هوش مصنوعی اختصاص داده‌اند.

خاورمیانه: امارات متحده عربی اولین وزیر هوش مصنوعی را منصوب کرده و تا سال 2030 بیش از 15 میلیارد دلار برای توسعه این فناوری هزینه خواهد کرد.

در سطح جهانی، سرمایه‌گذاری در هوش مصنوعی در سال 2023 بیش از 90 میلیارد دلار بوده است و انتظار می‌رود این مبلغ تا سال 2030 به 400 میلیارد دلار برسد. این سرمایه‌گذاری‌ها به بهبود فناوری‌های روزمره و ارتقاء کیفیت زندگی کمک شایانی کرده است؛ از طرفی هوش مصنوعی در ایران از سه جنبه تولید دانش، سرمایه‌گذاری و آمادگی سازمانی شاهد افت خیز های زیادی است

پیشرفت‌های قابل توجه ایران در زمینه تولید دانش

براساس آمار در فناوری‌های هوش مصنوعی، ایران رتبه 16 جهان را دارد

در یادگیری ماشینی، رتبه 17 را کسب کرده‌ایم

در فناوری سیستم‌های چندعاملی، به رتبه 12 دست یافته‌ایم

روند تولیدات علمی ایران در دهه گذشته صعودی بوده است.

به عنوان مثال: در حوزه شبکه‌های عصبی، از 950 مدرک در سال 2014 به 2207 مدرک در سال 2023 رسیده‌ایم

در یادگیری ماشینی، از 81 مدرک در سال 2014 به 1656 مدرک در سال 2023 افزایش یافته است

در هوش مصنوعی، از 98 مدرک در سال 2014 به 647 مدرک در سال 2023 رسیده‌ایم

متأسفانه در بخش سرمایه‌گذاری و کاربردی‌سازی، وضعیت چندان مطلوب نیست: کاربردی‌سازی هوش مصنوعی در کسب‌وکارهای ایرانی حداقل 7 سال از میانگین جهانی عقب‌تر است و تنها حدود 17 درصد کسب‌وکارهای ایرانی از هوش مصنوعی استفاده می‌کنند؛ از نظر تعداد شرکت‌های فعال در حوزه هوش مصنوعی، ایران از رتبه دوم منطقه در سال 2016 به رتبه چهارم در سال 2023 سقوط کرده است؛ همچنین در شاخص آمادگی هوش مصنوعی دولت، ایران رتبه 93 را دارد

با این حال، گام‌های مثبتی برداشته شده است. کشورهای منطقه مانند امارات، عربستان سعودی و قطر با تدوین راهبردهای هوش مصنوعی و تقویت زیرساخت‌های داده و اطلاعات، به دنبال بهبود آمادگی سازمانی خود هستند؛ اما چرا هوش مصنوعی برای ما در مسجد مهم است؟ مسجدها به‌عنوان کانون عبادت و فعالیت‌های فرهنگی، نیازمند ابزارهایی هستند که هم بهره‌وری را بالا ببرند و هم فضای معنوی را برای نمازگزاران و متولیان دلپذیرتر کنند.

با گسترش سریع فناوری‌های نوین، زمینه برای به‌کارگیری ابزارهای هوشمند در خدمت اهداف والای دینی فراهم شده است. هوش مصنوعی می‌تواند به ما در فهم عمیق‌تر دین، مدیریت بهتر مسجد و ارائه خدمات متنوع به مراجعان یاری رساند. در واقع، AI نه‌تنها در صنایع و علوم مدرن، بلکه در امور دینی و مذهبی نیز راهگشاست.

سومین بعد، تعامل هوشمند با نمازگزاران و شرکت‌کنندگان در رویدادهای مذهبی است. اپلیکیشن‌های مبتنی بر هوش مصنوعی می‌توانند به سوالات شرعی نمازگزاران پاسخ داده یا منابع معتبر را برای مطالعات دینی پیشنهاد کنند. همچنین، ربات‌های چت مجهز به الگوریتم‌های یادگیری ماشینی، توانایی درک و پردازش زبان طبیعی را دارند و می‌توانند به صورتی خودکار راهنمایی‌های لازم را در اختیار کاربران قرار دهند. این رویکرد باعث صرفه‌جویی در زمان ائمه جماعات و روحانیون شده و انرژی آن‌ها را برای پاسخگویی به مسائل پیچیده‌تر آزاد می‌گذارد..

پنجمین بُعد، تقویت ارتباطات جهانی مساجد در عصر دیجیتال است. با استفاده از ابزارهای ترجمه ماشینی پیشرفته، پخش زنده مراسم مذهبی می‌تواند برای مسلمانان سراسر دنیا به شکل هم‌زمان و با زیرنویس به زبان‌های مختلف در دسترس باشد. به این ترتیب، هوش مصنوعی امکان گسترش پیام اسلام و اطلاع‌رسانی رویدادهای دینی را فراتر از مرزها فراهم می‌کند. همگرایی فرهنگی از طریق این ابزارهای دیجیتال، منجر به تقویت انسجام جامعه مسلمانان در اقصی نقاط جهان می‌شود.

هفتمین بعد در راستای افزایش امنیت و حفظ آرامش فضای مسجد، هوش مصنوعی ابزارهای جدیدی را در اختیار ما می‌گذارد. دوربین‌های نظارتی هوشمند، می‌توانند رفتارهای غیرعادی را شناسایی کنند و سریعاً هشدارهای لازم را به مسئولان مسجد ارائه دهند. به‌عنوان مثال، اگر ازدحام بیش‌ از اندازه در یک نقطۀ خاص شکل بگیرد، سیستم هوشمند می‌تواند با ارسال اعلان فوری، مدیریت مسجد را از نیاز به تنظیم جریان ورود و خروج مطلع سازد. افزون بر آن، شناسایی موارد امنیتی، مانند اشیای مشکوک یا وضعیت اضطراری برای افراد ناتوان، از جمله کارکردهای این سیستم‌های هوشمند به شمار می‌رود.

یکی از آرزوهای دیرین متولیان مساجد، افزایش حس انسجام میان نمازگزاران و شرکت‌کنندگان در فعالیت‌های دینی است. هوش مصنوعی، زمینه را برای تحلیل بازخوردهای مؤمنان فراهم می‌کند. فرض کنید پس از برگزاری یک برنامه یا سخنرانی دینی، نرم‌افزاری طراحی شده با استفاده از الگوریتم‌های تحلیل احساسات، پرسشنامه‌ها و اظهارنظرهای شرکت‌کنندگان را بررسی می‌کند. نتایج حاصل از این تحلیل، به مدیران مسجد نشان می‌دهد که کدام موضوعات بیشتر مورد استقبال قرار گرفته و کدام بخش‌ها نیاز به بهبود دارد. این داده‌محوری به ارتقای اثربخشی برنامه‌های فرهنگی و ایجاد فضای بهتر برای همگان یاری می‌رساند..

هشتم، هوش مصنوعی بستر مناسبی برای جذب نخبگان و استعدادهای جوان به فضای مسجد فراهم می‌سازد. وقتی جوانان شاهد باشند که مسجد محیطی برای فعالیت‌های خلاقانۀ فنی و پژوهشی است، انگیزه می‌گیرند تا با دانش و تخصص خود در زمینه‌های مهندسی نرم‌افزار، هوش مصنوعی و علوم داده به مسجد کمک کنند. این مشارکت می‌تواند پلی باشد میان نسل جوان و مسئولان دینی، تا با ترکیب دانش فنی و معارف اسلامی، راهکارهای نوآورانه‌تری پدید آید.

هفتم، نباید از بحث اخلاقی و دغدغه‌های شرعی پیرامون هوش مصنوعی غافل شد. اگرچه هوش مصنوعی ابزار ارزشمندی است، اما باید توجه داشت که سوءاستفاده یا نبود نظارت کافی، می‌تواند پیامدهای ناخوشایندی داشته باشد. مدیران مساجد، روحانیون و متخصصان فناوری وظیفه دارند دستورالعمل‌های اخلاقی دقیقی تدوین کنند تا حفظ حریم خصوصی و کرامت انسانی تضمین شود. برای مثال، داده‌های مربوط به نمازگزاران یا اطلاعات مالی مسجد نباید در دسترس افراد غیرمجاز قرار گیرند. همچنین، هنگام استفاده از ربات‌های چت یا سامانه‌های پرسش و پاسخ فقهی، لازم است مراجع علمی و شرعی، محتوای ارائه شده را اعتبارسنجی کنند.

امروزه هوش مصنوعی (AI) به‌طرز چشمگیری در حوزه‌های متنوعی نفوذ کرده و مساجد نیز از این روند مستثنی نبوده‌اند. نیاز به مدیریت کارآمد جمعیت، بهینه‌سازی مصرف انرژی، تسهیل ارائه محتوای چندزبانه و بهبود تجربه معنوی نمازگزاران باعث شده است مراکز اسلامی در نقاط مختلف جهان به سراغ ابزارهای نوین AI بروند. در این متن، پنج نمونه شاخص از مساجد هوشمند را که از ابزارهای مختلف یادگیری ماشینی، بینایی کامپیوتری و پردازش زبان طبیعی بهره می‌برند، بررسی می‌کنیم.

مسجد شیخ زاید در ابوظبی

این مسجد با بهره‌گیری از سامانه‌های بینایی کامپیوتری و الگوریتم‌های یادگیری عمیق، تردد بازدیدکنندگان را به‌صورت لحظه‌ای پایش می‌کند. دوربین‌های هوشمند، از تکنیک‌های تشخیص چهره برای شناسایی افراد و تحلیل ازدحام جمعیت استفاده می‌کنند تا مدیریت ورود و خروج بهینه شود. همچنین داده‌های گردآوری‌شده در یک پلتفرم کلان‌داده ذخیره می‌گردد و از ابزارهای تحلیل پیشرفته برای پیش‌بینی ساعات اوج حضور گردشگران یا نمازگزاران بهره گرفته می‌شود. به‌کمک این رویکرد، تیم اجرایی می‌تواند توزیع نیروهای خدماتی و برنامه‌ریزی فعالیت‌های فرهنگی را با دقت بیشتری انجام دهد.

مسجدالحرام در مکه

یکی از پیچیده‌ترین عملیات مدیریت جمعیت در جهان، در حج و عمره رخ می‌دهد. برای تسهیل این امر، مسجدالحرام از ابزارهای هوش مصنوعی گوناگون سود می‌برد. دوربین‌های توزیع‌شده که به سرویس‌های ابری مایکروسافت آژور یا آمازون وب‌سرویس متصل‌اند، از الگوریتم‌های بینایی ماشین برای رصد تراکم زائران استفاده می‌کنند و از طریق تحلیل جریان ویدئو به‌صورت آنی، وضعیت شلوغی را به مرکز کنترل گزارش می‌دهند. همچنین چت‌بات‌های مبتنی بر پردازش زبان طبیعی (NLP) برای پاسخ به پرسش‌های شرعی و راهنمایی مسیر در اپلیکیشن‌های رسمی مسجدالحرام تعبیه شده‌اند. این ربات‌ها می‌توانند به چندین زبان، اطلاعاتی درباره مکان‌های مختلف حرم، زمان برنامه‌های عبادی و دستورالعمل‌های امنیتی ارائه دهند.

مسجد کاملیکا در استانبول

این مسجد بزرگ و مدرن با نصب حسگرهای اینترنت اشیا (IoT) در بخش‌های مختلف، به سامانه‌های هوشمند کنترل انرژی مجهز شده است. دما، نور محیط و کیفیت هوای داخلی با بهره‌گیری از الگوریتم‌های یادگیری ماشینی به‌گونه‌ای تنظیم می‌شوند که هم در مصرف انرژی صرفه‌جویی شود و هم راحتی نمازگزاران ارتقا یابد. علاوه بر آن، برای بهبود خدمات نظافتی، از سیستم‌های تشخیص حرکت استفاده می‌شود تا بخش‌هایی که رفت‌وآمد بیشتر دارند سریع‌تر پاک‌سازی شوند. این ترکیب IoT و AI باعث شده فرایند مدیریت محوطه داخلی مسجد دقیق‌تر و کم‌هزینه‌تر صورت گیرد.

مسجد مرکز اسلامی لندن

این مرکز اسلامی با استفاده از ابزارهای پردازش گفتار و ترجمه ماشینی، دسترسی افراد به خطبه‌ها و سخنرانی‌ها را تسهیل کرده است. موتورهای تشخیص گفتار نظیر Google Speech-to-Text یا IBM Watson، محتوای زنده سخنران را به متن تبدیل می‌کنند. سپس موتورهای ترجمه عصبی مانند DeepL یا Google Translate، آن را به زبان‌های گوناگون برمی‌گردانند و در قالب زیرنویس یا فایل‌های متنی در دسترس حاضران قرار می‌دهند. به‌این‌ترتیب، مسلمانانی که زبان اصلی امام جماعت را نمی‌دانند، به‌سرعت از مفهوم کلی خطبه‌ها و مباحث مطلع می‌شوند. این راهکار، همگرایی فرهنگی را تقویت و ارتباط میان نمازگزاران بین‌المللی را آسان‌تر می‌کند.

برنامه «مسجد هوشمند» در مالزی

در این برنامه، با اتکا به پلتفرم‌های یادگیری ماشینی همچون TensorFlow، کلاس‌های تعاملی آموزش قرآن به‌شکل مجازی ارائه می‌گردد. فراگیران از طریق میکروفن دستگاه خود آیات قرآن را تلاوت می‌کنند و الگوریتم‌های تشخیص صوت، تلفظ آن‌ها را ارزیابی کرده و اشتباهات احتمالی را مشخص می‌سازند. این سامانه همچنین با ردگیری میزان پیشرفت هر کاربر، محتوای بعدی را متناسب با سطح یادگیری شخصی‌سازی می‌کند. افزون بر این، برای مدیریت برنامه‌های فرهنگی و اجتماعی، از داشبوردهای کلان‌داده بهره گرفته می‌شود تا روند مشارکت‌های مردمی و حضور در رویدادهای مسجدی بهتر پایش گردد.

در مجموع، این نمونه‌ها نشان می‌دهد که هوش مصنوعی با ابزارهای گوناگون خود—از بینایی کامپیوتری و یادگیری عمیق گرفته تا پردازش گفتار، ترجمه ماشینی و اینترنت اشیا—روزبه‌روز جایگاه پررنگ‌تری در مدیریت و بهبود عملکرد مساجد پیدا می‌کند. مزایایی نظیر کاهش هزینه‌های انرژی، تسهیل ارتباط چندزبانه، مدیریت بهتر جمعیت و ارائه آموزش‌های هوشمند قرآنی، آینده‌ای کارآمدتر را برای مراکز اسلامی رقم می‌زند. در نهایت، گسترش این راهکارها نشان می‌دهد که هوش مصنوعی تنها یک ابزار فنی نیست، بلکه می‌تواند پیونددهنده فرهنگ‌ها و تسهیلگر تجربه معنوی در مساجد سراسر جهان باشد

چالش‌های به کارگیری هوش مصنوعی در مساجد

 اصلی‌ترین چالش‌ها و راهکارهای احتمالی عبارتند از:هزینه و زیرساخت: بسیاری از مساجد به بودجه‌های محدود دسترسی دارند و پیاده‌سازی یک سامانهٔ هوش مصنوعی نیازمند زیرساخت‌های سخت‌افزاری و نرم‌افزاری پیشرفته است. راهکار می‌تواند استفاده از کمک‌های مالی خیّران، و یا همکاری با نهادهای دولتی و دانشگاه‌ها باشد.

کمبود نیروی متخصص: برای طراحی و نگهداری سیستم‌های هوشمند، افراد ماهر و متخصص در زمینه‌های گوناگون از جمله علوم کامپیوتر، مدیریت داده، و فقه مورد نیازند. می‌توان با برگزاری دوره‌های آموزشی در مسجد یا همکاری با دانشگاه‌ها این خلأ را پر کرد.

مقاومت فرهنگی در برابر فناوری: برخی افراد ممکن است نسبت به ورود هوش مصنوعی در امور مذهبی، دید منفی یا نگرانی داشته باشند. برای رفع این نگرانی، نیاز به روشنگری، آموزش و تبیین دقیق مزایا و حدود استفاده از هوش مصنوعی وجود دارد. همچنین باید بر این نکته تأکید شود که هوش مصنوعی جایگزین امام جماعت یا عالمان دینی نیست، بلکه ابزاری کمکی برای بهبود خدمات و مدیریتی است.

به‌روزرسانی مداوم: فناوری هوش مصنوعی بسیار پویاست و الگوریتم‌ها و فناوری‌های جدید به سرعت جایگزین قدیمی‌ها می‌شوند. بنابراین، در کنار بهره‌برداری از سیستم‌های موجود، باید همواره برنامه‌ای برای به‌روزرسانی و ارتقای فنی در نظر گرفته شود.

جمع‌بندی

هوش مصنوعی نه‌تنها یک ابزار کارآمد برای تسهیل امور روزمرۀ مسجد محسوب می‌شود، بلکه فرصتی طلایی برای ارتقای سطح فرهنگی، آموزشی و اجتماعی این نهاد مقدس است. چنانچه ما نگرش جامع‌تری داشته باشیم و زیرساخت‌های مناسب را فراهم کنیم، می‌توانیم شاهد شکوفایی روزافزون نقش مساجد در زندگی فردی و جمعی مسلمانان باشیم. به همین خاطر است که می‌گوییم هوش مصنوعی برای ما در مساجد نه‌تنها مهم، بلکه حیاتی است. با استعانت از خداوند متعال و همکاری تمامی متخصصان و مؤمنان، امیدواریم بتوانیم از این ظرفیت نوین در جهت خدمت به دین، انسانیت و جامعه بهترین استفاده را ببریم.