حقوق مردم در حکومت اسلامی

به گزارش خبرنگار سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، در نظام حکومتی اسلام، حفظ و صیانت از حقوق مردم جایگاه ویژه‌ای دارد. قرآن کریم و سنت نبوی به تفصیل به تبیین حقوق مختلف افراد جامعه پرداخته‌اند. این جلسه به بررسی جامع حقوق مردم در حکومت اسلامی با استناد به آیات قرآن  می‌پردازد.

امنیت در نگاه قرآن نیز یك نیاز اساسی، نعمت خداوند، بسیار ارزشمند و شرط اساسی توسعه معرفی شده است: «رب اجعل هذا بلداً آمناً و ارزق أهله من الثمرات من آمن»[ بقره/126] افزون بر این كاربرد بسیار ماده «امن» و مشتقات آن ومعانی گوناگونی كه این ماده در آیات قرآن به خود گرفته است نشان از اهمیت، ارزش امنیت و نیاز انسان به آن دارد. چه اینكه امنیت در تمام كاربردها و معانی «امن»، به گونه ای نهفته است.

برای نمونه ایمان به عنوان یك اصطلاح كلیدی و از مشتقات «امن» كاركردهای اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، اخلاقی، روانی و… دارد، اما مهم ترین كاركرد ایمان همان امنیت بخشی به ایمان آوران است. بر اساس این كاركرد، مؤمنان از امنیت برخوردارند و در آرامش به سر می برند: «هو الذی أنزل السكینة فی قلوب المؤمنین»[ فتح/4]  همچنین یكی از نامهای خداوند «مؤمن» است: «لا إله إلا الله هو الملك القدوس السلام المؤمن» [حشر/23]  علامه طباطبایی می نویسد: «مؤمن كسی است كه امنیت می دهد».[المیزان،  ج19، ص 222. ]

در نظامهای حقوقی نیز به این نیاز انسان بسیار توجه شده و امنیت به عنوان یكی از حقوق اساسی شناخته می شود. برای نمونه در ماده سوم اعلامیه جهانی حقوق بشر می خوانیم: «هركس، حق زندگی آزادی و امنیت شخصی دارد».

در همین اعلامیه این حق این گونه تعریف شده است: «هر كس به عنوان عضو اجتماع حق امنیت اجتماعی دارد».[طباطبایی، منوچهر، آزادی های عموی و حقوق بشر، ص272]

اسلام حق حیات را مقدس‌ترین حق انسان دانسته است: آیه ۳۲ سوره مائده: «مَن قَتَلَ نَفْسًا بِغَیْرِ نَفْسٍ... فَکَأَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَمِیعًا»

آنچه می توان گفت این است که: قرآن در این آیه یک حقیقت اجتماعی و تربیتی را بازگو می کند زیرا: کسی که دست به خون انسان بی گناهی می آلاید در حقیقت چنین آمادگی را دارد که انسانهای بی گناه دیگری را به قتل برساند، او در حقیقت یک قاتل است و طعمه او انسان بی گناه، و می دانیم تفاوتی در میان انسانهای بی گناه از این نظر نیست، همچنین کسی که به خاطر نوع دوستی و عاطفه انسانی، دیگری را از مرگ نجات بخشد این آمادگی را دارد که این برنامه انسانی را در مورد هر بشر دیگری انجام دهد.

پس یکی از حقوق مردم در حکومت اسلامی حق حیات و امنیت جانی است که حکومت اسلامی باید برای مردم فراهم سازد.

 حق مالکیت و تأمین معیشت

حفظ اموال مردم از مهم‌ترین وظایف حکومت اسلامی است: آیه ۲۹ سوره نساء: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَأْکُلُوا أَمْوَالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْبَاطِلِ» طبق همین اولویت، اولین مستند قانونی در حقوق ایران، راجع به احترام به مالکیت اشخاص نسبت به کسب و کار است، و آن اصل 45 قانون اساسی است که مشعر است، هر کس مالک حاصل کسب و کار مشروع خویش است و هیچ کس را نمی تواند به عنوان مالکیت نسبت به کسب و کار خود امکان کسب و کار را از دیگری سلب نماید .

در موضوع حق تامین معیشت نیز در مجموعه قرآن کریم آیات زیادی در ارتباط با وظیفه حکومت در تأمین معیشت و زندگی مردم آمده است. از جمله در آیه 53 سوره نساء خداوند در این خصوص می‌فرمایند: «أَمْ لَهُمْ نَصِیبٌ مِنَ الْمُلْکِ فَإِذًا لَا یُؤْتُونَ النَّاسَ نَقِیرًا»؛ آیا براى آنان (یهودیان) بهره‌اى از حکومت است؟ که در آن هنگام، ذره‌اى به مردم نمى‌دادند. در تفسیر نور ذیل این آیه آمده است: (كسى كه حكومت و قدرت را بدست مى‌گيرد بايد به فكر رفاه مردم باشد.)  نَصِيبٌ مِنَ الْمُلْكِ‌ ... لا يُؤْتُونَ‌ این آیه دستور خداوند به حکومت‌های الهی است که زمامداران باید اهتمام به ارتزاق مردم و تأمین معیشت آنان داشته باشند.

همچنین در آیه 55 سوره یوسف (ع) آمده است: «قَالَ اجْعَلْنِی عَلَى خَزَائِنِ الْأَرْضِ إِنِّی حَفِیظٌ عَلِیمٌ». یوسف گفت: «در این صورت مرا به خزانه‌داری مملکت منصوب دار که من در حفظ دارایی و مصارف آن دانا و بصیرم».

یوسف می‌دانست ریشه مهم نابسامانی‌های آن جامعه مملو از ظلم و ستم در مسائل اقتصادیش نهفته است، اکنون که آنها به حکم اجبار به سراغ او آمده‌اند، چه بهتر که نبض اقتصاد کشور مصر، مخصوصا مسائل کشاورزی را در دست گیرد و به یاری مستضعفان بشتابد، از تبعیض‌ها تا آنجا که قدرت دارد بکاهد، حق مظلومان را از ظالمان بگیرد، و به وضع بی‌سر و سامان آن کشور پهناور سامان بخشد.

ضمنا تعبیر «إِنِّی حَفِیظٌ عَلِیمٌ» دلیل بر اهمیت «مدیریت» در کنار «امانت» است و نشان می‌دهد که پاکی و امانت به تنهایی برای پذیرش یک پست حساس اجتماعی کافی نیست بلکه علاوه بر آن آگاهی و تخصص و مدیریت نیز لازم است.

مطابق این آیه شریفه یک پیامبر در رأس خزانه‌داری مملکت قرار می‌گیرد تا گندم‌ها و قوت هفت سال قحطی در مصر به‌درستی و بر اساس عدالت بین همه مردم تقسیم شود. بنابراین یکی از الزامات حکومت اسلامی سرپرستی و تامین معیشت مردم است.

حق آزادی اندیشه و بیان

آزادی مؤمنان در اظهار نظر، در مقام مشورت با ایشان : در قرآن کریم بیان شده:«فبما رحمة من الله لنت لهم... و شاورهم فی الامر...؛[سوره آل عمران، آیه۱۵۹] به سبب رحمت خداست که تو با آنها اینچنین خوشخوی و مهربان هستی... و در کارها با ایشان مشورت کن ....» دستور خدا به پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله برای مشورت با مؤمنان و نظر خواستن از آنان، مستلزم این است که مردم در بیان دیدگاه و اظهار نظر آزادند.

همچنین برخوردارى مخالفان از آزادى اظهار نظر در جامعه اسلامى: «ادع الی سبیل ربـک بالحکمة و الموعظة الحسنة و جـدلهم بالتی هی احسن...؛[سوره نحل، آیه 125]مردم را با حکمت و اندرز نیکو به راه پروردگارت بخوان و با بهترین شیوه با آنان مجادله کن....»

لازمه امر به احتجاج و مجادله، آزاد بودن اظهار نظر است. اسلام ضمن تعیین حدود، به آزادی فکری احترام گذاشته است: در قانون اساسی ما نیز با الهام از قرآن کریم، اصل آزادی بیان و عقیده را پذیرفته است. اصل ۲۳‌ام قانون اساسی اشعار می‌دارد: «تفتیش عقاید ممنوع است و هیچ‌کس را نمی‌توان به صرف داشتن عقیده‌ای مورد تعرض و مواخذه قرار داد.» البته در این اصل آنچه بیشتر مورد تاکید قرار گرفته، عدم تفتیتش عقاید و تعرض و مواخذه به واسطه داشتن یک عقیده است. در واقع نوعی تفاوت میان آزادی عقیده و آزادی بیان را در این اصل شاهد هستیم. این امر شاید از آنجا نشات می‌گیرد که در تمامی جوامع، آزادی بیان دارای قیودی است که باید حد و حدود آزادی بیان را مشخص کند.

در اصل ۲۴ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران بیان می‌شود که: «نشریات و مطبوعات در بیان مطالب آزادند، مگر آن که مخل به مبانی اسلام یا حقوق عمومی باشند. تفصیل آن را قانون معین می‌کند.» طبیعتا وقتی مطبوعات که میزان تاثیرگذاری آنان به مراتب بیش از ابراز عقیده اشخاص است، در بیان مطالب و نقدهای خود آزادند، دیگر افراد عادی نیز به طریق اولی آزاد خواهند بود. گرچه این اصل دو محدودیت را برای این اصل اعمال کرده که بیشتر به آنها خواهیم پرداخت.

حق برخورداری از عدالت قضایی

منظور از حق برخورداری از عدالت قضایی این است که شهروندان حق دادخواهی دارند و هر کس می تواند به این منظور به دادگاه های صالح مراجعه کند. شهروندان حق دارند در همه ی دادگاه ها برای خود وکیل مدافع انتخاب کنند.

قرآن بر برابری همگان در برابر قانون تأکید دارد: آیه ۱۳۵ سوره نساء: «کُونُوا قَوَّامِینَ بِالْقِسْطِ» آیه فوق توجه فوق العاده اسلام را به مسأله عدالت اجتماعی در هر شکل و هر صورت کاملا روشن می سازد و انواع تأکیداتی که در این چند جمله به کار رفته است نشان می دهد که اسلام تا چه اندازه در این مسأله مهم انسانی و اجتماعی، حساسیت دارد، اگر چه با نهایت تأسف میان عمل مسلمانان، و این دستور عالی اسلامی، فاصله از زمین تا آسمان است؟، و همین یکی از اسرار عقب ماندگی آنهاست.[برگزیده تفسیر نمونه]

حق آموزش و پرورش

تأکید اسلام بر علم‌آموزی از دیگر حقوق مردم در حکومت اسلامی است؛ خداوند متعال در آیه ۱۱ سوره مجادله می فرماید: «یرفع الله الذین آمنوا منکم والذین أوتوا العلم درجات» در آیه بیان شده، كسانی كه به ما ایمان آورده‌اند و ما را باور كرده‌اند، ما آنها را به مراتبِ مختلف علم و معرفت می‌رسانیم. آمنوا و (أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ). ما درجات مختلفی برای اینها قرار می‌دهیم و خدا این را انجام می‌دهد، لذا این مسئله را به خودش نسبت می‌دهد: (يَرْفَعِ اللَه) خدا بالا می‌برد. هركسی را به درجاتی از علم و فهم و بصیرت و آگاهی نسبت به حقایق و اسرار و رموز عالم وجود بالا می‌برد.»

خداوند در مواضع فراوانی برتری عالم را نمایان ساخته است و در آیاتی به این برتری تصریح نموده است: قُلْ هَلْ یسْتَوِی الَّذِینَ یعْلَمُونَ وَ الَّذِینَ لا یعْلَمُونَ؛[سوره زمر، آیه 9] بگو آیا کسانی که می دانند و کسانی که نمی دانند یکسانند؟ قرآن به علم آموزی تشویق و بلکه امر می کند: فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکرِ إِنْ کنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ؛[سوره نحل، آیه 43] پس اگر نمی دانید از آگاهان بپرسید.

اصل 30 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز به این امر تاکید دارد، در این اصل بیان شده: دولت موظف است وسایل آموزش و پرورش رایگان را برای همه ملت تا پایان دوره متوسطه فراهم سازد و وسایل تحصیلات عالی را تا سر حد خودکفایی کشور به طور رایگان گسترش دهد.

نتیجه‌گیری

حکومت اسلامی موظف به تأمین و تضمین حقوق اساسی مردم در تمامی ابعاد است. این حقوق که ریشه در قرآن و سنت دارد، شامل حق حیات، مالکیت، آزادی مشروع، عدالت قضایی و آموزش می‌شود.

حامد میرزاخان

عضو مجمع نمایندگان طلاب وفضلای حوزه علمیه قم