انقلاب اسلامی در برابر ساختارهای غربی دولت پهلوی، نهادهای انقلابی تازه تأسیس کرد

به گزارش خبرنگار سرویس سیاسی خبرگزاری رسا، حجت‌الاسلام رضا رمضان نرگسی عضو هیأت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) در نشست جریان شناسی دهه شصت که به همت خبرگزاری رسا و با حضور اساتید جریان شناسی و صاحب نظران حوزوی در سالن شهید دهقانی این رسانه حوزوی برگزار شد با تحلیل فرآیند شکل‌گیری نهادهای انقلابی در دهه نخست انقلاب اسلامی، گفت: امام خمینی(ره) با درک هوشمندانه شرایط پس از انقلاب، در برابر وزارتخانه‌های کاملاً غربی و ساختارهای تثبیت‌شده رژیم پهلوی، اقدام به تأسیس نهادهای انقلابی کرد تا مسیر جدیدی از اداره کشور بر پایه ارزش‌های اسلامی شکل گیرد.

وی با اشاره به ریشه تاریخی شکل‌گیری طبقه متوسط جدید در دوران رضا شاه و محمدرضاشاه افزود: این طبقه حاصل تأسیس دانشگاه‌ها، وزارتخانه‌ها و دستگاه‌های اداری بود و مأموریت داشت فرهنگ غرب‌گرایی مدرن را در جامعه ایرانی نهادینه سازد که این روند در دهه ۴۰ با «طرح کندی» و پروژه‌های وابسته به آمریکا تثبیت شد.

طرح کندی و زمینه‌های وابستگی اقتصاد پهلوی

حجت الاسلام رمضان نرگسی توضیح داد: پس از بحران کوبا، رئیس‌جمهور آمریکا جان اف. کندی در سال ۱۳۳۹ طرحی را برای تثبیت دولت‌های وابسته ارائه کرد تا منافع آمریکا در منطقه حفظ شود. یکی از اهداف این طرح، ایجاد ثبات سیاسی در ایران و تضمین ادامه حکومت شاه بود. امام خمینی(ره) به دلیل همین طرح، قیام خود را علیه لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی و متعاقب آن علیه «انقلاب سفید» و رفراندوم رژیم آغاز کرد.

به گفته وی، طرح کندی سه محور داشت:

۱. محور سیاسی که به شاه توصیه می‌کرد احزاب ظاهراً مردمی ایجاد کند تا فضای سیاسی کنترل شود؛ شاه چند حزب از جمله «خلق‌الساعه» را تأسیس کرد اما چندی بعد همه را در «حزب رستاخیز» ادغام نمود.

۲. محور اقتصادی که هدف آن توسعه وابسته بود؛ ایران باید به جای تولیدکننده مستقل، مونتاژگر کالاهای خارجی باشد. کارخانه‌ها موظف بودند مواد اولیه را از خارج وارد کرده و به نام محصول ایرانی عرضه کنند.

۳. محور فرهنگی که اساساً از بین بردن هویت دینی و ملی را دنبال می‌کرد.

عضو هیأت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) با اشاره به خاطرات فریده دیبا، مادر فرح پهلوی، افزود: در دیدار یکی از رؤسای‌جمهور اروپای شرقی از ایران، شاه وی را به کارخانه ایران‌ناسیونال برد تا به آن «خودروسازی ایرانی» فخر کند؛ اما مهمان خارجی در پاسخ گفت: «اگر اسب پرورش دهید، شرف دارد به آنکه جنس خارجی را به نام جنس ایرانی قالب کنید». این خاطره نشانه تأسف‌بار وابستگی کامل صنعتی ایران بود.

مواجهه امام خمینی با وزارتخانه‌های غربی

وی اظهار داشت: پس از انقلاب اسلامی، امام خمینی(ره) با ساختارهایی روبه‌رو شد که تمام زندگی مردم به آن‌ها وابسته بود. اگر این وزارتخانه‌ها منحل می‌شدند، نظام اداری و معیشت مردم فرو می‌ریخت، و اگر حفظ می‌شدند، اساس جامعه بر پایه همان فرهنگ غربی ادامه می‌یافت. در این وضعیت، امام راه‌حل خلاقانه‌ای برگزید که آن راه، تأسیس نهادهای انقلابی مکمل و موازی با دستگاه‌های موجود برای تحول تدریجی.

حجت الاسلام رمضان نرگسی افزود: امام راحل در کنار ارتش، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی را پایه‌گذاری کرد؛ در کنار وزارت کشاورزی، جهاد سازندگی را تأسیس نمود؛ در کنار وزارت آموزش و پرورش، نهضت سوادآموزی را شکل داد؛ و در کنار وزارت بهداری، کمیته امداد امام خمینی(ره) را بنیان گذاشت. این نهادها نه فقط مسئولیت‌های اجرایی، بلکه نقش تربیتی، اخلاقی و فرهنگی را نیز بر عهده گرفتند.

تقابل دولت موقت با نهادهای انقلابی

عضو هیأت علمی مؤسسه امام خمینی(ره) اضافه کرد: بیشترین درگیری دولت موقت با امام خمینی(ره) مربوط به همین نهادهای انقلابی بود. دولت موقت با جهاد سازندگی مشکل داشت و حتی تلاش کرد آن را حذف کند. اما امام خمینی(ره) تمام‌قد از جهاد دفاع کرد.

وی افزود: امام خمینی به عنوان رهبر انقلاب چنان در برابر هرگونه طرح ادغام نهادهای انقلابی ایستادگی کردند که حتی در ماجرای پیشنهاد ادغام سپاه پاسداران در ارتش، «طرح را از شدت عصبانیت مچاله کردند» و فرمودند: «می‌خواهید سپاه را در ارتش ادغام کنید؟ هرگز». پس از آن هیچ مقامی جرأت طرح مجدد چنین ادغامی را پیدا نکرد.

تجربه حذف کمیته انقلاب اسلامی

حجت الاسلام رمضان نرگسی یادآور شد: برخلاف سپاه، کمیته انقلاب اسلامی در دوره‌های بعد در ساختار نیروی انتظامی ادغام شد. با وجود مقاومت نیروهای انقلابی، طرح ادغام اجرا شد و بخش عمده‌ای از نیروهای انقلابیِ کمیته استعفا دادند. اگر کمیته انقلاب اسلامی همچنان مستقل باقی می‌ماند، شاید امروز با بحران‌هایی مانند بی‌حجابی گسترده مواجه نمی‌بودیم.

برکات نهادهای باقی‌مانده انقلاب

وی تأکید کرد: نهادهایی که توسط امام طراحی شدند - مانند نهضت سوادآموزی - همچنان برکات فراوانی دارند. در دوران پهلوی تنها «سوادآموزی اکابر» وجود داشت که بخشی از آموزش و پرورش بود؛ اما امام دستور به تاسیس نهضت مردمی و انقلابی داد. نتیجه آن، ریشه‌کن شدن بی‌سوادی در کشور تا اواخر دهه ۶۰ بود؛ دستاوردی که اگر نبود، بسیاری از پیشرفت‌های فرهنگی و اجتماعی امروز حاصل نمی‌شد.

تله بنیان‌گذاری و تداوم مسیرها

عضو هیأت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) در ادامه با اشاره به نظریه «تله بنیان‌گذاری» گفت: طبق این نظریه وقتی رویه‌ای در سیاست‌گذاری پایه‌گذاری شود، تغییر آن به دلیل هزینه‌های بالا بسیار دشوار است. در ایران نیز بخشی از برنامه‌های اقتصادی و سیاسی که در دوران پهلوی آغاز شده بود، پس از انقلاب به دلیل هزینه‌های تغییر، در قالبی جدید ادامه یافت.

وی افزود: در کشورهای دیگر مثل مصر، انقلاب‌ها به دلیل تغییر ندادن نهادهای قبلی شکست خوردند، زیرا انقلابِ آن‌ها اساسی نبود. در ایران اما انقلاب اسلامی همه‌جانبه بود و بسیاری از نهادها دگرگون شدند، اما پس از پایان جنگ تحمیلی در سال ۱۳۶۷، در برنامه‌های سازندگی مجدداً رد پای همان الگوهای لیبرالی دیده شد.

بازگشت لیبرالیسم اقتصادی پس از جنگ

حجت الاسلام رمضان نرگسی بیان داشت: از سال ۱۳۶۸ و آغاز دولت سازندگی، برنامه‌های اقتصادی کشور به‌تدریج به مدل‌های لیبرالی و وابسته بازگشت؛ مدل‌هایی که ریشه در طرح‌های پنج‌ساله دوره پهلوی و حتی طرح کندی داشتند. 

وی تصریح کرد: این روند در دولت‌های بعد تداوم یافت - از اصلاحات فرهنگی دولت خاتمی تا عدالت‌محوری دولت احمدی‌نژاد و یارانه‌های دولت شهید رئیسی - که همگی در مسیر همان «ریل معیوب اقتصادی» حرکت کردند.

عضو هیأت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) افزود: دولت احمدی‌نژاد به‌دلیل فشار معیشتی، سهام عدالت و یارانه‌ها را پایه‌گذاری کرد، اما نتوانست مسیر را تغییر دهد. دولت شهید رئیسی نیز برای جبران فشارها مبلغ یارانه را افزایش داد اما همچنان در همان مسیر اقتصادی حرکت کرد. دلیل این تداوم، «هزینه‌های سنگین تغییر ریل اقتصادی کشور» بود.

حجت الاسلام رمضان نرگسی تأکید کرد: اکنون، ریل اقتصادی و سیاسی کشور همچنان نیازمند بازنگری بنیادی است تا از تداوم مسیرهای معیوب گذشته رهایی یابد و اهداف اصیل انقلاب اسلامی در حوزه عدالت و خودکفایی تحقق یابد.