ظهور همراه با نظام عادی طبیعت است

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، حجت الاسلام تقی حاتمی معاون پژوهش موسسه امام مهدی(عج) تهران گفت: حرکت امام زمان(عج) بر اساس قوانین عادی طبیعت شکل می گیرد و معجزه مخصوص ولی منصوب الهی، برای اثبات ادعای خودش در برابر مردم است. در ادامه مشروح این گفت و گو را می خوانید؛

رسا ـ حرکت امام زمان(عج) بر اساس قوانین عادی طبیعت شکل می گیرد یا بر اساس معجزه و امری خارق العاده؟

یکی از بحث هایی که تقریبا مقدم بر بحث علائم و شرایط ظهور است و یک سوال اساسی است که اگر پاسخ داده شود، پذیرش سایر مسائل بر انسان آن راحت تر خواهد بود، آن است که بنیان نهضت امام زمان(عج)، بر پایه معجزه رخ می دهد یا روند آن یک روند عادی است؟ مثل همه انقلاب های دیگر؛ منتها معجزه مؤید و نصرتی است که خداوند به مؤمنین وعده داده است. این نکته مهمی است که سوال های بعدی تقریبا بر این مبنا پاسخ داده می شوند.

باید گفت دو نظر در اینجا مطرح است که با عناوین نظر تحصیلی و نظر حصولی از آنها یاد کرده اند. حال اگر از نظر علمی آنها را بررسی کنیم، نظر اول تفسیر حرکت امام(عج) را یک تفسیر اعجاز گونه و مافوق طبیعی مطرح کرده ولی گروه دوم تفسیرشان به شکل عادی و در چارچوب قانون طبیعت است؛ یعنی آن چه که خداوند در هستی حاکم نموده است.

نظر اعجاز آمیز را با عنوان نظریه حصولی(یعنی حصول ظهور قطعی است، خداوند اراده کرده و اتفاق خواهد افتاد. انسان هم تأثیری در این روند ظهور ندارد) و تفسیر دوم را به عنوان نظریه تحصیلی مطرح کرده اند.

رسا ـ در نظریه اعجاز آمیز بودن ظهور، چرا قائلند انسان در پیروزی امام(عج) دخیل نیست؟

ریشه این جریان روایت هایی است که در این زمینه داریم. در روایت ها بحث هایی مطرح می شود که برداشت از مضمون آن روایات این است که امام زمان به امداد الهی، ملائکه و اتفاقات معجزه آمیز مثل زلزله بر دشمنانش غلبه پیدا می کند. این ها باعث شده که چنین تفسیری از حرکت امام زمان(عج) ارائه شود.

رسا ـ معجزه که ما در اعتقاداتمان آن را به عنوان علائم و نشانه های انبیا می دانیم تنها به آنها اختصاص ندارد؟

معجزه اختصاص به پیامبر ندارد؛ بلکه معجزه مخصوص ولی منسوب الهی برای اثبات ادعای خودش در برابر مردم است. به عبارت دیگر معجزه جزء نشانه های اثبات نبوت هست، اما از اختصاصات نبوت نیست. در واقع می توانیم این گونه تصحیح کنیم، معجزه مخصوص منصوب الهی است آن هم نه در همه جا، برای جایی که می خواهد یک ادعایی را برای مردم به اثبات برساند و مردم برای قبول کردن نیاز به آن معجزه دارند.

اگر بخواهیم وارد بحث بشویم، می گوییم که وقتی نظریه معجزه آسا بودن حرکت امام(عج) را نقد می کنیم، خود به خود نظریه دوم(تحصیلی بودن) اثبات می شود. هرچند که در توضیح می توانیم مطالب دیگری را بیان کنیم. ولی رد نظریه اول در واقع اثبات نظریه دوم است؛ پس می گوییم که اعتقاد به اعجاز آمیز بودن حرکت حضرت خلاف روال طبیعت است و اصولا اگر ما به دنیا نگاه کنیم، خداوند دنیا را بر اساس اسباب و مسببات خلق کرده است. علت و معلول در جریان خلقت و در جریان پدیده های عالم وجود دارند و ما نمی توانیم پدیده ای را ببینم و بگوییم بدون علت به وجود آمده است و به همین شکل قبولش کنیم.

به طور مثال ما برای سیر شدن در طبیعت نیاز به خوردن غذا داریم، برای رفع تشنگی نیاز به نوشیدن آب است، برای این که یک گیاه تبدیل به یک درخت شود و میوه دهد، لازم است که شرایط رشد گیاه حاصل باشد، نور، آب، فضای کافی، زمین مناسب، اینها شرایط یا اسباب طبیعی حاکم بر جوانه است حالا اگر کسی بگوید من بدون غذا سیر می شوم، می گویند به چه دلیلی؟ بگوید بدون آب تشنگی من برطرف می شود، این دانه گیاه بدون داشتن عوامل رشدش، رشد می کند می گوییم به چه دلیل؟! این یعنی معجزه، یعنی خلاف طبیعت. در اصول کافی جلد اول داریم که امام صادق(ع) فرمود: ابا الله ان یجری الاشیاء الی باسبابها؛ خداوند ابا دارد پدیده های عالم را بدون سبب ایجاد کند. این که ابا دارد یعنی خداوند خلاف قانون انجام نمی دهد مگر این که استثنا باشد، و اسم استثنا معجزه است.

نکته اول این است، انقلاب امام زمان(عج) نیاز دارد بر اساس قانون حرکت کند، اگر کسی بخواهد ادعا کند که عوامل غیر طبیعی یا مافوق طبیعت دخالت در این انقلاب و نهضت دارد! باید بر این ادعای خودش دلیل داشته باشد. این اولین سؤال ماست، از کسانی که این تفسیر را دارند.

نکته دوم این که ما بعضی از آیات قرآن را می بینیم که با تفسیر اعجاز آمیز از حرکت امام زمان(عج) ناسازگار است. یکی از آن ها که از مهم ترین آیات است، سوره مبارکه رعد آیه 11 می فرماید: ان الله لایغیر ما بقوم حتی یغیروا ما بانفسهم. این آیه صراحت دارد به این که تغییر سرنوشت جوامع از رهگذر تحولاتی است که در دل جامعه شکل می گیرند. به تعبییر دیگر می گوییم سنت الهی بر این است که سرنوشت جوامع با دخالت عوامل غیبی نبوده، بلکه بر اساس آن شایستگی ها و اختیاراتی که مردم دارند، اتفاق می افتد.

یکی از اتفاقاتی که در آخر الزمان می افتد، تغییری است که بوسیله امام زمان(عج) رخ می دهد؛ یعنی انقلابی رخ می دهد که عالم را تغییر می دهد. آیا این انقلاب می تواند یکی از مصادیق آیه شریفه باشد یا نه؟ اگر یکی از مصادیق بارز و روشن این آیه است؛ آیه می گوید مردم باید تغییر کنند. پس اگر قرار است مردم تغییر کنند، یعنی دخالت عوامل مافوق طبیعی در این جا وجود ندارد. یا اگر هست مؤثر در این تغییر نیست.

رسا ـ مباحثی در روایات مطرح می شود که از 27 باب علم فقط دو باب آن تا زمان ظهور باز می شود و باقی بعد از زمان ظهور باز خواهند شد. حال سؤال این است که خود مردم این ظرفیت را پیدا می کنند یا دوباره به اعجاز امام زمان(عج) است؟

بحث گسترش علم یا رشد عقول دو جنبه دارد، یکی جنبه مادی است و دیگری جنبه معنوی. در هیچ یک از دو صورت بحث اعجاز مطرح نیست؛ بلکه در هر دو صورت با رفع موانع و ایجاد عوامل، عقول بشر و علوم نهفته در سینه ولی خدا، به جامعه عرضه می شود. منظور از رفع موانع رفع مظاهری است که باعث می شوند عقل انسان مغلوب شود. به طور مثال انسان عاقل با توجه به اینکه درونش هواهای نفسانی است، خود به خود غلبه شهوت و هوای نفس بر عقل در او ممکن است ایجاد شود؛ این غلبه باعث می شود که هوای نفس بر عقل سیطره پیدا کند و شخص به سمت گناه برود.

امام زمان(عج) مظاهر فساد را جمع می کند؛ چون یکی از موانعی که جلوی رشد عقل را می گیرد عوامل تحریک کننده خارجی اند که مانع عقل هم هستند. اگر آن عوامل نباشند، انسان راحت تر فکر می کند و درست تصمیم می گیرد. موافق با عقل تصمیم می گیرد. ظلم یکی از این موانع می باشد، هواهای نفسانی یکی از موانع است، مظاهر فساد، که می تواند هر چیزی باشد، تحریک کننده های نفسانی که گناه هم نیست ولی تحریک نفسانی در انسان ایجاد می کند، مثلا غذاهای لذیذ که گاهی در کنارش چیزهای دیگر اشتها آور نیز هست. فرد می رود و تا جایی که می تواند می خورد؛ کسی که تا این اندازه به شکم توجه کند طبیعتا یک مانعی برای رشد عقل خودش ایجاد کرده است و همین باعث می شود که آن فرد در رشد عقلانی و یا تصمیم گیری، نتواند راه درست یا کار درست را تشخیص دهد.

به گفته بزرگان، هر آنچه به عنوان علوم در دست ماست منشاءاش ولی خداست و این دو حرف هم به واسطه ظرفیت جامعه به او عطا شده است.

تا الآن دو مطلب را مطرح کردیم، یکی اعجاز آمیز بودن را زیر سوال بردیم زیرا گفتیم سنت خدا بر اساس مسببات است. نکته دیگر گفتیم این تفصیل مخالف آیات قرآنی است مثل آیه 11 سوره مبارکه رعد.

رسا ـ آیا سؤالات پاسخ داده نشده دیگری در بررسی این نظریه باقی مانده است؟

سؤالاتی که در این نظریه پاسخ داده نشده این است که اگر ما معتقد باشیم که حرکت امام زمان(عج) قرار است معجزه آسا رخ بدهد چرا غیبیت به وجود آمد؟ بلکه بالاتر، چرا این اتفاق(ظهور) در زمان پیامبر گرامی اسلام(ص) اتفاق نیفتاد؟ در حالی که همه معتقدیم پیامبر اسلام(ص) اشرف مخلوقات است. یعنی از همه ائمه(ع) برتر و بالاتر است. اگر قرار است معجزه رخ بدهد چرا برای پیامبر(ص) رخ نداد؟ در حالی که ما سیره اجتماعی و مبارزاتی پیامبر(ص) را می بینیم. پیامبر(ص) برای تبلیغ دین بسیار زجر کشید و آزارهای زیادی را تحمل نمود، بر سر پیامبر(ص) زباله ریختند، دندان ایشان را شکستند، در جنگ ها سختی ها و مرارت های بسیاری کشید، جانش به خطر افتاد، همه این ها نشان می دهد که خداوند بر اساس سنت و قانون طبیعت امور را رقم می زند. حتی در این مسیر حاضر است بهترین ولی خود که پیامبر(ص) است، به سختی بیفتاد و آزار و اذیت ببیند. لذا این سوال در نظریه معجزه آسا بودن حرکت امام زمان(عج) پاسخ ندارد.

این ها اشکالاتی است که به این نظریه وارد شده است. طبیعتا ما در هر سه اشکالی که وارد کردیم در نظریه تحصیلی بودن ظهور، برایش جواب داریم.

رسا _ روایت هایی داریم که در آنها تصریح به اعجاز شده است یعنی امام زمان(عج) معجزه آسا هم کمک می شود. این ها را چگونه تفسیر می کنید؟

در پاسخ به این سؤال می گوییم ما منکر اعجاز نیستیم. بلکه سؤال ما این است که اساس و بنیان حرکت حضرت معجزه آساست یا خیر؟ ما می گوییم اساس حرکت معجزه آسا نیست، بلکه بر طبق قوانین، نوامیس و سنن الهی است. اما معجزه در کنار این قانون، مؤید، مکمل، کمک کار و نصرت مؤمنین است. در آیات قرآن بسیار داریم «ان تنصروا الله ینصرکم» یعنی شما حرکت کنید، اگر حرکت شما در قانون باشد یعنی برخواسته و طبق اراده و خواسته الهی باشد، خدا هم کمک می کند. نمونه اش در سوره آل عمران در آن جا که می فرماید: پیامبر ما شما را با سه هزار فرشته یاری کردیم! نشان گر این است که مؤمنین بر طبق خواست الهی حرکت کردند، سختی کشیدند، وارد جنگ و مبارزه شدند، زخمی شدند، کشته دادند و شهید دادند، اما خداوند در کنار این مرارت ها آن ها را یاری کرد و سه هزار فرشته را به کمک آن ها فرستاد.

لذا روایاتی را که یاری اعجاز گونه را برای امام(عج) مطرح می کنند، تفسیر به موارد خاص می کنیم. در بعضی جاها خداوند امام(عج) را کمک می کند. مثل زلزله، چون امام زمان(عج) حرکت می کنند و یاران امام(عج) به کمک شان می آیند، از باب این که دشمنان زیادتر و قدرتمند تر هستند، خداوند دست به کار می شود و ایشان را یاری می نماید. یکی از کمک های خداوند به امام زمان(عج)، ایجاد زلزله و از بین بردن بخشی از دشمنان حضرت است.

ادامه این گفت و گو را در شماره بعد بخوانید.

/925/401/ر