بررسی تاریخی کارکرد دینی و سیاسی اماکن مذهبی شیعیان در عصر قاجار

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، پایان نامه « بررسی تاریخی کارکرد دینی و سیاسی اماکن مذهبی شیعیان در عصر قاجار(بررسی موردی تهران)»به قلم«حجت‌الاسلام حامد قرائتی» پژوهشگر و نویسنده حوزوی برای اخذ درجه سطح سه حوزه به نگارش در آمده است.

بر اساس این گزارش، اهمیت مساجد و اماکن مذهبی در تاریخ اسلام به اندازه‌ای است که اولین پایه‌های حکومت از سوی رسول خدا(ص) در مسجد النبی، بنیان نهاده شده و آخرین حکومت جهانی که موعود تمام ادیان است در مسجد بنا گذاشته خواهد شد.

از این رو پیشینه و آینده حکومت اسلامی پیوندی قطعی با خانه‌های خدا دارد. مساجد برخلاف بسیاری از معابد ادیان دیگر نه تنها محل بهره‌مندی از هدایت‌های معنوی بلکه محل راهبری و هدایت زندگی مادی و اجتماعی نیز می‌باشد.

در این بین مهم‌ترین آسیب و چالش مساجد و اماکن مذهبی، فاصله گرفتن از نیازها و شرایط اجتماعی و سیاسی بوده است. البته این تفکیک به معنای محرومیت جامعه از آموزه‌ها و معارف دینی بود نه محرومیت مساجد از جامعه. لذا این انفکاک حکایتگر فاصله گرفتن حاکمیت سیاسی و اجتماعی از دین بوده و شروع زعامت سلاطین و حاکمان ظالم و مستبد را نوید می‌داد.

کارکرد اماکن مذهبی در اسلام از زمانی است که نخستین مسجد در مدینه و توسط رسول خدا ساخته شد، منحصر بر امور عبادی نبوده و ناظر به نظام اجتماعی مطلوب نیز بوده است. به طوری که مسجد به عنوان نخستین و اصیل‌ترین مکان مذهبی مسلمانان علاوه بر به نمایش گذاشتن جامعه آرمانی و مطلوب اسلامی در ابعادی کوچک‌تر، به کارگاهی جهت تمرین ضوابط و بایسته‌های اجتماعی و سیاسی تبدیل شد. از این رو اماکن مذهبی پیوند دهنده اندیشه و رفتار سیاسی و اجتماعی با اندیشه و آموزه‌های دینی جوامع بوده و ایجاد اماکن مذهبی نو ظهور یا وضع قوانین و ضوابط خود ساخته برای اماکن مذهبی، دو لبه یک قیچی برای جدا سازی حیات سیاسی و اجتماعی از حیات دینی و مذهبی جامعه اسلامی می‌باشد.

در دوره قاجار به دلیل محسوس شدن عقب‌ماندگی در برخی از ظواهر تمدنی و ورود اندیشه‌های فرا منطقه‌ای و فرا دینی، اماکن مذهبی به عنوان نهاد‌های هدایت کننده خیزش‌های فکری و سیاسی در جامعه بوده و با مدیریت تحول، زمینه سعادت، پیشرفت و رهایی از استبداد را با پایبندی بر مصالح و منافع دینی و ملی فراهم نمودند. به طوری که اماکن مذهبی علاوه بر تعمیق و گسترش باورهای مذهبی و مقابله با هجمه‌های فکری و دینی دوره قاجار، از حیثیت، حدود و ثغور ملی و تمدنی ایران نیز دفاع نمودند.

در این دوره اماکن مذهبی به ویژه مسجد‌ها محل برگزاری مناظر‌ه‌های علما با بدعت‌گزاران دینی، خرافه زدایی از مناسک دینی، نقد اندیشه‌های بیگانه، پاسخگویی شبهه‌های دینی و مذهبی، سنگر مبارزه با استبداد، پناهگاه مصلحان اجتماعی و دینی، محل جمع آوری و اعزام نیرو برای دفاع از مرزهای اسلامی دفاع از شهروندان ایرانی در مقابل تعدیات ستمگران داخلی و خارجی و حتی محلی امن برای نگهداری و نمایش مظاهر هنری و تمدنی اسلامی و ایرانی بوده‌اند.

تبیین، تحلیل و مقایسه کارکرد دینی و سیاسی اماکن مذهبی با دیگر نهادهای دینی و سیاسی به ما کمک می‌کند که علاوه بر کشف قابلیت­های نهفته در این نهادهای مؤثر جامعه، امکان آسیب‌شناسی این کارکردها را نیز بیابیم. در این پژوهش سعی شده است با بهره‌مندی از منابع تاریخ شفاهی، تاریخ اجتماعی، سیاسی و دینی و آثاری چون سفرنامه‌ها، خاطرات و دیگر منابع پژوهشی، نقش‌آفرینی مسجدها، تکیه‌ها و مراقد امام زادگان در عرصه دینی و سیاسی عصر قاجار و در محدوده جغرافیایی تهران، مورد بررسی و تحلیل تاریخی قرار گیرد.

چرا که تهران به عنوان نقطه پیوست شاخصه‌های دینی و سیاسی در ایران  و عصر قاجار یکی از مهم‌ترین منابع برای چنین پژوهش‌هایی دانسته می‌شود. این پژوهش پس از ارائه گزارشی توصیفی و آماری از اماکن مذهبی تهران، به تحلیل و بررسی تاریخی کارکرد این اماکن در دو عرصه دینی و سیاسی به صورت جداگانه پرداخته است. چگونگی نقش آفرینی،‌قابلیت‌ها، آسیب‌ها و میزان تأثیرگذاری هرکدام از این اماکن از دیگر موضوعات مورد توجه در این پژوهش می‌باشد. با توجه به گزارش‌های ارائه شده در این رساله می‌توان به این نتیجه دست یافت که اماکن مذهبی در این دوره به لحاظ شکلی و محتوایی، به عنوان الگویی برای شکل گیری یک جامعه مطلوب مطرح بوده و  اماکن مذهبی در شرایط، بحران‌ها و تحولات دینی و سیاسی در حوزه‌های مختلف محله‌ای، شهری، ملی و فرا ملی، نقشی سازنده را ایفا نموده‌اند، هرچند که این نقش آفرینی در مسجدها، تکیه‌ها و مراقد امام زادگان به لحاظ کیفی و کمی یکسان نبوده است.

نویسنده این پایان نامه را در سه بخش تنظیم کرده است:

فصل نخست: قاجاریه، تهران و اماکن مذهبی آن.

در این فصل به عنوان مقدمه به تبیین ارکان مسأله مانند تهران به عنوان محدوده جغرافیایی، دوره قاجار به عنوان محدوده زمانی، مساجد، تکایا و مراقد امام زادگان به عنوان سه مکان مذهبی عمده، پرداخته شده است.

فصل دوم: کارکرد دینی اماکن مذهبی تهران در عهد قاجار.

 این کارکردها عبارتند از: ایجاد تعامل برون دینی، ایجاد تعامل درون مذهبی، ایجاد تعامل بین کارشناسان و متولیان دینی، اتحاد رویه و رویکرد دینی در جامعه، آشنا شدن کارشناسان دینی با نیازهای دینی جامعه، تبیین آموزه‌های دینی با استفاده از ابزارهای مختلف، مستند کردن باورهای دینی، خرافه زدایی و صیانت از اصول دینی، تمرین ضوابط و آداب جامعه اسلامی، صیانت از هنر دینی، پاسخ گویی به شبهه‌ها و سوال‌های دینی.

فصل سوم: کارکرد سیاسی اماکن مذهبی تهران در عهد قاجار.

این کارکردها عبارت است از: ایجاد اتحاد و انسجام ملی، سازماندهی سیاسی و اجتماعی جامعه، طرح و بحث مسائل محله‌ای، شهری، ملی و فرا ملی، همگرایی موثران اجتماعی و سیاسی، متولیان و امامان اماکن مذهبی نمایندگان سیاسی و اجتماعی مردم، برقراری ارتباط بی واسطه میان مردم و دولت مردان، عامل سنجش مشروعیت و مقبولیت سیاست‌ها و سیاستمداران، ارتقای سطح آگاهی‌های سیاسی جامعه، پیوند دهنده زندگی سیاسی-اجتماعی با اندیشه دینی، مصونیت سیاسی و اجتماعی برای طرح مطالبات سیاسی، رسانه‌ای مطمئن و فراگیر از مهم‌ترین ویژگی‌های اماکن مذهبی، عدم وابستگی به نهادهای سازمان یافته اجتماعی، سیاسی می‌باشد.  از این رو می‌توان مساجد را به عنوان اصیل‌ترین مکان مذهبی مقیاس و ملاک مشروعیت و مقبولیت نظام‌ها و حاکمان سیاسی دانست. لذا گرچه ممکن است برخی از دولت مردان بتوانند در ابتدا تظاهر به اصول دینی نمایند ولی قطعاً نخواهند توانست حمایت مطلق و مستمر مسجد‌ها، تکیه‌ها و مراقد امام زادگان را در هر رویکرد و عملکردی متوقع باشند. چرا که اماکن مذهبی به دلیل نظارت کارشناسان دینی آگاه به شرایط اجتماعی، مسیری و رویکردی ثابت و مطمئن داشته و این احزاب و گروه‌ها هستند که با اندیشه‌ها و عملکردهای خود به این نهادهای دینی نزدیک شده یا فاصله گرفته‌اند.

در این میان تکیه‌ها برخورداری کمتری از استقلال در حوزه اجتماعی و سیاسی نسبت به مسجدها دارند. چرا که به دلیل نوع مراسم متداول در تکیه‌ها، کمتر عالمان و مجتهدان بزرگ دینی مدیریت این اماکن را به عهده گرفته‌اند. توجه و علاقه دولت مردان قاجار به تکیه‌ها نیز از دیگر چالش‌هایی بود که این دسته از اماکن مذهبی با آن روبرو بودند. چرا که در تهران به غیر از تکیه‌های عمومی در محله‌ها و بازار، شاهزادگان، رجال و درباریان و حتی زنان و وابستگان شاه یا تکیه اختصاصی داشته و یا در خانه‌های خود تکیه‌های موقتی را برپا می‌نمودند.

این علاقه که شاید از تمایلات صوفیانه ایشان نشأت می‌گرفت باعث شده بود که در طول دوره قاجار نه تنها این اماکن محل برگزاری مجالس رسمی دولتی قرار گیرند بلکه کمتر شاهد خیزش و عکس‌العمل سیاسی، اجتماعی و دینی‌ای باشیم که از تکیه‌ها سر چشمه گرفته و در اعتراض به عملکرد دولت مردان بوده باشد.

گونه شناسی مراسم و مناسک از دیگر کارکردهای اماکن مذهبی می‌باشد به طوری که در مساجد موضوع بیشتر سخنرانی‌های مذهبی، موضوعات اعتقادی، تفسیری، فقهی با تکیه بر آیات و روایات بوده و جنبه استدلالی و علمی در آن مشهود می‌باشد.

نوع مناسک مذهبی‌ای که در تکایا متداول بود گرچه از سطح علمی و اعتقادی بالایی برخوردار نبود ولی تنوع و جذابیت‌های سمعی و بصری باعث شده بود که مخاطبین بیشتری را به خود جلب کند. به طوری که تعزیه خوانی مهم‌ترین برنامه تکیه دانسته می‌شد و تکیه‌ها در عرف جامعه با توجه به اهمیت تعزیه خوانی‌شان درجه بندی می‌شدند.

صنفی شدن از آفات مهم اماکن مذهبی می‌باشد. چرا که بعضاً مسجد‌ها و تکیه‌ها بر خلاف امام‌زاده‌ها، به دلیل رفت و آمد گروه یا طبقه‌ای خاص از مردم جنبه اختصاصی پیدا می‌کردند. این رویکرد گرچه تعلق خاطر آن گروه را به این اماکن دو چندان می‌کرد ولی از تأثیر گذاری اجتماعی و سیاسی این اماکن می‌کاست. تکیه و مسجدهایی با پسوند آذربایجانی‌ها، اردبیلی‌ها، قمی‌ها، شیرازی‌ها و... از جمله شواهد این رویکرد می‌باشد [1].

 یکی دیگر از آفات نهاد‌های دینی محدود شدن دایره فعالیت‌های دینی به شهرها و محله‌ها یا ماه‌ها و روزهای خاص است. این ویژگی نه تنها محدود کننده عملکرد و تأثیرگذاری نهادها و متولیان دینی است بلکه تداعی کننده ضعف اندیشه دینی در مواجهه با همه ابعاد زندگی اجتماعی می‌باشد.

می‌توان کارکرد آن دسته از اماکن مذهبی در عرصه دینی و سیاسی را جامع و کامل دانست که بهره‌مندی بیشتری از کارشناسان و عالمان دینی داشته و آموزه‌های دینی را منزه از هرگونه خرافه و انحرافی به کام تشنگان معارف الهی می‌رسانند.

اباحه گری، تسامح، سطحی گری و عدم آشنایی به منابع اصیل دینی و ضوابط استفاده از آن‌ها نه تنها زمینه ساز ظهور طبقه‌ای از دین‌داری کاذب، بلکه زمینه ساز ظهور ادیان و فرقه‌های انحرافی، سوء استفاده دشمنان، خرده گیری ناآگاهان و بی اعتمادی جوانان و عموم مردم خواهد شد. بحران‌هایی که ظهورشان در تاریخ معاصر ایران به ویژه دوره قاجار، پیدایش فرقه‌ها و ادیان انحرافی‌ای چون بابیت و بهائیت، انحراف نهضت‌های دینی و اجتماعی به دلیل سوء استفاده منورالفکرهای ناآگاه و دوران فترتی شد که رضا خان پهلوی آغاز گر آن بود.

شایان ذکر است این تحقیق با راهنمایی حجت‌الاسلام الویری و مشاوره سید حسین فلاح زاده و به تحقیق حجت الاسلام حامد قرائتی برای سطح سه و در حوزه علمیه قم دفاع شده است.

[1]. گزیده تاریخ تهران، پیشین، ص 68، 286 و 130؛ تأثیر تشیع بر ابنیه، اماکن و زیارتگاه‌های مذهبی ایران، پیشین، شماره 7، ص 126. /905/پ202/ن