مقدمه‌ای کوتاه بر علل و عوامل هجرت امامزادگان به ایران
به گزارش خبرگزاری رسا به نقل از روابط عمومی سازمان اوقاف و امور خیریه، یکی از مباحث مهم تاریخی مطرح پیرامون امامزادگان و سادات و ذراری آل رسول(ع) علل و عوامل مهاجرت و حضور انان در سرزمین‌هایی غیر از موطن اصلی شان بویژه مناطق و شهرهاو روستاهای ایران از نخستین قرن ظهور اسلام در شبه جزیره عربستان است.
در این باره مباحث متعدد و متنوعی درباره علل و اسباب این مهاجرت، مقاطع زمانی و تاریخی، پراکندگی و تنوع این مهاجرت و مهاجرت پذیری و آثار و دستاوردهای فرهنگی، دینی، سیاسی و اجتماعی آن قابل طرح و بررسی است، اما نکته مهم دیگری که در این باره مرتبط با موضوع این نوشتار مطرح است هجمه و حمله‌ای است که از سوی برخی رسانه‌های معاند خارجی و برخی قلم به دستان داخلی و چهره‌ها وارد می‌شود تا هویت امامزادگان در پوشش موضوعاتی چون افزایش تصاعدی آمار بقاع متبرکه و امامزادگان در سال‌های پس از انقلاب اسلامی زیر سوال برود.
کسانی که در این عرصه دست به قلم یا سخن برده‌اند بعضاً با استناداتی تلاش کرده‌اند تا هویت و حقیقت وجود چنین اماکن مقدسی را در ایران از اساس زیر سوال ببرند، نمونه این سخن برنامه‌ای است که چندی پیش از شبکه تلویزیونی صدای آمریکا پخش شد که کارشناس برنامه که به اصطلاح یکی از مورخان و تاریخ پژوهان هم است.
از اساس هویت و حقیقت وجود چنین بقاع متبرکه‌ای منتسب به امامزادگان را در ایران نفی کرد، این کارشناس با یک غرض ورزی آشکار که از سراسر سخنانش هویدا بود وجود این همه مسلمات تاریخی و آثار و مستندات موجود در منابع دینی، تاریخی و جغرافیایی و انساب مبنی بر ورود امامزادگان به مناطق مختلف ایران و تعقیب و گریز آن‌ها وشهادتشان توسط عوامل جور خلافت را به یک باره نفی کرد و با استناد به برخی شواهد غیرمتقن و غیر مستند انتساب این اماکن مقدس و متبرکه را به امامزادگان و سادات زیر سوال برد که لازم است دست اندرکاران، پژوهشگران و محققان به اینگونه برنامه‌های جهت دار پاسخ های لازم و شایسته بدهند.
مهاجران از آل ابی طالب(ع) و سادات و نوادگان و ذراری آل رسول(ص) را که به ایران سفر کرده‌اند به چهار گروه کلی تقسیم می‌شوند: گروه نخستین آن دسته از سادات هستند که از ظلم و جور امویان و بویژه سفاکی‌های حجاج بن یوسف بدین حدود پناه آوردند، گروه دوم آن‌هایی هستند که در عهد ولایت عهدی حضرت امام رضا(ع) بدین سوی آمدند،
در این باره منابع تاریخی حوادث و وقایع متعددی را نقل کرده‌اند که تنها به برخی از این‌ها اشاره می‌شود، معاندت و دشمنی آشکار و بی‌رحمانه بنی امیه نسبت به خاندان علی(ع) و کشتاری که این سلسله مخوف بویژه حجاج از سادات کرد بسیار روشن و تاریخ با ذکر مصادیق این سبعیت و درنده خویی فراوان بر آن صحه گذاشته است.
اولیاء الله آملی در تاریخ رویان و سید ظهر الدین مرعشی در تاریخ طبرستان نوشته‌اند «حجاج ثقفی و منصور دوانیقی و متوکل عباسی عهده کرده بودند که هر جا سیدی را بیابند بلامحابا به قتل آرند تا نسل سادات منقطع گردد.»
لذا در این دوره بیشتر بزرگان و رهبران شیعه مذهب اعم از زیدی، اسماعیلی و دوازده امامی و یاران و طرفداران نامدار آنان به ویژه فرزندان و نوادگان امامان که سخت مورد تعقیب عمال خلافت بودند پنهانی به ایران رهسپار شده و در شهرها و دهکده‌های دور افتاده و سخت عبور ایران که به علت حمایت و یاری توده مردم ایران از علویان، به طور مخفیانه به فعالیت پرداختند.
در این دوره تاریخی(قرن سوم هجری) شهرها و مناطقی مثل خراسان، طبرستان(مازندران)، کومش(قومس)، گیلان، ری و قم مورد توجه قرار گرفتند و همچنین اولیاء اله آملی در تاریخ رویان درباره سادات و امامزادگان و نوادگان خاندان اهل بیت(ع) که در عهد ولایت عهدی امام رضا(ع) به ایران روی نهادند نوشته است: « سادات علویه(به) سبب آوازه ولایت عهد و حکومت امام رضا(ع) روی بدین طرف نهاده‌اند و او را بیست و یک برادر بودند با چندین برادرزادگان و بنی اعمام از بنی حسن و بنی حسین، این‌ها به ری و نواحی عراق و قومس رسیدند که دست محبت دنیا قلم نسیان به جریده بصیرت مأمون کشید، چون خبر غدری که با رضا(ع) کرده به راه به سادات رسید هر جا که بودند، پناه به کوهستان دیلمان و طبرستان و ری نهادند، بعضی را همین جا شهید کردند و مزار ایشان باقی است و بعضی وطن ساخته همین جا مانده.»
در خصوص امامزادگان ایران این مطلب جالب توجه است که یکی از مورخان و نسابه‌های قرن ششم به نام ابوالحسن علی بن زید بیهقی(متوفی به سال 565) در مجلد اول کتاب نفیس خود لباب الانساب و القاب الاعقاب(نسخه خطی کتابخانه آستان قدس) گوید: پس از شهادت حضرت امام علی بن موسی الرضا(ع) سه هزار نفر از اولاد ائمه طاهرین به خونخواهی آن حضرت از بغداد به ایران آمدند و لشکر مامون از حدود و حوالی قم تا خراسان جا به جا با آنان مصاف داده و آن‌ها را شهید کردند.
از جمله دیگر عوامل هجرت قیام علویان علیه حاکمیت جور است، قیام‌های علویان بر علیه ظلم و جور و ستم و عداوت و قساوت بنی امیه و بنی عباس علیه خاندان نبوت و ولایت و شیعیان پس از واقعه خونبار کربلا با قیام زید بن علی بن حسین(ع) در سال 121 هجری علیه هشام بن عبدالملک اموی و پس از آن قیام محمد بن عبدا... بن حسن بن علی بن ابی طالب(ع) معروف به نفس زکیه در سال 145 هجری علیه منصور دوانیقی، و قیام یحیی بن عبدالله بن حسن بن حسن برادر ایشان آغاز شد.
این قیام‌ها موجب شد گروه‌های بی شماری از سادات و علویان راهی نیمه شمالی ایران و مناطق امن دیگر شوند، این مقطع است که علویان مبادرت به تشکیل حکومت کردند و فضای نسبتاً امنی برایشان در برخی از مناطق ایجاد شد.
افزون بر این یکی دیگر از علل حضور علویان در این خطه سرسبز مهمان نوازی ملوک و سلاطین طبرستان و ارادت قلبی ملت ایران به اهل بیت و فرزندان و نوادگانشان، به ویژه پرچمداری آن‌ها با شعارهای عدالتخواهانه است که مورد توجه ملت ایران که خسته از قید و بندها و بی عدالتی‌های حکومت ساسانی بود قرار گرفت.
در این باره دکتر ابوالفتح حکیمان مؤلف کتاب «علویان طبرستان» نگاشته است: «خاندان مبارک ملوک باوند(سلسله باوندیان 450 ـ 45 هجری در طبرستان فرمانروایی کردند) مأمن خائف، ملاذ ملهوف و ملجاء سلاطین و ملوک روی زمین بود، از اقطار عالم و آفاق گیتی به هر کس ملالی روی می‌داد سوی بارگاه ایشان می‌شتافت. حمایت ایشان از پناهندگان بغایتی بود که اگر فرزندان خلفا و ملوک و امرا از بیم گناه، روی بدرگاهشان می‌نهادند هرگز مورد بازخواست و بی عنایتی قرار نمی‌گرفتند.»
این مطلب در فحوای نوشتار اولیاء ا... آملی در کتاب تاریخ رویان هم مورد تأیید و تصدیق واقع شده است، به هر حال حضور و مهاجرت فرزندان و ذراری اهل بیت عصمت و طهارت(ع) در سرزمین‌های ایران و صفحات شمالی در مقاطع مختلف اتفاق افتاده است.
بررسی‌ها نشان می‌دهد مسیر مالرویی که از دامنه البرز به سمت مناطق شمالی وجود داشته نزدیکترین معبر برای رسیدن به مناطق امن طبرستان بوده است، وجود راه مشخص از ری، تهران و روستاهای قصران به شمال کشور در منابع تاریخی و جغرافیایی اشاره شده است، همچنین ابوالفرج اصفهانی در «مقاتل الطالبین» تفرقه آل ابیطالب را در نواحی مختلف به زمان ولایت متوکل عباسی و اولیاء ا... آملی مؤلف «تاریخ رویان» انتقال آن بزرگواران را به دیار طبرستان به هنگام خلافت مأمون منسوب می‌کند.
« ه.ل. رابینو » هم در رساله دودمان علوی مازندران(ص 31) می‌نویسد: وقتی که یحیی بن عمر بن یحیی بن حسین در کوفه شورش کرد و در میان زیدیه ادعای امامت نمود بعضی از ساداتی که در جنگ همراهش بودند پس از دستگیری به طبرستان و دیلمان فرار کردند و به ریاست حسن بن زید، سادات علوی و بنی هاشم از حجاز و سوریه و عراق دسته دسته به طبرستان آمدند و این کار در زمان امرای بعدی خاندان علوی نیز دوام داشت.
تشکیل حکومت علویان در طبرستان عامل و انگیزه دیگری بود که به مهاجرت امامزادگان و نوادگان اهل بیت(ع) از حجاز و عراق انجامید، آن گونه که غلبه نسبی شیعه در ایران مرکزی عامل دیگر مهاجرت بود، تاریخ سیاسی اسلام نشان می‌دهد که مرحله اول مهاجرت به هر دلیل در طول قرون اول تاچهارم هجری بوده است و در مرحله دوم مهاجرت از محل استقرار ثانویه به نقاط دیگر صورت گرفته است، در این مقطع علویان مبادرت به تشکیل حکومت کردند وفضای نسبتا امنی برایشان فراهم شد که همین خود موجب مهاجرت بخشی از امامزادگان به این مناطق کرده است.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
هر چند اسامیی و نسب شریف و عناوین و شهرت و سیره این بزرگواران به جهت گمنامی سادات و امامزادگان، غلبه دشمنان دیانت و مجهول و متروک ماندن قبور آنان، مفقود شدن بسیاری از منابع تاریخی و انساب، وابستگی و دولتی بودن تاریخنگاری و زیست گمنام این امامزادگان به‌طور دقیق ثبت و ضبط نشده است اما همانطورکه یادآور شدیم جای جای ایران اسلامی اماکنی به نام امامزادگان مشهور و معروف‌اند و کرامات و روایاتی را از خوارق عادات این مشاهد متبرکه نقل می‌کنند.
در عین حال ممکن است این وادی همچون سایر عرصه‌ها بعضاً به اوهام و خرافات و جعلیاتی هم آمیخته شده باشد که ضروریست محققان ارجمند برای پیراستن و زدودن این انحرافات احتمالی است بکوشند.
در عین حال این مشاهد متبرک و مضاجع منور، نیازگاه دردمندان و پناهگاهی برای درماندگان و شفابخش حاجتمدان است و مردم و مومنان از این اماکن مقدس، به عنوان خلوتگاهی برای آرامش روحی خود بهره می‌برند، مزارهای مقدس امامزادگان در حقیقت کانون پراکندن معنویت و تابش، نور ایمان به قلب‌های بیدار و معبری برای رسیدن به حقیقت و پر پرواز در عالم ملکوت است.
منابع بر اساسشماره مآخذ مندر ج در ذیل مقاله:
1- بهرام چوبینه
2- کریمان دکتر حسین، 2536، قصران (کوهسران) تهران- انجمن آثار ملی، چاپ اول
3- آملی اولیاالله، 1348، تاریخ رویان، تصحیح دکتر منوچهر ستوده، تهران- بنیاد فرهنگ ایران، چاپ اول
4- مرعشی، میر سید ظهیرالدین، 1345 تاریخ طبرستان، رویان و مازندران، به کوشش محمد حسین تسبیحی، موسسه مطبوعاتی شرق، تهران، چاپ اول
5- افتخار زاده دکتر محمود رضا، 1385، پژوهشی در زندگی شرف‌الدین داود الحسنی، تهران، -همان
6- آملی اولیاالله، 1348، تاریخ رویان، تصحیح دکتر منوچهر ستوده، تهران- بنیاد فرهنگ ایران، چاپ اول
7- ملکی محمد، 1384، سفیران رستگاری، تهران، صبح صادق چاپ اول
8- حکیمان دکتر ابوالفتح، 1368، علویان طبرستان، تهران، انتشارات الهام، چاپ دوم
9-همان
10- افتخارزاده دکتر محمدرضا، 1373، مقاله «درآمدی بر مزارها کانون‌های معنوی اسلام در ایران» مندرج در کتاب «سفیران رستگاری»، ملکی محمد