اندیشه > یادداشت
۰۲ ارديبهشت ۱۳۹۴ - ۱۹:۵۳
کد خبر: ۲۵۶۴۷۹
به مناسبت سالروز ولادت شیخ بهایی؛

شیخ بهاء، گوهری تابان در میان عالمان دین

خبرگزاری رسا ـ به شهادت اندیشمندان عصر کنونی، شیخ بهائی پیش از نیوتون انگلیسی به قوه جاذبه زمین پی برده و درباره سقوط اجسام بر اثر قدرت خاص زمین آثار بی‌شماری دارد.
شیخ بهاء، گوهری تابان در میان عالمان دین
به گزارش سرویس اندیشه خبرگزاری رسا، بهاء الدین محمد بن عزالدین حسین بن عبدالصمد بن شمس الدین محمد بن حسن بن محمد بن صالح حارثی همدانی عاملی جبعی(جباعی) معروف به شیخ بهائی در تاریخ 4رجب 953 هجری قمری در بعلبک جبل عامل در روستایی به نام جبع و در خاندانی اهل علم و دانش دیده به جهان گشود.
بهاء الدین که یکی از نوادگان« حارث بن عبدالله اعور همدانی» بود در حالی در ناحیه شیعه نشین جبل عامل به دنیا آمد که در آن زمان بسیاری از پیشوایان و دانشمندان برجسته شیعی از آن منطقه برآمده بودند.
پدر شیخ بهائی، شیخ حسین فرزند عبدالصمد حارثی( وفات در تاریخ 984 هجری قمری) یکی از شاگردان برجسته شهید ثانی است که در فقه و اصول دستی داشته و به خوبی از علوم عصر خود آگاه بود. پدر بهاءالدین پس از شهادت شهید ثانی زمانی که سختگیری ها بر شیعیان در منطقه جبل عامل بیش از پیش شکل گرفته بود همراه پسرش بهاءالدین عازم ایران شد.(1)
مهاجرت شیخ بهایی همراه پدر از جبل عامل لبنان به ایران همزمان با دوره حکومت صفویه بود. صفویه که با تاکید بر دفاع از شأن اهل بیت(علیهم السلام) و دوستی و خدمت ائمه اطهار بر ایران و مناطق تحت سلطه حکومت می کردند پذیرای شیخ حسن و فرزندش بهاءالدین شدند.
بهاءالدین که درس علم فقه و اصول را نزد اساتیدی برجسته و محیطی علمی و با فضیلت اصفهان ایران آموخته بود پس از اتمام تحصیلش به شیخ الاسلامی اصفهان نائل آمد.(2)
منزلت علمی شیخ بهائی
شیخ بهاءالدین محمد عاملی، فقیه و عارف ربانی، یکی از مفاخر و اندیشمندان اواخر قرن دهم و اوایل قرن یازدهم هجری بود که در دانش و علم عصر خود، بی نظیر می نمود. او که یکی از برجسته ترین افراد روزگار خود بود اطلاعات بسیاری درباره علوم فقهی، اصولی، طب، ستاره شناسی و ریاضیات داشت. اگر او را نبوغ مجسم بنامیم به بی راهه نرفته ایم و مبالغه نکرده ایم. به طور مثال او در کتاب« اربعین» که کتابی فقهی است از ریاضیات نیز استفاده کرده و فقه و ریاضیات را در هم می آمیزد تا خواننده را با سهولت بیشتری به درک مسائل برساند.
با این حال او تواضع و فروتنی را هیچ گاه فراموش نکرده و بر خود غره نشد. نقل است که روزی به شاگردان خود گفت:« من در مباحثه و جدل،بر هر ذوفنونی‌چیره شدم، ولی هرگز نتوانستم با کسی که در یک فن استاد بود،حریف شوم.»(3)
محاسبات و مهندسی شیخ بهائی در عصر صفوی
شیخ بهائی در میان مردم به ویژه ایرانیان، به معماری، مهندسی و علم ریاضیات شهرت داشته و همواره از او به عنوان نخستین مهندس اسلام نام می برند. معماری مسجد امام اصفهان و مهندسی حصار نجف به او نسبت داده شده و ساخت ساعت آفتابی را که در گوشه غربی مسجد امام اصفهان نصب است به او منصوب می کنند.
با این وجود از احاطه او به علوم مهندسی تردیدی نیست. تقسیم آب زاینده رو به محلات اصفهان و قرای مجاور رودخانه از محاسبات دقیق او شناخته می شود. طراحی کاریز نجف آباد اصفهان که به قنات زرین کمر نیز معروف است از دیگر آثار مهندسی شیخ بهائی است.
از دیگر طراحی های شیخ، تعیین جهت قبله مسجد امام به مقیاس چهل درجه انحراف غربی از نقطه جنوب بوده که این محاسبات سبب به پایان رسیدن اختلاف نظرات مفتیان ابتدای عهد صفوی راجع به تشخیص قبله عراقین بوده است.(4)
از دیگر طراحی های شگفت انگیزی که به شیخ بهائی نسبت می دهند، ساخت گرمابه ای در اصفهان است که به حمام شیخ بهائی معروف گشته است. این حمام که در میان مسجد جامع و هارونیه در بازار قدیمی ساخته شده به نحوی طراحی شده است که با شمعی افروخته در میان آن تا مدت بسیاری گرم باقی می ماند.
از دیگر طراحی های منحصر به فرد شیخ بهائی که همچنان مانند یک راز در علوم مهندسی باقی مانده طراحی سازه منارجنبان اصفهان است.
عصر زندگی او
شیخ بهائی در نیمه نخستین قرن یازدهم هجری مصادف با قرن هفدهم میلادی می زیست. زمانی که برای تاریخ نگاران از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده و رنسانس علمی و صنعتی در اروپا در آن زمان شکل گرفته بود. حاکمیت در آن زمان به دست کسانی بود که به علم دوستی و پیشرفت صنعتی شهرت داشتند. سلطان عثمانی«سلطان سلیمان قانونی»، شاه عباس صفوی در ایران، سلطان مغول«سلطان محمد شاه اکبر» در هندوستان، ملکه الیزابت اول در انگلستان، شاه لوئی چهاردهم در فرانسه و ... همگی حامی دانشمندان و عالمان دوران خود بوده و همین موضوع سبب می شد تا دانشمندان بتوانند بیش از پیش به حیات علمی خود ادامه دهند.(5)
به طور مثال، «فرانسس بیکن» صاحب مکتب تجربی، «شکسپیر» شاعر نامدار در انگلستان، «رنه دکارت» شاعر و نمایشنامه نویس فرانسوی، «مولر» آلمانی و «کپلر» و «گالیله» ایتالیایی هم عصر شیخ بهائی، ملاصدار و میرداماد بودند.
لازم به ذکر است که به شهادت اندیشمندان عصر کنونی، شیخ بهائی پیش از نیوتون انگلیسی به قوه جاذبه زمین پی برده و درباره سقوط اجسام بر اثر قدرت خاص زمین آثار بی شماری دارد. یکی از دلایلی که برخی، افتادن سیب نیوتون را دروغی بزرگ می دانند، کشف جاذبه زمین از سوی شیخ بهائی است.(6)
شخصیت ادبی، فقهی و اصولی شیخ بهایی
شیخ الاسلام بهاءالدین، آثار بی بدیلی در نظم و نثر نیز پدید آورده است. او که افزون بر زبان های فارسی و عربی به زبان ترکی نیز آشنایی داشته آثاری به این زبان نیز به رشته تحریر در آورده است.
به عقیده اکثر محققان، عرفات العاشقین که در زمان 1022 الی 1024 هجری قمری به تألیف شده است نخستین تذکره ای است که او نوشته است.
بهترین منبع برای اشعار بهائی، کشکول او شناخته می شود. به نحوی که برخی از محققان بر این باورند که انتساب اشعاری که در کشکول شیخ بهائی نیامده به او، قابل اثبات نیست. (7)
با این وجود، اشعار و آثار فارسی شیخ، شامل مثنویات، غزلیات و رباعیات اوست. او در غزل راه حافظ و فخرالدین عراقی را پیموده و در رباعیاتش آثار سعید ابوالخیر و خواجه عبدالله انصاری را مد نظر قرار داده است و مثنوی را همچون مولانا می سراید. زهد و عرفان در ابیات شیخ موج می زند و تصوف را موضوع اصلی قصایدش قرار می دهد.
از مثنویات مشهور شیخ الاسلام،می توان از« نان و حلوا یا سوانح سفر الحجاز» نام برد. این مثنوی ملمع که بر وزن مثنوی مولوی سروده شده در سفر حج به رشته تحریر درآمده است.
« نان و پنیر» یکی دیگر از مثنویات شیخ بهائی است که بر وزن مثنوی مولوی نگاشته شده و حاکی از آن است که شیخ بهائی به چه حد تحت تاثیر آثار مولانا است. «طوطی نامه» مثنوی دیگر شیخ است که بیشترین شباهت را به مثنوی مولوی داشته و بهترین اثر شیخ نیز شناخته می شود. (8)
«شیر و شکر» نخستین اثر نظم فارسی در بحرطویل متدارک است. این بحر شعری در زبان عربی نیز مورد استفاده پیشینیان قرار گرفته بوده و ایشان چیزی به این بحر اضافه نکرده اند. با این حال، شیر و شکر جذاب و خواندنی بوده و دارای 161 بیت است. لحنی حماسی داشته و وعظ و خطاب های حکمی را با لحنی شیرین بیان می کند. گفتنی است تا آن دوره هیچ یک از شاعران و منظوم نویسان فارسی منظومه ای با چنین سبک و سیاق نسروده بودند.
لازم به ذکر است مثنوی های وعظ گونه «نان و خرما» و « شیخ ابوالپشم» نیز منسوب به شیخ بهائی است.
شیخ الاسلام اصفهان، به عربی نیز شعر می سرود و در اشعار عربی صاحب نظر بود. آثار عربی او بی بدیل و کم نظیر بوده و در شعر عرب جایگاه ویژه ای دارند. مهمترین اثر شیخ بهاءالدین،«الفوائد الصمدیه» است که تا سالها جزء کتب درسی علم نحو حوزه های علمیه بود. مهمترین شعر شیخ، قصیده بلند و شصت و سه بیتی « وسیله الفوزوالامان فی مدح صاحب الزّمان علیه السلام» است که هر شک و شبهه ای درباره شیعه دوازده امامی بودن او را رد می کرد.
 افزون بر مثنویات فارسی و قصاید عربی، شیخ در ارجوزه سرایی نیز دستی توانا داشت. «هراتیه» و « ریاض الاراوح» دو اثر ارجوزه سرایی اوست که تا به امروز از بهترین ارجوزه های ادبیات اسلامی شناخته می شود.
دوبیتی های عربی شیخ بهائی نیز از لطافت بی مثالی برخوردار بوده که غالباً در وصف زیارت قبور مطهر ائمه اطهار سروده شده است.
با بررسی آثار شیخ بهائی و تحقیق در شیوه نگارش او، می توان به فن بیان و ایجاز او در بیان رمزگونه مطالب پی برد. این بیان رمزگونه و معما محور در برخی آثار فقهی شیخ نیز قابل ردیابی است.« رسائل پنجگانه الاثناعشرّیه، خلاصه الحساب، فوائد الصمّدیه، تهذیب البیان و الوجیزه فی الدرایه» از مهمترین این آثار است.
افزون بر همه این آثار، شیخ بهائی در صنعت لغز و تعمیه نیز متبحر بوده و لغزهای معروفی در زبان عربی از او به جای مانده است.« لغزالزبده، لغزالنحو، لغزالکشّاف، لغزالصمدیه، لغزالکافیه، فائده» از نامدارترین لغزهای او به شمار می آیند.
با این حال، مهمترین اثر شیخ در مجموع آثار عربی و فارسی او، کشکول شیخ بهائی است که می توان آن را به عنوان یکی از برترین آثار معارف و علوم معلومات دانست.
یکی دیگر از کتاب های شیخ که تا مدت‌ها از کتاب های درسی حوزه های علمیه مذهب تشیع بود «زبده الاصول» نام داشت که حاوی چهل شرح و حاشیه و نظم است.(9)
«حدیقه هلالیه» شیخ نیز شامل نظرات او در باب نجوم و ستاره شناسی است که بسیاری از شارحان همچون سید علیخان مدنی در شرح خود به نام ریاض السالکین از آن استفاده کرد.
از دیگر کتب شیخ بهائی می توان آثار زیر را نام برد:
مفتاح الفلاح فی عمل الیوم و اللیله؛
العروه الوثقى در تفسیر سوره حمد؛
مشرق الشمسین در تفسیر آیات الأحکام؛
حدائق المقربین در شرح صحیفه سجادیه؛
جامع عباسى، کتابى فقهى تا پایان بحث حج؛
الاثنی عشریات الخمس، کتابى فقهى از بحث‏ طهارت تا حج؛
خلاصه الحساب که تلخیص بحر الحساب و بهترین تألیف در علم حساب قدیم است، و بارها بر آن حاشیه نوشته‏اند و علاوه بر فارسى به زبان‏هاى دیگرى مانند آلمانى نیز ترجمه شده است؛
شرح چهل حدیث، که به اعتقاد صاحب نظران از نظر علمى بهترین کتابى است که تا کنون با عنوان چهل حدیث تألیف شده است؛
مجموع آثار شیخ به حدود 200 جلد کتاب می رسد که به تفکیک لیست آن ها ذیلاً می آید.
دستخط شیخ بهائی/صفحه ای از کشکول او
-شیخ بهائی در علم فقه دارای 29 جلد کتاب است که عبارتند از:
«اثنی عشریات خمس، نماز، زکوة، روزه، حج، پاسخ سؤال شاه عباس، پاسخ سؤالات شیخ صالح جابری، اجوبه مسائل جزائریه، احکام سجود و تلاوت، جامع عباسی، جواب مسائل شیخ جار، حاشیه بر ارشاد الاذهان علامه حلی، حاشیه بر قواعد علامه، حاشیه بر قواعد شهید اول، حاشیه بر احکام الشریعه علامه حلی، الحبل المتین، الحریریة، الذبیحیه، شرح فرائض نصیریه خواجه نصیر الدین طوسی، فرائض بهائیه(بخش ارث)، قصر نماز در چهار مکان، مسح بر قدمین، مشرق الشمسین و اکسیر السعادتین، رسالة فی مباحث الکر، رسالة فی القصر و التخییر فی السفر، شرح رسالة فی الصوم، شرح من لا یحضره الفقیه، رسالة فی فقه الصلوة، رسالة فی معرفة القبلة، رسالة فی فقه السجود.»
-ایشان در علوم قرآنی نیز 9 جلد کتاب تألیف کرده است که به شرح زیر آمده اند:
« حاشیه انوار التنزیل قاضی بیضاوی، حل الحروف القرآنیة، حاشیه کشاف زمخشری، اساله خواجه، تفسیر عین الحیوة، العروة الوثقی، تفسیر آیه شریفه فاغسلوا وجوهکم و ایدیکم الی الکعبین که دراربعین به تفصیل آمده است، تاویل الآیات، اکسیر السعادتین(آیات الاحکام).»
-علم حدیث موضوع دیگری است شیخ 2 جلد کتاب در باب آن نوشته است:
« حاشیه کتاب‌ من لا یحضره الفقیه‌ و اربعین»
-ادعیه و مناجات شیخ بهائی نیز از شهرت بسیاری برخوردار است که 6 جلد از آن امروزه در بین محققان دست به دست می چرخد:
« حاشیه بر صحیفه سجادیه،الحدیقة الهلالیه، الحدیقة الاخلاقیة، شرح دعای صباح، مصباح العابدین، مفتاح الفلاح فی عمل الیوم و اللیلة.»
-در اصول اعتقادات 5 جلد کتاب نیز تالیف کرده اند که عبارتند از:
« اثبات وجود القائم، اجوبة سید زین الدین، الاعتقادیة، مقارنه بین امامیه و زیدیه، وجوب شکر المنعم»
- شیخ در اصول فقه نیز توانا بوده و 5 جلد کتاب تألیف کرد:
« زبدة الاصول، شرح عضدی، حاشیه زبدة الاصول، شرح حاشیه خطائی، الوجیزه»
- در رجال و اجازات نیز 8 کتاب به شرح زیر تألیف کرده است:
« اجازه او به میرداماد، اجازه او به مجد الدین، حاشیه خلاصة الاقوال علامه حلی، حاشیه رجال نجاشی، حاشیه معالم العلماء ابن شهر آشوب مازندرانی، طبقات الرجال، الفوائد الرجالیه، الاجازات.»
- اما بیشترین تعداد اثر از شیخ بهائی مربوط به ادبیات و علوم عربی اوست. 28 اثر که عبارتند از:
« اسرار البلاغه، تخمیس غزل خیالی بخارایی، تهذیب البیان، تعزیت نامه، حاشیه بر مطول تفتازانی، دیوان اشعار فارسی و عربی، ریاض الارواح، شیر و شکر، طوطی نامه(شامل 2500 بیت)، فوائد صمدیه، قصیده در مدح پیامبر خدا(ص)، کافیة، کشکول(5 جلد)، لغز الفوائد الصمدیة، لغز القانون، لغز کافیه، لغز کشاف، محاسن شعر سیف الدوله، المخلاة، مکتوب او به سید میرزا ابراهیم همدانی، سوانح سفر الحجاز،معروف به مثنوی نان و حلوا، نان و پنیر، وسیلة الفوز و الامان فی مدح صاحب الزمان(عج)، پند اهل دانش به زبان گربه و موش»
-وقایع الایام او که به نام توضیح المقاصد فی ما اتفق فی ایام السنة مشهور است.
-ریاضیات و نجوم نیز از دیگر علومی بود که شیخ الاسلام در آن تبحر داشته و 20 جلد کتاب از او باقی مانده است:
« اسطرلاب، انوار الکواکب، بحر الحساب، التحفه(اوزان شرعی)، تحفه حاتمی، تحقیق جهت قبله، تشریح الافلاک، حاشیه تشریح الافلاک، حاشیه شرح التذکره خواجه نصیر الدین طوسی در هیات، حاشیه شرح قاضی زاده روحی، حل اشکال عطارد و قمر، الحساب، خلاصة الحساب و الهندسه، شرح صحیفه، صحیفه در اسطرلاب، استعلام، تقویم شمس با اسطرلاب، القبله،ماهیت و علامات آن، معرفة التقویم، جبر و مقابله»
افزون بر این ها، شیخ بهائی در حکمت و فلسفه و علوم غریبه نیز صاحب کتاب و نظر بود که آثارش عبارت بودند از:
« انکار جوهر الفرد، الوجود الذهنی، وحدت وجود، احکام النظر الی کتف الشاة، رساله جفر، جفر، فالنامه»(10)
اساتید شیخ بهائی
شیخ بهاء الدین محمد به دلیل هوش سرشار و درک بالایش از ریاضیات، نجوم، مهندسی، طب، فقه و اصول از محضر بسیاری بزرگان و دانشمندان عصر خود بهره برد. بر اساس قولی مشهور، ادبیات عرب و تفسیر آن را از پدرش فرا گرفت؛ حکمت و کلام و علوم معقول را نزد ملا عبدالله مدرس یزدی و ملا عبدالله(صاحب حاشیه) آموخت. ریاضیات و نجوم را از ملا افضل قاضی مدرس، ملامحمد باقر بن زین العابدین یزدی و ملاعلی مذهب فرا گرفت. طب را نیز از حکیم و طبیب حاذقی چون عمادالدین محمود آموخت.
شاگردان شیخ بهائی
بسیاری از دانشمندان و بزرگان قرن یازدهم هجری قمری که تعداد آن ها به بیش از چهل تن نیز می رسید از شاگردان شیخ به حساب می آمدند اما مهم ترین آن ها عبارت بودند از:
1-صدر الدین محمد ابراهیم شیرازی،معروف به ملا صدرا؛
2- شیخ جواد بغدادی،مشهور به فاضل جواد،صاحب شرح خلاصة الحساب وزبدة فی الاصول؛
3- ملا محمد محسن بن مرتضی بن محمود،معروف به فیض کاشانی؛
4- ملا عز الدین فراهانی مشهور به علینقی کمره‌ای،شاعر معروف قرن یازدهم؛
5- ملا محمد باقر بن محمد مؤمن خراسانی،معروف به محقق شیخ الاسلام؛
6- سید عز الدین حسینی کرکی عاملی،مشهور به مجتهد مفتی اصفهانی؛
7- ملا محمد تقی بن مقصود علی مجلسی،صاحب روضة المتقین؛(11)
وفات شیخ بهائی
درباره تاریخ فوت شیخ، نظرات گوناگونی وجود دارد. اما به نظر می آید قول صحیح تر آن است که شیخ در چهارم شوال 1030 هجری قمری بیمار شد و پس از هفت روز جان سپرد. چون شاه عباس در ییلاق بود مردم و اعیان شهر که شمار آن ها به پنجاه هزار نفر می رسید پس از غسل ، بر او نماز خواندند، جنازه اش  را به مشهد بردند و در کنار امام رضا(علیه السلام) به خاک سپردند.(12)
/703/9466/م
علی ملحانی
منابع
1.        آشنایی با علوم اسلامی،ص 305.
2.        اعیان الشیعه،ج 44،ص‌216
3.        خزانة الخیال و خلاصة الاثر،ج‌3،ص 440
4.        فقهاى نامدار شیعه، عقیقى بخشایشى، ص 211
5.        جامع الرواة،ج 2،ص 100
6.        تذکره نصر آبادی،ص 150
7.        امل الآمل،ج 1،ص 155
8.        پیشگفتار ترجمه اربعین،چاپ دفتر نشر نویداسلام،و دیگر کتب تراجم و رجال
9.        طرائق الحقائق،ج 1،ص‌137
10.    سفینة البحار ص‌113
11.    تاریخ عالم آرای‌عباسی،ج 2،ص‌967
12.    دائرة المعارف بستانی،ج 11
گزارش خطا
ارسال نظرات