از همسایه آزاری تا «همسایه‌داری»
به گزارش سرویس فرهنگی اجتماعی خبرگزاری رسا، مسائل اجتماعی در دین مبین اسلام از جلوه خاصی برخوردار است و اینگونه نیست که اسلام فقط به مسائل عبادی و فردی اهمیت داده باشد.
یکی از موارد اجتماعی که در آموزه‌های دینی تأکیدات بسیاری به آن شده است بحث همسایه و حقوقی است که بر انسان دارد.
متأسفانه در جامعه امروز و در زندگی شهری آن طور که شایسته و سزاوار است حقوق همسایگی رعایت نمی‌شود و بعضا همسایگان از حال و روز همدیگر خبر ندارند و طبیعتا در موارد نیاز نیز نمی‌توانند مشکلی از یکدیگر حل کنند. به خصوص در زندگی آپارتمانی که همه اعضاء در واقع در یک ساختمان واحد ساکن هستند جا دارد که حقیقتا آداب همسایگی بیشتر رعایت شود و همسایگان نسبت و احوال یکدیگر واقف باشند و حقوق یکدیگر را ادا کنند.
البته این بدان معنا نیست که انسان تجسس بی مورد داشته باشد و حریم خصوصی همسایه را نقض کند، ولی طوری باشد که اگر مثلا همسایه گرفتاری داشت که در توان انسان هست آن را برطرف کند در این حد اطلاع داشته باشد و بتواند مشکلی را حل کند.
جایگاه و اهمیت همسایه در آموزه‌های دینی
از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده که فرمود: «لا یَشْبَعُ الْمُؤْمِنُ دُونَ جارِهِ؛ نباید مؤمن بدون همسایه اش سیر شود [او سیر و همسایه گرسنه باشد].»(نهج الفصاحه/ص683)
حضرت در بیان دیگری فرمودند: «ما آمَنَ بی مَنْ باتَ شَبْعانَ وَ جارُهُ جائِعٌ قالَ وَ ما مِنْ اَهْلِ قَرْیَةٍ یَبیتُ وَ فیهِمْ جائِعٌ یَنْظُرُ اللّهُ اِلَیْهِمْ یَوْمَ الْقیامَةِ؛ به من ایمان نیاورده کسی که سیر بخوابد و همسایه‌اش گرسنه باشد. و نیز فرمود: اهل قریه ای که سیر بخوابد، در حالی که در بین آنها گرسنه‌ای باشد، خداوند در روز قیامت به آنها نظر نمی‌کند.» (کافی/ج2/ص668)
خداوند متعال در قرآن کریم، بعد از امر به پرستش خود و نهی از شرک ورزیدن، امر می‌کند که به چند گروه نیکی شود که از جمله آن اوامر نیکی به همسایه است.
خداوند می‌فرماید: «وَ اعْبُدُواْ اللَّهَ وَ لَا تُشرِكُواْ بِهِ شَيْئاً وَ بِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَنًا وَ بِذِى الْقُرْبىَ وَ الْيَتَامَى وَ الْمَسَاكِينِ وَ الجْارِ ذِى الْقُرْبىَ وَ الجْارِ الْجُنُبِ وَ الصَّاحِبِ بِالْجَنبِ وَ ابْنِ السَّبِيلِ وَ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ مَن كَانَ مخُتَالًا فَخُورًا بندگى خدا كنيد و چيزى را شريك او قرار ندهيد و به پدر و مادر و خويشاوندان و يتيمان و مستمندان و همسايگان نزديك و همسايگان دور و هم صحبتان صميمى و در راه مانده و بردگانى كه مالك آنها هستيد، احسان كنيد كه خداوند انسانهاى متكبّر و فخر فروش را دوست نمىدارد.» (نساء/36)
معناى دو جمله" الْجارِ ذِي الْقُرْبى" و" الْجارِ الْجُنُبِ" از آنجا كه در مقابل هم قرار گرفتهاند، اولى همسايه نزديك و دومى همسايه دور است، چون كلمه جنب به معناى اجنبى است و در اينجا قرينه نامبرده معناى دور را به آن مىدهد و منظور از اين دورى و نزديكى دورى و نزديكى از نظر خانه است؛ در روايت هم از رسول خدا (ص) نقل شده كه همسايه را تحديد فرمود به كسى كه بين خانه تو و خانه او چهل ذراع(حدود بیست متر)، فاصله باشد و در روايتى ديگر تحديد شده به چهل خانه كه احتمال دارد روايت اولى محدوده همسايه نزديک را بیان کرده باشد و دومى محدوده همسايه دور را مشخص کرده باشد.(تفسیر المیزان/ج4/ص355)
می‌توان این نکته را دریافت که چون نیکی کردن به همسایه و سایر موارد مذکور در آیه، در کنار امر به پرستش خدا و نهی از شرک آمده، این موارد از اهمیت خاصی برخوردار هستند.
"حق جوار" در اسلام به قدرى اهميت دارد كه در وصاياى معروف امير مؤمنان علیه‌السلام مىخوانيم: «ما زال (رسول اللَّه) يوصى بهم حتى ظننا انه سيورثهم؛ آن قدر پيامبر صلی الله علیه و آله درباره آنها سفارش كرد، كه ما فكر كرديم شايد دستور دهد همسايگان از يكديگر ارث ببرند. »
در حديث ديگرى از پيامبر صلی الله علیه و آله نقل شده كه در يكى از روزها سه بار فرمود:و اللَّه لا يؤمن؛ به خدا سوگند چنين كسى ايمان ندارد ...". يكى پرسيد چه كسى؟! حضرت فرمود:الذى لا يامن جاره بوائقه؛ كسى كه همسايه او از مزاحمت او در امان نيست"! و باز در حديث ديگرى مىخوانيم كه فرمود :من كان يؤمن باللَّه و اليوم الآخر فليحسن الى جاره؛ كسى كه ايمان به خدا و روز رستاخيز دارد بايد به همسايگان خود نيكى كند.» (تفسیر نمونه/ج3/ص380)
سه گروه همسایه
از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده که فرمود: همسایگان سه گروه‌اند: همسایه‌ای که یک حق دارد که این گروه از همه حقّشان کمتر است و همسایه‌ای که دو حق دارد و همسایه ای که سه حق دارد.
امّا کسی که یک حق دارد، همسایه مشرکی است که از بستگان نیست. برای او فقط حق هم‌جواری است و امّا کسی که دو حق دارد، همسایه مسلمان است که حق اسلام و حق همسایگی دارد و امّا کسی که سه حق دارد، همسایه مسلمان خویشاوند است که حق اسلام و حق همسایگی و حق خویشاوندی دارد.(نهج الفصاحه/ص435)
آزار نرساندن به همسایه
اگر کسی نمی‌تواند خدمتی به همسایه کند، لااقل به او آزار و اذیّت نرساند. معصومین علیهم‌السلام فرموده‌اند: «کسی که ایمان به خدا و روز قیامت دارد، همسایه‌اش را آزار ندهد.»
روایات متعدی با این مضمون نقل شده که مفهومش این می‌شود که همسایه آزاری در تنافی با ایمان داشتن به خدا و قیامت است!
امام رضا علیه السلام فرمود: «لَیْسَ مِنّا مَنْ لَمْ یَأْمَنْ جارُهُ بَوائِقَهُ؛ از ما نیست کسی که همسایه اش از شرّ او در امان نباشد. (عیون اخبار الرضا/ ج2/ص24)
روایت عجیب و خطرناکی در این باب نقل شده که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: ده گروه از امّت من به صورت پراکنده و جدا از دیگر مسلمانان محشور می شوند؛ یکی از آنها کسانی هستند که با دست و پای بریده محشور می‌شوند و این‌ها کسانی هستند که همسایه‌‌ها را اذیت می‌کنند! (تفسیر صافی/ج5/ص275)
یکی از نکاتی که در روایات به آن اشاره شده و ظاهرا بالاتر از آزار نرساندن به همسایه است، این است که انسان نسبت به اذیت همسایه صبر داشته باشد.
امام کاظم علیه‌السلام فرمودند: لَیْسَ حُسْنُ الْجَوارِ کَفَّ الأَذی وَلکِنْ حُسْنَ الْجِوارِ الصَّبْرُ عَلَی الْاَذی؛ خوب همسایه داری کردن [فقط] این نیست که از اذیت خودداری کنی؛ بلکه نیکو همسایه داری کردن این است که بر آزار و اذیت صبر کنی. (کافی/ج2/ص667)
آثار همسایه داری نیکو
هر کار خیری آثاری دارد؛ همسایه داری هم از این قاعده مستثنا نیست. زیاد شدن روزی، دفع بلا، کسب سعادت دنیا و آخرت و محبوبیّت در نزد خدا و رسول،آبادی شهرها و طولان شدن عمرها از ثمرات همسایه داری نیکو است که در احادیث به آن اشاره شده است.
حق همسایه
روایت جالبی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در این باره حق همسایه نقل شده که حضرت فرمود:
«اگر کمک خواست، کمکش کنی و اگر قرض خواست، به او قرض بدهی و اگر ندار و نیازمند شد، تأمینش کنی و اگر مصیبت دید تغریتش گویی، اگر خیری به او رسید، به او تبریک گویی و اگر بیمار شد، به عیادتش بروی و اگر از دنیا رفت، به تشییع جنازه او بروی.
و نباید خانه و ساختمان را بلندتر از او بسازی که راه هوا را بر او ببندی، مگر خودش اجازه دهد و هرگاه میوه خریدی به او هدیه بده و اگر این کار را نکردی، مخفیانه به منزل ببر و مبادا فرزندانت میوه به دست از خانه خارج شوند که باعث ناراحتی فرزندان او می شود و با بوی دیگ [غذا] او را اذیّت نکن، مگر اینکه از آن غذا به او هم بدهی.» (بحار/ج79/ص93)
همچنانکه ملاحظه می‌شود نکات ظریف و قابل توجهی در این حدیث شریف بیان شده است؛ مثلا فرازی که از ساخته شدن بنای بلند نهی شده امروزه و با توجه به گسترش آپارتمان سازی کاربرد زیادی دارد که حقیقتا جا دارد این مسائل به صورت عملی پیاده شود؛ولی متأسفانه در موارد زیادی این حقوق نادیده گرفته می‌شود.
امام سجاد علیه‌السلام در رساله حقوق یکی از حقوقی را که مطرح می‌کند حق همسايه است. حضرت در این باره می‌فرماید:
«حق همسایه اين است كه در غياب وی [حقوق و اموال] او را حفظ كنى؛ در حضور، احترامش را نگه دارى و در هر حال يار و مددكارش باشى، در پى عيب‌جوئى او نباشى، براى پيدا كردن بدی‌هايش كنجكاوى نكنى؛ اگر بدون قصد به عيبى برخوردى، بايد سينهات دژى محكم و پردهاى مستحكم باشد كه با سر نيزه هم نتوان بدان راز دست يافت. مخفیانه به سخنانش گوش ندهی و او را در سختی‌ها وانگذار، بر نعمتی که دارد حسادت نکن، از خطايش بگذر، لغزشش را ناديده بگير، اگر نادانى كرد بردبارى كن، مسالمت با او را از دست مده، زبان بدگويان را از او بگردان، دغلكارى نصیحت کننده [ ناصح ظاهری] را در مورد او بی‌اثر کن و با وى معاشرت کریمانه داشته باش. لا حول و لا قوة الا باللَّه.» /999/ی۷۰۲/س
بابک شکورزاده
باید بیشتر روی حقوق همسایگان کار کنیم