تنبیه بدنی روشی نادرست در تربیت فرزندان از نگاه اسلام

به گزارش خبرنگار گروه جمعیت و تعالی خانواده خبرگزاری رسا، ممکن است برخی تصور کنند که مجازند پس از اعلام تذکر به فرزندان و عدم نتیجه‌گیری شدت عمل نشان بدهند و حتی به تنبیه بدنی روی بیاورند، پیش از هر چیز باید گفت که تنبیه در اصل به معنای آگاه کردن، هوشیارسازی و هشدار دادن است و لزوماً به معنای «زدن» نیست، بنابراین در تربیت فرزندان تنبیه ضروری است اما خود تنبیه انواع مختلفی دارد و به یکی از انواع تنبیه که به آن انتقاد وارد است که آن مورد تنبیه بدنی است. 

منع شرعی و قانونی تنبیه بدنی فرزندان

تنبیه بدنی به دلایل مختلف رد می‌ شود و هیچگاه توصیه نمی‌ شود که چنین روشی برای برخورد با اشتباه فرزندان استفاده شود  و نَهَى رسولُ اللّه ِ صلى الله عليه و آله عنِ الأدبِ عندَ الغَضَبِ؛ پيامبر خدا صلى الله عليه و آله از تأديب و تنبيه كردن به هنگام خشم نهى فرمود (بحار الأنوار: 79)؛ زیرا تنبیه بدنی معمولاً بازدارندگی مؤثری ندارد و درک صحیح کودکان یا نوجوانان از اشتباهاتشان را تقویت نمی‌کند و از دیدگاه فقهی نیز تأکید شده که اگر تنبیه بدنی به حدی برسد که باعث کبودی یا جراحت شود پدر ضامن است و باید دیه بپردازد و قانون مدنی نیز تأکید دارد که اگرچه پدر حق دارد فرزندش را تنبیه کند، اما تحت هیچ شرایطی نمی‌توان با دستاویز تربیت، خشونت روا داشته باشد.

مضررات تنبیه بدنی فرزندان از منظر روانشناسی

استفاده از تنبیه بدنی برای تربیت کودکان از نظر روان‌شناسی نیز پیامدهای مخربی به همراه دارد، تنبیه نباید تا حدی پیش رود که به کودک آسیب روحی وارد کند؛ چراکه تجربه و تحقیقات علمی نشان داده‌اند که این نوع رفتار می‌تواند در آینده کودک تأثیرات منفی ایجاد کند.

تنبیه بدنی به‌ویژه اگر به صورت مکرر و شدید اعمال شود، اغلب منجر به ایجاد احساسات منفی مانند کینه‌توزی و انتقام‌جویی نسبت به والدین می‌شود و کودکی که به خاطر اشتباهاتش تنبیه بدنی می‌شود ممکن است نتواند خشم یا رنج خود را بیان کند، اما این احساس‌ها در او انباشته شده و بعدها در بزرگ‌سالی به شکل رفتارهای مقابله‌جویانه بروز می‌یابد، در مواردی دیده شده که کودکان در واکنش به چنین رفتارهایی تلاش می‌کنند والدین خود را آزار دهند یا انتقام بگیرند حتی اگر این کار در ظاهر غیرمستقیم باشد.

دیدگاه اسلامی در مورد تنبیه فرزندان

با نگاهی به آموزه‌های دینی و یافته‌های علمی، تربیت صحیح بر پایه‌ی محبت، گفتگو و درک متقابل استوار است، پيامبر صلي الله عليه و آله فرمودند رَحِمَ اللّهُ عَبْدًا أَعانَ وَلَدَهُ عَلى بِرِّهِ بِالاْءِحْسانِ إِلَيْهِ وَالتَّأَلُّفِ لَهُ وَتَعْليمِهِ وَتَأْديبِهِ؛ مِهر خداوندى از آنِ بنده اى باد كه فرزند خود را با نيكى كردن به وى و دَمسازى با او و آموزش و ادب كردن وى، در نيكو شدنش يارى دهد.(مستدرك الوسائل، ج 15 ، ص 169) تنبیه بدنی نه تنها راهکاری مؤثر در تربیت کودکان به حساب نمی‌آید، بلکه می‌تواند مانعی جدی در مسیر رشد سالم آن‌ها ایجاد کند، البته در مواردی خاص و ضروری ممکن است مداخلات قاطعانه برای جلوگیری از بروز خطر اجتناب‌ناپذیر باشد، به‌عنوان نمونه وقتی کودک وسیله‌ای خطرناک مانند چاقو را در دست دارد و به هشدارها بی‌توجهی می‌کند والدین ممکن است مجبور به اقدامی فوری شوند، بااین‌حال این قبیل اقدامات باید بسیار نادر و صرفاً برای رفع خطر انجام شود نه به‌عنوان ابزاری تربیتی برای کنترل رفتار کودک.

تربیت اصولی مستلزم آموزش پیوسته و ایجاد فهمی عمیق است، کودکان نیاز دارند تفاوت درست و اشتباه را از طریق مکالمه، توضیح دلایل منطقی و ارائه الگوهای مثبت بیاموزند، نه از راه ترس یا اجبار، اگر والدین به جای تنبیه بدنی از روش‌های آرام و سازنده مانند گفت‌وگو استفاده کنند، فضایی به وجود خواهد آمد که کودک بتواند رفتارهای مطلوب را بهتر درک کرده و ارزش آن‌ها را بفهمد، بنابراین تربیت باید به رشد سالم و آگاهانه کودک کمک کند و از هرگونه اعمال زور یا برانگیختن ترس خودداری شود.

محرومیت، راهکاری برای اصلاح رفتار 

یکی از روش‌های مؤثر برای اصلاح رفتار کودکان، محروم‌سازی است، این روش شامل محروم کردن موقت کودک از چیزهایی است که به آن علاقه دارد، مثلاً اگر کودک بیش از اندازه از گوشی یا تبلت استفاده می‌کند و این عادت باعث کوتاهی او در انجام سایر وظایف شده است، والدین می‌توانند با تعیین مدت زمانی مشخص به او اخطار دهند که در صورت اصلاح نکردن رفتار، دسترسی به گوشی یا تبلت برای مدتی محدود خواهد شد، این روش به دلیل اثر تربیتی عمیق‌تر و نبود آسیب جسمی، اغلب موفق‌تر از تنبیه بدنی عمل می‌کند و کودک را به تفکر درباره رفتار خود و یافتن راه‌های بهتر تشویق می‌کند.

درصورتی‌که رفتار نامطلوب کودک تکرار شود، می‌توان مدت زمان محرومیت را افزایش داد، با این حال نکته کلیدی در اجرای این روش حفظ خونسردی و منطقی بودن والدین است، اگر پدر یا مادر در برابر واکنش‌های احساسی فرزند مانند گریه یا سروصدا کوتاه بیایند، کودک شرطی شده و در آینده دیگر این روش تأثیر مثبت نخواهد داشت. برخورد پایدار و منطقی والدین باعث می‌شود کودک پیامد رفتار خود را بهتر درک کند و به اصلاح آن بپردازد.

قهر کردن؛ روشی در تربیت فرزندان

یکی از روش‌های تربیتی که می‌تواند به‌صورت هدفمند مورد استفاده قرار گیرد، قهر کردن است. در روایتی از امام کاظم علیه‌السلام آمده است عِندَ ما شَكى لَهُ بَعضُهُم إبنَالَهُ؛ لا تَضرِبْهُ واهْجُرْهُ ولا تُطِلْ؛ امام كاظم عليه السلام به شخصى كه از فرزندش شكايت داشت فرمود: او را نزن، بلكه براى مدتى كوتاه با او قهر كن (بحار الأنوار:99)، این روش باید به‌صورت کوتاه‌مدت و با هدف انجام شود، نه به‌عنوان ابزاری برای محروم‌کردن کودک از وسایل یا سرگرمی‌ها، بلکه برای انتقال پیام دلخوری از رفتار نامطلوب او استفاده شود. 

به‌عنوان مثال، در صورتی که کودک رفتار نادرستی انجام دهد والدین می‌توانند برای مدت کوتاهی با او صحبت نکنند یا بی‌اعتنایی نشان دهند، با این حال باید دقت کرد که این قهر طولانی نشود؛ چراکه قهر طولانی می‌تواند تأثیرات منفی بر روحیه کودک برجای بگذارد، بسته به سن کودک، حتی نیم ساعت قهر ممکن است برای تصحیح رفتار کافی باشد.

قاطعیت والدین در تربیت فرزندان

نکته کلیدی در استفاده از هر روش تربیتی، حفظ قاطعیت والدین است، والدین نباید اجازه دهند که کودک با پرخاشگری، نق‌زدن یا اصرارهای مداوم تصمیم آنها را تغییر دهد، عدم ثبات در تصمیم‌گیری موجب کاهش اثرگذاری روش‌های تربیتی می‌شود و پیام متناقضی به کودک منتقل می‌کند. 

اگر والدین تشخیص دهند که یک خواسته کودک مضر نیست، بهتر است از همان ابتدا مخالفتی نکنند، اما چنانچه یقین دارند که آن خواسته برای کودک زیان‌آور است، باید قاطعانه روی تصمیم خود بایستند و در برابر اصرار، گریه یا لج‌بازی کوتاه نیایند، اگر تسلیم این شیوه‌ها شوند، کودک یاد می‌گیرد که با رفتارهای مشابه می‌تواند به خواسته‌های خود برسد، حتی اگر آن خواسته برایش مضر باشد، بنابراین قاطعیت همراه با توضیح درباره علت تصمیم بسیار مهم است؛ همچنین نباید تنبیه یا قهر بیش از حد طولانی شود و حفظ تعادل در این موضوع ضروری است تا فرآیند تربیتی، مثبت و مؤثر باقی بماند.

نتیجه‌گیری

تنبیه بدنی به دلیل مضرات فراوان از نظر شرعی، قانونی و روان‌شناسی مردود است و تأثیرات مخربی بر رشد و سلامت روان کودک دارد، روش‌های جایگزینی مانند گفت‌وگو، محرومیت موقت و قهر کوتاه‌مدت ابزارهایی کارآمد و بدون خشونت هستند، بااین‌حال اجرای این روش‌ها نیازمند قاطعیت همراه با حفظ محبت و امنیت روانی کودک است؛ تربیت صحیح باید مبتنی بر آگاهی، الگوسازی مثبت و ایجاد درکی عمیق در کودک باشد نه ابزاری برای ایجاد ترس یا اعمال اجبار و والدین آگاه می‌توانند با استفاده درست از این روش‌ها زمینه رشد متعادل و سالم فرزندان خود را فراهم کنند.

نویسنده: مهدی الهی