حوزه علمیه باید کانون تولید اندیشه اسلامی و قله آینده‌نگری تمدن اسلامی باشد

به گزارش خبرنگار گروه سیره امامین انقلاب خبرگزاری رسا، حجت‌الاسلام علی‌اکبر زهره‌کاشانی عضو هیئت علمی جامعة‌المصطفى(ص) العالمیة صبح امروز در همایش «خوانش تاریخی پیام حوزه پیشرو و سرآمد» که در دانشگاه باقرالعلوم(ع) برگزار شد، با تأکید بر جایگاه راهبردی حوزه در آینده‌نگری تمدن اسلامی، گفت: رهبر معظم انقلاب اسلامی حوزه علمیه را نه‌تنها یک نهاد آموزشی بلکه کانون تولید اندیشه اسلامی و قله‌ای برای آینده‌نگری تمدنی می‌دانند؛ باید حوزه علمیه را در منظومه تمدنی اسلام بازیگر اساسی و عنصر اثرگذار در نظام‌سازی تلقی کرد.

وی با مرور تاریخی بر تطور فقه شیعه چهار دوره اصلی را در این مسیر برشمرد و گفت: فقه شیعه از آغاز تاکنون همواره در حال تحول و انبساط بوده است. نخستین مرحله را می‌توان عصر حضور ائمه اطهار(ع) دانست؛ مرحله دوم از زمان آغاز غیبت کبری تا حدود قرن هفتم هجری ادامه یافت. این دوره استمرار فشارهای سیاسی وجود و در همین عصر شیخ مفید اقدام به پایه‌گذاری حوزه های فقهی می‌کند، آثار فقهی منظم به‌تدریج پدیدار می‌شوند و علم اصول فقه برای نخستین‌بار در ساختاری مدون مطرح می‌گردد. با این حال فقه در این دوره همچنان تمرکز خود را بر ابعاد فردی زندگی حفظ کرده است.

عصر شکوفایی فقه شیعه؛ پیشرفت علمی اما محدودیت در فقه اجتماعی

عضو هیئت علمی جامعة‌المصطفى(ص) در ادامه با اشاره به سومین دوره از تاریخ فقه شیعه، گفت: این عصر از قرن نهم هجری آغاز می‌شود؛ دوره‌ای که می‌توان آن را «عصر شکوفایی فقهی» نامید. در این مقطع با گسترش مراکز علمی، تنقیح مباحث اصولی و توسعه دامنه اجتهاد، عمق و دقت فقه افزایش می‌یابد. اما از منظر زمینه‌های مدنی، جامعه همچنان با فقدان ساختارهای پیچیده و امکان تجربه حکومت دینی مواجه بود. لذا با وجود پیشرفت در ابعاد علمی امکان گذار از فقه فردی به فقه اجتماعی و تمدنی فراهم نشد و فقه تا قرن سیزدهم همچنان در چهارچوب موضوعات فردی باقی ماند.

وی چهارمین مرحله را مربوط به عصر انقلاب اسلامی دانست و اظهار داشت: با وقوع انقلاب اسلامی وضعیت بنیاداً تغییر می‌کند. برای نخستین‌بار فقیه جامع‌الشرایط در رأس حکومت قرار می‌گیرد مردم به دین به‌عنوان مرجع پاسخ‌گویی به مسائل سیاسی، اجتماعی و اقتصادی روی می‌آورند و از سوی دیگر فرهنگ اسلامی مورد هجوم علوم انسانی سکولار و غربی قرار می‌گیرد. این تحولات معرفتی، اجتماعی و حکومتی شرایط را برای ورود فقه به عرصه تمدن‌سازی مهیا می‌سازد.

حجت‌الاسلام زهره‌کاشانی با تأکید بر اینکه فقه تمدنی کامل‌ترین و پیشرفته‌ترین مرحله از تطور فقه است، بیان داشت: فقه تمدنی ناظر بر حیات اجتماعی انسان است و به‌دنبال طراحی الگوی زیست جمعی بر پایه آموزه‌های توحیدی و عدالت‌محور اسلام است. در این چارچوب نظریه‌پردازی فقهی نقشی محوری می‌یابد و فقیه تنها به پاسخ مسائل فردی یا حکمی بسنده نمی‌کند بلکه باید قادر باشد نظام‌هایی چون آموزش، اقتصاد، سیاست، امنیت، خانواده و قضاوت را در پرتو شریعت اسلامی صورت‌بندی کند.

وی ادامه داد: رهبر معظم انقلاب اسلامی در بیانیه یکصد سالگی حوزه علمیه چشم‌انداز روشنی از تمدن نوین اسلامی ارائه می‌دهند و از حوزه‌های علمیه انتظار می‌رود که با ایفای نقش فعال در تولید دانش دینی تمدن‌ساز، سهمی اساسی در تحقق این چشم‌انداز داشته باشند.

حوزه علمیه قم؛ مرکز تربیت فقهای تمدنی و پیشتاز فقه نظام‌ساز

عضو هیئت علمی جامعة‌المصطفى(ص) العالمیة خاطرنشان کرد: امروز حوزه علمیه قم توانسته است گام‌های مهمی در تربیت فقهای تمدنی بردارد. نهادهایی چون پژوهشگاه‌ها، مراکز فقه نظام‌ساز و گروه‌های علمی فقه حکومتی در این مسیر فعالیت‌های جدی داشته‌اند و نشانه‌هایی از بلوغ فقه تمدنی را می‌توان در آثار این مراکز مشاهده کرد.

وی با بیان اینکه گذار از فقه فردی به فقه تمدنی نیازمند تحولات روشی و موضوعی است، افزود: توسعه دایره موضوعات فقهی، توجه به مقاصد شریعت و بسط آن‌ها در استنباط، بازنگری در روش‌شناسی اجتهاد و طراحی مدل‌های نوین اجتهادی از جمله لوازم این گذار هستند. همچنین لازم است حوزه علمیه با بهره‌گیری از تجربه‌های موفق تمدنی در تاریخ اسلام و تعامل نقادانه با دانش‌های جدید انسانی زمینه پیوند عقلانیت فقهی با نیازهای تمدنی را فراهم سازد.

حجت‌الاسلام زهره‌کاشانی در پایان با تأکید بر اینکه راهبردهای تمدنی در فقه نیازمند افق‌گشایی نظری و تربیت نیروی انسانی تراز انقلاب اسلامی است، اظهار داشت: تحقق تمدن اسلامی در گرو مجاهدتی پیوسته در عرصه اجتهاد تمدن‌ساز، تربیت فقیه جامع‌نگر و نوآور و اتصال حلقه تولید فکر دینی به بدنه مدیریتی جامعه است. امروز حوزه علمیه باید خود را در جایگاه قرارگاه نظری انقلاب اسلامی ببیند و مسئولیت تمدنی خود را با تمام ظرفیت بر عهده گیرد.

مهدی الهی