یادداشت؛
بازخوانی نقد مسئولانه در جامعه اسلامی از منظر رهبر معظم انقلاب
فارس- از نگاه امام خامنه‌ای(مد ظله العالی) نقداگر در مسیر حق و با رعایت آداب صورت گیرد، نعمتی الهی است که میتواند موتور محرک پیشرفت در نظام اسلامی باشد.
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، نقد، اگر به‌درستی فهم و اجرا شود، ابزاری نیرومند برای اصلاح، رشد و تعالی جامعه است. در نظام اسلامی، نقد نه تنها مجاز شمرده شده، بلکه یک وظیفه محسوب میشود؛ اما آنچه اهمیت دارد، نحوه و آداب نقد است. در منظومه فکری امام خامنه‌ای، نقد، یک مسئولیت دینی، عقلانی و اخلاقی است. وظیفه‌ای که باید با آداب و چارچوب‌های روشن و منصفانه انجام شود، تا از آسیب‌زایی و عامل تفرقه و کینه، به ابزار رشد و دوستی و اصلاح‌گری برسد. ایشان در سخنان متعدد خود به این مسئله پرداخته و چارچوبی برای «نقد مسئولانه، منصفانه و مؤثر» ارائه کرده‌اند. این چارچوب راه را بر تهمت زنی و سیاه‌نمایی و سوءاستفاده‌ها می‌بندد، و نقد را از ابزار تخریب، به ابزار اصلاح و سازندگی ارتقاء می‌دهد. در ادامه اجمالا به آداب و چهارچوب نقد از نگاه ایشان پرداخته میشود:
۱_ رعایت احتیاط قانونی در نقد
امام خامنه‌ای(مدظله العالی) متذکر می شوندکه نقد نباید به گونه‌ای باشد که منتقد را در معرض پیگرد قضایی قرار دهد. این نه از سر ترس، بلکه به‌خاطر رعایت عقلانیت و مسئولیت است. از نظر ایشان، نقد باید عاقلانه، مستند و دور از شتاب زدگی باشد:
«در انتقادها سعی کنید که نقطه‌ضعف به طرف مقابلتان ندهید؛ یعنی جوری حرف نزنید که بتوانند شما را در مرجع قضائی محکوم کنند.» [۱ خرداد ۱۳۹۸]
بنابراین؛ نقد باید مستند، سنجیده و حقوق‌مدار باشد؛ نباید به افترا، تهمت یا دروغ بینجامد، که اینها نقد نیستند، بلکه جرم‌اند.
۲_ پرهیز از افراط و تفریط
رهبر انقلاب بر رعایت انصاف و اعتدال و ظرافت بیان، در داوری تأکید دارند. از نظر ایشان، تعمیم ناعادلانه یک خطا به تمام یک مجموعه یا تمام افراد، ظلمی مضاعف است. حتی در نقد کفار، قرآن می‌فرماید: «وَ لکِنَّ أَکثَرَهُم یَجهَلون» نمی‌گوید همه آنها کافر هستند، می‌گوید بیشتر آنان. این یعنی در بیان اشکال، نباید همه‌ی افراد یا مجموعه‌ها را با به طور کلی و با یک چوب راند و نفی و نقد کرد. ایشان می‌فرمایند:
«از افراط و تفریط در بیان بپرهیزید. این جور نباشد که شما به طور قاطع یک مجموعه را نفی کنید یا اِشکالی بر آنها وارد کنید؛ در حالی که ممکن است بعضی از اینها مشمول این اِشکال شماها نباشند.» [۱ خرداد ۱۳۹۸]
۳_ نقد یک عمل دوستانه است نه خصمانه
از دیدگاه رهبر انقلاب، نقد اگر بر پایه‌ی خیرخواهی باشد، نشانه‌ی ایمان و اخلاق است. نقد سالم، از سر خیرخواهی و ایمان صورت می‌گیرد:
«انتقاد یک عمل دوستانه است، نه خصمانه... مؤمن آینه مؤمن است. یعنی آنچه را در طرف مقابل وجود دارد که عیب در اوست و مورد انتقاد شماست، شما آن را در می آورید و به او می گویید. این بسیار کار خوبی است»
[۱۵ شهریور ۱۳۹۷]
نقد اگر رنگ کینه، رقابت‌های جناحی یا عقده گشایی به خود بگیرد، نه تنها اصلاح کننده نخواهد بود، بلکه ضررهای جبران ناپذیری دارد و به اعتماد عمومی ضربه وارد میکند.
۴_ همزمان دیدن نقاط قوت و ضعف
نقد سالم آن است که هم خوبی‌ها را ببیند و هم بدی‌ها را. اگر تنها نقاط منفی برجسته شود، موجب ناامیدی عمومی میشود. نقد موثر، تک بعدی نیست، نقاط ضعف و قوت را باهم می‌بیند. همان اندازه که نقاط ضعف را می‌بیند و برجسته میکند، بلکه بیشتر از آن نقاط قوت را می بیند و برجسته میکند. این نگاه، برآمده از آموزه‌های دینی است که در صحبت‌های متعددی نیز رهبری به آن پرداخته‌اند. ایشان تأکید می‌کنند:
«این دستگاه هایی که مورد انتقاد قرار می گیرند، خب کارهای خوب هم دارند، آن کارهای خوب را هم باید گفت. کارهای مثبت را باید دید، کارهای منفی را هم باید دید» [۱۵ شهریور ۱۳۹۷]
انسان‌ها و نهادها، آمیزه‌ای از نقاط قوت و ضعف هستند. در نقد مؤثر باید هر دو را دید.
۵_ مسئولیت کلام در پیشگاه خدا
نقد، مانند هر عمل دیگر، در پیشگاه خداوند پاسخ دارد. سخنی که بدون علم یا از روی هوا و هوس گفته شود، در قیامت مورد سؤال است. ایشان با یادآوری حساب‌رسی الهی از کلمات، به اهمیت تقوای زبانی اشاره می کنند و می‌فرمایند:
«همه‌ی مدیران جمهوری اسلامی، از اوّل جمهوری اسلامی تا امروز، خدمات مهمّی انجام دادند. البتّه صدماتی هم بعضاً زدند؛ خدمات هم بوده، صدمات هم بوده. صدمات را هم بایستی انتقاد کرد، نقد کرد؛ منتها نقد منصفانه و نقد مسئولانه، نه نقد همراه با فحّاشی و تهمت. نقد و نقدپذیری واجب است، تهمت و لجن‌پراکنی حرام است؛ نقد با تهمت‌زنی فرق میکند، با لجن‌پراکنی فرق میکند، با تکرار حرف دشمن فرق میکند؛ نقد باید منصفانه باشد، باید عاقلانه باشد، باید مسئولانه باشد. سیاه‌نمایی هنر نیست؛ اینکه برداریم همین‌طوری بی‌هوا، این دستگاه را، آن دستگاه را، این قوّه را، آن قوّه را بدون هیچ تمییزی محکوم کنیم؛ خب هر کسی، هر بچّه‌ای هم میتواند سنگ دستش بگیرد شیشه‌ها را بشکند، اینکه هنر نیست. هنر این است که انسان، منطقی حرف بزند، منصفانه حرف بزند. خدا را در نظر داشته باشد؛ اِنَّ السَّمعَ وَ البَصَرَ وَ الفُؤادَ کُلُّ اُولٰئِکَ کانَ عَنهُ مَسئولاً. بدانید خود این حرفی که میزنید، در روز قیامت عملی است که مجسّم میشود در مقابل شما، و خدای متعال مؤاخذه میکند، سؤال میکند.»
[۶ دی۱۳۹۶]
لذا منتقد نباید بی‌پروا سخن بگوید، بلکه باید دقیق، متقی، و مسئولانه عمل کند. بیان بدون سند، اتهام بدون اثبات و داوری بدون انصاف، در محضر خداوند، بی‌پاسخ نخواهد بود. منتقد حقیقی، پیش از بیان، تقوا و مسئولیت را در نظر می‌گیرد.
بنابر آنچه در مجموع از کلام امام خامنه‌ای فهمیده میشود، نقد اگر به‌درستی فهم شود، اگر در مسیر حق و با رعایت آداب صورت گیرد، نعمتی الهی است که میتواند موتور محرک پیشرفت در نظام اسلامی باشد. اما اگر به ابزاری برای عقده‌گشایی یا تسویه حساب سیاسی یا عقده‌گشایی جناحی و تخریب تبدیل گردد، موجب تضعیف اعتماد عمومی و انسجام ملی خواهد شد.
به یاد داشته باشیم که هدف از نقد، اصلاح است. هدف از بیان کاستی‌ها، برطرف کردن آنها و رسیدن به شرایط بهتر و کمال است. منتقد، اگر واقعاً متقی باشد، در کلام و روش خود، عدالت و انصاف و تقوا را همواره رعایت میکند.
قدرت‌الله منصورزاده/ طلبه سطح عالی حوزه علمیه شیراز
ارسال نظرات