به گزارش خبرنگار گروه فرق و ادیان خبرگزاری رسا، روز گذشته یعنی شنبه هشتم آذر ماه 1404، پاپ لئو چهاردهم از مسجد آبی معروف استانبول بازدید کرد و کفش‌هایش را به نشانه احترام درآورد.

 

مسجد آبی رسماً به نام سلطان احمد اول، رهبر امپراتوری عثمانی از سال ۱۶۰۳ تا ۱۶۱۷، که بر ساخت آن نظارت داشت، نامگذاری شده است. این مسجد با هزاران کاشی سرامیکی آبی تزئین شده است که اساس نامگذاری آن است. اولین پاپ آمریکایی قبل از ورود به مسجد کمی تعظیم کرد و توسط امام و مفتی استانبول در بازدید از این مجموعه وسیع که گنجایش ۱۰ هزار نمازگزار را دارد، راهنمایی شد. پاپ برنامه‌‎ای برای نیایش در این مسجد نداشت و در پاسخ به درخواستی برای نیایش در مسجد گفت قصد دارد فقط از آن بازدید کند. لئو که جوراب‌های سفید پوشیده بود، در طول بازدید ۲۰ دقیقه‌ای لبخند می‌زد و با یکی از راهنمایانش که موذن اصلی مسجد بود گفتگو می‌کرد.

 

رد درخواست موذن مسجد برای نماز و نیایش توسط پاپ، بازخوردهایی منفی به دنبال داشت و موجب شد تا واتیکان در بیانیه‌ای اعلام کند که لئو این بازدید را با روحیه‌ای از تأمل و گوش دادن، با احترام عمیق به این مکان و ایمان کسانی که در آنجا برای دعا جمع می‌شوند انجام داده است.

 

حجت‌الاسلام محمد حسین پیشاهنگ 

 

با توجه به اهمیت حضور رهبر مسیحیان کاتولیک جهان در یک مسجد در کشوری اسلامی، محمدحسین پیشاهنگ، پژوهشگر و تحلیلگر مطالعات تمدنی و رسانه‌ای ادیان، به بررسی و تحلیل این واقعه پرداخت و یادداشتی در این باره به رشته تحریر درآورد که در ادامه میخوانیم:

 

 

«سه زیارت، یک پیام: مسجد آبی در آینه دیپلماسی دینی واتیکان»

سفر پاپ لئو چهاردهم به ترکیه و بازدید او از مسجد سلطان احمد ـ مسجد آبی ـ سومین رخداد مهم از جنس ملاقات رهبر کاتولیک‌ها با یکی از برجسته‌ترین نمادهای معماری اسلامی-عثمانی طی دو دهه اخیر است. این سفرها، هرچند در ظاهر مشابه‌اند و برخی رفتارهای مرسوم و دیپلماتیک مانند تعظیم در آستانه مسجد، درآوردن کفش‌ها و همراهی رهبران مذهبی مسلمان و حضور رسانه‌ها در آن‌ها دیده می‌شد؛ اما در بطن خود حامل تفاوت‌های مهمی هستند که از تحول در دیپلماسی دینی واتیکان، روابط اسلام و مسیحیت و معادلات کلیسایی و ژئوپلیتیک منطقه حکایت دارد. اکنون، با حضور پاپی که نخستین آمریکایی تاریخ کلیساست، می‌توان بار دیگر سفرهای قبلی را مرور کرد و پرسید: این حضور جدید، چه چیزی را تغییر داده و چه پیامدهایی در پی خواهد داشت؟

۱. مسجد آبی؛ صحنه‌ای برای آزمون سیاست‌های بین‌الادیانی واتیکان

مسجد آبی برای واتیکان تنها یک بنای تاریخی نیست؛ بلکه یک «سکوی ارتباطی» با مسلمانان جهان است.  اگرچه درباره درستی این انتخاب و علل آن جای بحث زیادی وجود دارد اما هر پاپی که وارد آن شده، ناگزیر پیام خاصی به مسلمانان، ترکیه و جهان مخابره کرده است. این مکان ـ وسط استانبول، در نقطه اتصال شرق و غرب ـ بهترین صحنه برای سنجش میزان آمادگی رهبران دو دین بزرگ برای گفت‌وگو و همگرایی است.

از زمان بازدید پاپ بندیکت شانزدهم (۲۰۰۶)، پاپ فرانسیس (۲۰۱۴) و اکنون پاپ لئو چهاردهم (۲۰۲۵)، مسجد آبی به آزمایشگاهی برای دیپلماسی ادیان تبدیل شده است. هر سه پاپ، با رفتارهای خویش تلاش کرده‌اند میان سه مفهوم احترام، همدلی و هویت کاتولیکی تعادل برقرار کنند؛ اما عمق و نوع این پیام‌ها با گذر زمان متفاوت شده است.

۲. بندیکت شانزدهم: سفر میان دو گسل

یادآوری سفر بندیکت شانزدهم ضروری است، زیرا او در شرایطی وارد مسجد آبی شد که جهان اسلام هنوز از «سخنرانی رگنزبورگ» او رنجیده بود. اقدامی که به برداشت توهین به پیامبر اسلام تعبیر شد و واکنش‌های گسترده‌ای در پی داشت.

در این زمینه، حرکت او در مسجد آبی ـ «ایستادن رو به قبله و نماز خواندن» ـ نه تنها یک رفتار شخصی بلکه یک اقدام آشتی‌جویانه استراتژیک بود. هرچند واتیکان بعدها گفت که او «نماز مسلمانان» نخوانده بلکه «مراقبهٔ مسیحی» انجام داده است، اما در ذهن بسیاری این تصویر باقی ماند:

رهبر کاتولیک‌ها در مسجد، رو به قبله، آرام، با چشمان بسته و در حال نماز یا دعا.

این بیانیه واتیکان به احتمال زیاد تحت فشارهای مذهبی درون کلیسا و شاید بر خلاف میل پاپ صادر شده باشد اما تصاویر مخابره شده کار خودش را کرده بود و بیانیه واتیکان اثر خاصی جز آرام کردن مسیحیان متعصب نداشت.

در نهایت این تصویر پیامدهای مهمی داشت:

• فروکش کردن بخش عمده‌ای از حساسیت جهان اسلام

• تقویت گفت‌وگوهای اسلام-مسیحیت

• ایجاد فضای جدید برای حضور واتیکان در خاورمیانه

هرچند در همان زمان و پس از آن، رفتار بندیکت شانزدهم از نظر محافظه‌کاران کاتولیک، قدمی بیش از حد به‌سوی «همسان‌سازی» تلقی شد و تأثیر خودش را در رفتار پاپ‌های بعدی گذاشت.

۳. پاپ فرانسیس: بازتعریف همدلی و «دیپلماسی مجاورت»

پاپ فرانسیس با دیپلماسی خاص خود که مبتنی بر نزدیکی، ساده‌زیستی و انفعال‌زدایی از دین است، بار دیگر مسجد آبی را به عرصه گفت‌وگو میان اسلام و مسیحیت وارد کرد. اما تفاوت مهم این بود که او نه در مقام عذرخواهی، بلکه در مقام شریک گفت‌وگو وارد مسجد شد. حرکات او به‌گونه‌ای بود که پیام زیر را منتقل می‌کرد:

«اینجا خانه خداست؛ دعا در آن، بزرگداشت خداست.»

در مسجد آبی:

• با مفتی اعظم استانبول کنار هم نیایش کردند.

• پاپ به صراحت اجازه خواست «به سبک بندیکت» دعا بخواند.

• رفتار نمادینش مانند استفاده از خودرو ساده، فروتنی مضاعف را القا کرد.

• همچنین با قرائت بخشهایی از سوره مبارکه مریم، به نقش تاریخی مشترک حضرت مریم در قرآن و انجیل اشاره شد.

در نتیجه، سفر فرانسیس به «گفت‌وگوی گرم» اسلام و مسیحیت تبدیل شد و روابط واتیکان با ترکیه و جوامع مسلمان آرام‌تر و انسانی‌تر شد.

۴. لئو چهاردهم: بازگشت به نماد، اما با پیام متفاوت

و اکنون پاپ لئو چهاردهم پا در مسجد آبی گذاشت:

• در آستانه مسجد تعظیم کرد؛

• کفش‌هایش را همانند پاپ‌های پیشین درآورد؛

• با لبخند و آرامش با جورابهای سفید در پا قدم زد؛

• اما در برابر پیشنهاد نیایش، ابتدا گفت: «نه، قصد دارم فقط نگاه کنم.»

• و سپس رسانه‌ها گزارش دادند شاید بعداً دقایقی دعا کرده باشد.

قطعا این دو مرحله‌ای بودن واکنش او معنا دارد. آنچه در رفتار او دیده می‌شود ترکیبی است از احترام سنتی و در عین حال کنترل‌شده‌ترین شکل حضور معنوی.

به نظر می‌رسد پاپ لئو چهاردهم می‌خواهد احترام بگذارد، اما در عین حال نمی‌خواهد شائبه «شرکت در عبادت اسلامی» برای جریان‌های محافظه‌کار کاتولیکی ایجاد کند.

این رویکرد از جنس «تعادل‌سازی بین‌الادیانی» است؛ تعادلی که نه به اندازه بندیکت رادیکال است و نه به اندازه فرانسیس گرم و بدون فاصله.

او عمداً در نقطه‌ای ایستاده است که هم احترام کند و هم جایگاه هویتی خود را حفظ کند.

۵. تفاوت اصلی سه سفر: تغییر زمین بازی

بندیکت شانزدهم: آشتی و رفع بحران

سفر او چنانچه توضیح داده شد، معطوف به ترمیم روابط بین اسلام و مسیحیت بود.

پاپ فرانسیس: گفت‌وگوی صمیمی و انسانی

هدف او ایجاد فضای همدلی و اعتماد بین این دو دین ابراهیمی بود. 

پاپ لئو چهاردهم: بازسازی نقش کاتولیک‌ها در خاورمیانه

این سفر بیش از اینکه «دیپلماسی معنوی» باشد، یک سفر ژئوپلیتیک ـ دینی است. زیرا:

• ترکیه پس از تحولات سوریه و جنگ اوکراین به نقطه کانونی سیاست منطقه تبدیل شده؛

• روابط واتیکان با کلیسای ارتدوکس (به‌ویژه مسکو) حساس‌تر از گذشته است؛

• حضور پاپ آمریکایی، ناخودآگاه بار ژئوپلیتیک بیشتری دارد؛

• رقابت «نفوذ معنوی» بر سر جوامع مسیحی شرق مدیترانه تشدید شده؛

• نقش ترکیه در مدیریت اقلیت‌های مسیحی پررنگ‌تر شده است.

بنابراین بازدید لئو چهاردهم نه فقط «بازدید از یک بنای تاریخی» بلکه نوعی ارسال پیام‌ از سوی غرب مسیحی به جهان اسلام و نیز به ارتدوکس‌ها است.

۶. پیامدهای احتمالی سفر پاپ لئو چهاردهم

۱. تقویت جایگاه ترکیه به‌عنوان کشور پل‌زننده میان ادیان

ترکیه تلاش می‌کند خود را «حافظ میراث ابراهیمی» معرفی کند. این سفر به دولت آنکارا امکان می‌دهد از مسجد آبی به عنوان نماد احترام متقابل بهره‌برداری کند.

۲. واکنش‌های متفاوت در جهان مسیحیت

همان‌گونه که از رفتار محتاطانه پاپ پیداست، واتیکان نسبت به حساسیت‌های درونی کاتولیک‌ها آگاه است:

• محافظه‌کاران احتمالاً او را به «دست دادن بیش از حد با اسلام» متهم خواهند کرد.

• جریان اکومنیک این سفر را گامی مثبت می‌بیند.

۳. پیامد برای روابط واتیکان – ارتدوکس‌ها

این بخش بسیار مهم است.
هر حضور پاپ در استانبول، ناخودآگاه وارد رقابت دیرینه «روما – قسطنطنیه – مسکو» می‌شود.

سفر لئو می‌تواند:

• پاتریارکی قسطنطنیه را تقویت کند؛

• حساسیت کلیسای ارتدوکس روسیه را برانگیزد؛

• زمینه‌های جدید برای گفت‌وگوی سه‌جانبه فراهم کند.

۴. پیامدهای فرهنگی در جهان اسلام

با توجه به تصویر رسانه‌ای پاپ (اولین آمریکایی)، این سفر می‌تواند:

• بازخوانی تازه‌ای از احترام متقابل ادیان ایجاد کند؛

• نقش مریم مقدس در مشترکات دینی را پررنگ‌تر سازد؛

• زمینه گفت‌وگوی جدید در موضوعاتی مانند صلح، خانواده و محیط زیست فراهم آورد.

۵. پیامدهای داخلی در ترکیه

احزاب ملی‌گرا در ترکیه ممکن است واکنش‌هایی نشان دهند؛ اما دولت ترکیه این سفر را به‌عنوان «پیام آرامش به جهان» بازنمایی خواهد کرد، همان‌طور که تجربه فرانسیس نیز چنین بود.

۷. جمع‌بندی: سه سفر، سه روایت، یک مسیر

مرور این سه سفر نشان می‌دهد مسجد آبی به نماد تحول در روابط اسلام و مسیحیت تبدیل شده است.

• بندیکت آمد تا بحران را حل کند.

• فرانسیس آمد تا دوستی را عمیق‌تر کند.

• لئو آمده است تا نقش واتیکان را در معادلات جدید منطقه تثبیت کند.

بنابراین سفر پاپ لئو چهاردهم، نه تکرار گذشته بلکه نسخه ارتقایافته دیپلماسی دینی واتیکان است؛ دیپلماسی‌ای که امروز بیش از هر زمان دیگر تحت تأثیر سیاست‌های جهانی، رقابت ارتدوکس و کاتولیک و مسائل میان اسلام و غرب قرار دارد.

در میان این تحولات، مسجد آبی همچنان مکانی است که رهبران ادیان می‌توانند در آن، ولو برای چند دقیقه، سکوت کنند، نفس بکشند و ـ با نیایش یا مراقبه ـ دوباره از انسانیت مشترک سخن بگویند.