گزارشی از نشست «سیاستگذاری فضای سایبری بر پایه افکارسنجی»

به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، نشست تحلیلی فقهی «سیاستگذاری فضای سایبری بر پایه افکارسنجی» به همت مرکز تحقیقات اسلامی مجلس  و با همکاری خبرگزاری رسا، صبح روز گذشته در سالن جلسات شهید دهقانی خبرگزاری رسا برگزار شد.

در این نشست حجت الاسلام عبدالحجت حق جو، مدیر میز فقه، فناوری و هوش مصنوعی مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) به ارائه تبیین فقهی بایسته های سیاستگذاری فضای سایبری پرداخت و حجت الاسلام والمسلمین عباس رفعتی نائینی، استاد درس خارج فقه رسانه و فضای مجازی حوزه علمیه قم و دکتر سید محمد کاظمی قهفرخی، عضو هیئت علمی گروه مطالعات فرهنگی مرکز مطالعات اجتماعی و تمدنی، به عنوان ناقدان این نشست به ارائه نظرات پرداختند. حجت الاسلام سید قوام صفوی نیز دبیر علمی این نشست را بر عهده داشت.

حجت‌الاسلام عبدالحجت حق‌جو، مدیر میز فقه، فناوری و هوش مصنوعی مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، در نشست تحلیلی فقهی «سیاستگذاری فضای سایبری بر پایه افکارسنجی» به جایگاه حجیت آمار در فقه پرداخت و گفت: آمار به‌عنوان یکی از ابزارهای تحقیق در علوم مختلف، به ویژه در فقه، کارکردهای متعددی دارد که شامل مستند کردن دلایل شرعی به آمار و کشف احکام از طریق داده‌های آماری می‌شود.

وی در ادامه اشاره کرد: در اینجا، بحث کبروی مطرح است؛ یعنی آیا به‌طور کلی می‌توان حجیت آمار را در فقه پذیرفت؟ آیا اعداد و ارقام آماری را می‌توان به‌عنوان مبنای استنباط فقهی در نظر گرفت؟ این سؤالات اساسی در تحلیل حجیت آمار قرار دارند. باید در پاسخ گفت آمار می‌تواند به‌عنوان یک ابزار کمکی در استنباط فقهی مورد استفاده قرار گیرد، مشروط بر اینکه به‌طور صحیح از آن بهره‌برداری شود.

استقراء و آمار و جایگاه آن در فقه

حجت‌الاسلام حق‌جو در ادامه به مسئله استقراء و جایگاه آن در فقه اشاره کرد و گفت: استقراء در فقه و اصول، به‌ویژه در بحث آمار، بحث پیچیده‌ای است. آمار از جزئیات به کلیات می‌رسد و بر اساس تعریف‌های قدیم و جدید استقراء، نتایج حاصل از آمار باید قابلیت تعمیم به کلیات را داشته باشد. لذا آمار می‌تواند در فقه حجیت داشته باشد، اما این امر مستلزم بررسی دقیق و تطبیق آن با اصول فقهی است.

حجت‌الاسلام حق‌جو در بخش دیگری از سخنان خود، به تفاوت آمار با دیگر امارات فقهی اشاره کرد و افزود: آمار به‌طور مستقیم واقع‌نما نیست، مانند خبر واحد یا ظهور الفاظ، بلکه به‌عنوان اماره‌ای در دست مکلف قرار می‌گیرد. شارع هیچ‌گاه به آمار به‌عنوان یک ابزار واقع‌نمایی نگاه نکرده است، بلکه آن را به‌عنوان یک ابزار برای تسهیل در استنباط احکام قرار داده است.

وی در پاسخ به سؤال یکی از حضار در مورد ضریب خطا در آمار و تأثیر آن بر حجیت فقهی آمار گفت: آمار همیشه با ضریب خطا همراه است و این یک واقعیت علمی است. اما در فقه، مهم این است که آیا این ضریب خطا به حدی است که حجیت آمار را از بین ببرد؟ به نظر می‌رسد که باید در استفاده از آمار دقت بیشتری صورت گیرد تا این ضریب خطا به حداقل برسد.

حجت‌الاسلام حق‌جو سپس به موضوع زیست مجازی ایرانیان پرداخت و گفت: با توجه به اینکه فضای مجازی در حال گسترش است، باید بررسی کنیم که آیا آمارهای مربوط به استفاده از فضای مجازی می‌توانند به‌طور صحیح به تعمیم و تحلیل مسائل فقهی کمک کنند. یکی از مسائل مهم این است که آمارهای مربوط به فضای مجازی باید از افرادی جمع‌آوری شود که از نظر سنی و فکری قابلیت تحلیل و تفسیر دقیق دارند؛ به‌ویژه وقتی که نمونه‌گیری از افراد زیر ۱۵ سال در نظر گرفته نمی‌شود.

سواد دیجیتال؛ ضرورت امروزین جامعه

در پایان، حجت‌الاسلام حق‌جو به ضرورت سواد دیجیتال پرداخت و گفت: سواد دیجیتال باید به‌عنوان یک مهارت اساسی در جامعه شناخته شود. کسانی که از فضای مجازی استفاده می‌کنند باید مهارت‌های لازم را داشته باشند تا بتوانند به‌درستی از این ابزار بهره‌برداری کنند. لذا آموزش سواد دیجیتال باید از سوی حاکمیت و نهادهای علمی فراهم شود تا از بروز مشکلات اجتماعی و فرهنگی جلوگیری شود.

در ادامه حجت الاسلام والمسلمین عباس رفعتی نائینی، استاد درس خارج فقه رسانه و فضای مجازی حوزه علمیه قم با اشاره به سختی‌های ورود فقه به مسائل نوپدید، گفت: کار در این عرصه دشوار است، چرا که منابع فقهی و روایی مرتبط به‌طور جامع در زمینه‌های نوپدید جمع‌آوری و استنباط نشده است. برای ورود به این عرصه علاوه بر دانش فقهی، شجاعت، همت و وقت‌گذاری بسیار ضروری است.

وی با تقدیر از تلاش‌های فاضل ارجمند جناب حجت‌الاسلام حق‌جو در تحلیل فقهی پیمایش زیست‌شناسی مجازی ایرانیان و با تاکید بر تحلیل فقهی دسترسی به زیرساخت فضای سایبری، اظهار داشت: محرومیت 32 درصد از جمعیت بالای 15 سال کشور از اینترنت ممکن است به‌طور موقت موجب مشکلاتی برای آنها شود، اما باید با دلایل اجتهادی این موضوع مورد بررسی قرار گیرد و تنها نمی‌توان آن را به‌عنوان «ضرر اجتماعی» و «نقض دسترسی عادلانه به امکانات» مطرح کرد تا حاکمیت ملزم به رفع کامل آن باشد.

فقه و عدالت در دسترسی به اینترنت

وی افزود: عدالت در دسترسی به امکانات باید به‌گونه‌ای تعریف شود که نیاز هر فرد بر اساس وضعیت و شرایط خاص او تأمین گردد. بنابراین، نمی‌توان به‌طور یکسان از تمامی افراد خواست که به اینترنت دسترسی داشته باشند، چرا که برخی از افراد سالمند یا کم‌سواد هیچ نیازی به اینترنت ندارند.

استاد درس خارج حوزه علمیه قم ادامه داد: اگر هم این افراد نیاز به اینترنت داشته باشند، باید اثبات کنیم که حاکمیت موظف است این نیاز را تأمین کند. در این زمینه باید دلایل اجتهادی و شرعی برای اثبات این وظیفه حاکمیت بیاوریم و بر اساس آن تکلیف حاکمیت برای فراهم کردن زیرساخت اینترنتی را تعیین کنیم. این مسأله با قاعده "لا ضرر" و رفع ضرر قابل اثبات نیست، چرا که اصل نیاز به اینترنت و محرومیت از آن ثابت نشده است.

در ادامه، حجت الاسلام والمسلمین رفعتی نائینی به نقد کیفیت خدمات اینترنتی که در افکارسنجی مرکز ملی فضای مجازی درباره زیست مجازی ایرانیان مورد اشاره قرار گرفته بود، پرداخته و گفت: کمبود سرعت و کیفیت اینترنت طبق قراردادهایی که میان شرکت‌های ارائه‌دهنده خدمات اینترنتی و مشتریان بسته می‌شود، امری طبیعی است و در این نوع قراردادها، شرکت‌های ارائه‌دهنده خدمات اینترنتی سرعت‌های خاصی را برای کاربران تعیین می‌کنند. بنابراین، مشکلات موجود در سرعت اینترنت نمی‌تواند به‌عنوان تخلف از شرط یا «غبن فاحش» مطرح شود.

بایسته‌های فقهی در رابطه با «اتلاف وقت» کاربران

حجت الاسلام و المسلمین رفعتی نائینی همچنین به موضوع «اتلاف وقت» کاربران به‌دلیل مشکلات کیفیت اینترنت در پیمایش ملی مذکور اشاره کرد و گفت: در اینجا باید مسئولیت فردی کاربران نیز در نظر گرفته شود. ممکن است مشکلات کیفیت اینترنت باعث اتلاف وقت برخی از کاربران شود، اما نباید این مشکل به‌طور کامل به شرکت‌های ارائه‌دهنده اینترنت نسبت داده شود. این خود کاربر است که مسئول استفاده از وقت خود است.

وی بخش دیگری از سخنان خود به زمان‌نگاری پیمایش انجام‌شده اشاره کرده و با تأکید بر حساسیت‌های زمانی آن، گفت: «پیمایش مذکور در سال 1403، در زمان جنگ با غزه و در شرایطی که ایران مجبور به کاهش سرعت اینترنت به دلایل امنیتی بود، به صورت تلفنی صورت گرفته است. در شرایط جنگی، بسیاری از مسائل حتی اگر در حالت عادی حرام باشد، به‌منظور حفظ امنیت ممکن است مباح شود. بنابراین، کاهش سرعت اینترنت در این زمان به‌منظور جلوگیری از سوءاستفاده دشمن از بستر اینترنت قابل توجیه است.

استاد درس خارج فقه رسانه و فضای مجازی حوزه علمیه قم به اشتباهات موجود در استفاده از اصطلاح «فضای مجازی» اشاره کرده و با تأکید بر اینکه عبارت صحیح باید «فضای سایبری» باشد، اظهار داشت: «فضای سایبری در برابر فضای فیزیکی قرار دارد و به‌عنوان یک فضای حقیقی شناخته می‌شود. بنابراین، استفاده از اصطلاح «فضای مجازی» در این زمینه نادرست است.

در پایان، حجت الاسلام و المسلمین رفعتی نائینی با تأکید بر ضرورت تقویت زیرساخت‌های اینترنتی در کشور، به‌ویژه در مناطق روستایی، گفت: حاکمیت باید با دقت بیشتری وارد عمل شود و زیرساخت‌های اینترنتی را تقویت کند، به‌طوری‌که افراد حتی در مناطق روستایی و سالمندان بتوانند از این خدمات بهره‌مند شوند. با این حال، این اقدام باید متناسب با نیازهای خاص هر منطقه انجام گیرد.

دکتر سید محمد کاظمی قهفرخی، عضو هیئت علمی گروه مطالعات فرهنگی مرکز مطالعات اجتماعی و تمدنی نیز در ادامه به نقد استفاده از آمار توصیفی در تحلیل‌های اجتماعی پرداخته و بر اهمیت آمار استنباطی تأکید کرد.

عضو هیئت علمی گروه مطالعات فرهنگی مرکز مطالعات اجتماعی و تمدنی گفت: معتقدم که در تحلیل‌های آماری باید به آمار استنباطی توجه بیشتری شود. آمار استنباطی به ما این امکان را می‌دهد که نتایج به‌دست‌آمده را به یک جامعه بزرگتر تعمیم دهیم، و بدون آن استدلالات به‌دست‌آمده با مشکل مواجه خواهد شد.

ضرورت بهره‌گیری از آمار استنباطی

وی افزود: بسیاری از سازمان‌ها به آمار توصیفی محدود می‌شوند و کمتر از آمار استنباطی استفاده می‌کنند. این در حالی است که برای تعمیم نتایج، استفاده از روش‌های استنباطی ضروری است. وقتی که آمار استنباطی به‌درستی استفاده شود، می‌توانیم به‌طور دقیق‌تری فرض‌های اولیه خود را آزمون کرده و نتایج معتبرتری به‌دست آوریم.

کاظمی با اشاره به دو دوگانه‌ مهم در فضای مجازی، تاکید کرد: در فضای مجازی دو دوگانه‌ی اساسی وجود دارد: یکی دوگانه "شهروند و دولت" و دیگری "کاربر و پلتفرم". این دوگانه‌ها بر تعاملات و تصمیم‌گیری‌های کاربران در فضای مجازی تأثیر می‌گذارند. ما در فضای مجازی دیگر با فردیت‌های جداگانه مواجه نیستیم، بلکه افراد در شبکه‌های بزرگتر و تحت تأثیر پلتفرم‌ها عمل می‌کنند.

وی در ادامه بر نقش الگوریتم‌ها و اقتصاد توجه در شبکه‌های اجتماعی تأکید کرد: الگوریتم‌ها به‌عنوان فیلترهایی عمل می‌کنند که تعیین می‌کنند چه محتوایی به چشم کاربران می‌آید و بر چه موضوعاتی تمرکز می‌شود. این فیلترها توجه و رفتار کاربران را شکل می‌دهند و باید در تحلیل‌های اجتماعی و فقهی لحاظ شوند.

فقه نظام‌ساز و فضای مجازی

عضو هیئت علمی گروه مطالعات فرهنگی با اشاره به ضرورت تغییر نگاه به فضای مجازی از منظر فقه، گفت: فقه فردی نمی‌تواند پاسخگوی چالش‌های فضای مجازی باشد. این فضا یک زیست جدید است و باید با یک نگاه "نظام‌ساز" به آن پرداخته شود. فضای مجازی دارای مختصات و ویژگی‌هایی است که آن را از فضای واقعی متمایز می‌کند. برای تحلیل‌های دقیق و جامع، باید این ویژگی‌ها را در نظر بگیریم.

کاظمی در پایان تأکید کرد: فضای مجازی یک نظام اجتماعی است که در تعامل با سایر نظام‌ها مانند نظام‌های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی است. باید به‌طور دقیق بررسی کنیم که چگونه این فضا بر سایر نظام‌ها تأثیر می‌گذارد و چگونه می‌توان از آن در تحلیل‌های فقهی بهره برد. فقه اسلامی باید از یک رویکرد فردی به رویکردی "نظام‌ساز" تغییر کند تا بتواند مسائل پیچیده‌ی فضای مجازی را درک و حل کند.