سبک زندگی اسلامی؛
"کتاب المعیشه" در اصول کافی
خبرگزاری رسا _ مقام معظم رهبری در تبین موضوع سبک زندگی به مواردی چون الگوی مصرف، مسئله کسب و کار، رفتار با همسر، نظافت، طهارت و عقل معاش اشاره فرمودند. برای بررسی مستند این رهنمودها، نگاهی دوباره به "کتاب المعیشه" کافی ضروری می‌نماید.
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، همان‌طور که در مطلب قبل(سبک زندگی و تقدیر معیشت) بیان شد، مقام معظم رهبری در تبین موضوع سبک زندگی مواردی چون الگوی مصرف، کسب و کار، رفتار با همسر، نظافت و طهارت را درکنار هم بیان فرمودند. ایشان همچنین به مسأله عقل معاش نیز اشاره کردند. ما اگر بخواهیم مسأله کسب و کار، مصرف و بسیاری از مسایل سبک زندگی را در متون دینی دنبال نماییم، باید مباحثی چون "کتاب المعیشه" را نیز پی گیری کنیم. لذا در این مجال به بررسی کتاب المعیشه در کتاب اصول کافی می پردازیم تا بیان کنیم که مطابق تعریف رهبر معظم انقلاب، کتاب العشره به تنهایی در بر گیرنده‌ی معنای سبک زندگی نیست و باید برخی از کتب دیگر نیز در مجموعه های حدیثی اضافه شوند.
معیشت در کتاب کافی
کافی شریف در جلد پنجم خود درسهای بسیاری از معیشت را به ما می آموزد که این آموزه‌ها، خود معنای سبک زندگی و اصولی از معیشت را بیان می‌کنند. نخستین مطلبی که کافی در ذیل این موضوع به آن پرداخته، در مورد مباحثه امام صادق(ع) با صوفیان است. این عده، مردم را از طلب رزق و دنبال مادیات رفتن منع می‌کرده‌اند؛ اما امام(ع) با ذکر مطالبی، ایشان را از ترک دنیا و عدم توجه به رزق منع نموده‌اند.
باب دیگری که در کتاب کافی سخن از معاش به میان آمده، در ذیل معنی زهد است. این باب در جواب صوفیه بیان شده است که فهم صحیحی از زهد نداشته‌اند؛ لذا کافی با جمع آوری احادیثی، سعی در فهماندن معنای دقیق زهد دارد تا با زهد صوفی، که از دنیا متارکه می‌کند اشتباه نشود.
دلایل توجه به دنیا
مرحوم کلینی در ادامه، احادیثی را بیان می‌کند که به اهمیت دنیا در رسیدن به آخرت دلالت دارند.یعنیرسیدگی در امور دنیا از چند جهت واجب است و انسان باید به دنیا به این دلایل توجه کند. نخستین مطلب آن است که عدم دخالت در دنیا و پرداختن به امور دنیا، موجب وابستگی انسان به مردم می‌شود. لذا انسان برای آنکه محتاج مردم نباشد، باید به امور دنیا و کسب معیشت و... اقدام کند. همچنین علاوه بر اینکه انسان برای وابسته نبودن به مردم باید به دنیا بپردازد، حدیث دیگر دلالت بر این دارد که اساسا دنیا راه رسیدن به آخرت است و بهترین راه و کمک برای آخرت، دنیا می باشد. البته این احادیث باید در کنار سایر احادیث و این مطلب که دنیا بخشی از راه بوده، جنبه طریقیت دارد و نباید اصالت پیدا کند، قرار بگیرد.
طلب رزق ائمه(ع)
مطلب دیگر که شیخ کلینی در کتاب المعیشه بیان می‌کند در بابی تحت عنوان "مَا یَجِبُ مِنَ الِاقْتِدَاءِ بِالْأَئِمَّةِ علیهم‌السلام فِی التَّعَرُّضِ لِلرِّزْق" به برخی از خصوصیات ائمه(ع) در طلب رزق و سعی آنها در عدم اتکا به مردم، بیان می‌کند. سپس این نکته را بیان می‌کند که برای اهل بیت(ع) کار کردن حتی در شرایط سخت هم ننگ نبوده، بلکه مردم را به کار دعوت می‌کرده‌اند.
باب دیگری که مرحوم کلینی در مورد آن ذیل کتاب معیشت بحث می‌کند، "بَابُ الْحَثِّ عَلَى الطَّلَبِ وَ التَّعَرُّضِ لِلرِّزْق" میباشد. ایشان در ذیل این باب رویاتی از قبیل «عَنْ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ قَالَ قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام رَجُلٌ قَالَ لَأَقْعُدَنَّ فِی بَیْتِی وَ لَأُصَلِّیَنَّ وَ لَأَصُومَنَّ وَ لَأَعْبُدَنَّ رَبِّی فَأَمَّا رِزْقِی فَسَیَأْتِینِی فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام هَذَا أَحَدُ الثَّلَاثَةِ الَّذِینَ لَا یُسْتَجَابُ لَهُمْ» «قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع أَرَأَیْتَ لَوْ أَنَّ رَجُلًا دَخَلَ بَیْتَهُ وَ أَغْلَقَ بَابَهُ أَ کَانَ یَسْقُطُ عَلَیْهِ شَیْءٌ مِنَ السَّمَاء[1]» را بیان می‌کند که نشان می‌دهد مردم باید برای طلب رزق کار کنند. یعنی نه اینکه امامان(ع) خود تنها به طلب رزق می‌رفته و کار می‌کرده‌اند، بلکه سایر مردم را نیز به این کار دعوت می‌کرده‌اند.
طلب رزق فقط از راه حلال
مؤلف کافی در باب دیگر به نام "اجمال در طلب رزق" به این مساله می‌پردازد که از راه حرام طلب رزق نکنیم؛ چرا که طلب حرام، رزق حلال را کم می‌کند. باب "رزق من حیث لایحتسب" باب دیگری است که کلینی به بحث رزق اشاره می‌کند. او در این باره احادیثی می‌آورد که برای موسی و سلیمان رزقی داده شد که اصلا فکر نمی‌کردند و اینکه رزق مؤمنین از جایی به آنها می‌رسد که حساب نمی‌کنند! بعد این حدیث شریف را می‌آورد که «عَنْ عَلِیِّ بْنِ السَّرِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَ أَرْزَاقَ الْمُؤْمِنِینَ مِنْ حَیْثُ لَا یَحْتَسِبُونَ وَ ذَلِکَ أَنَّ الْعَبْدَ إِذَا لَمْ یَعْرِفْ وَجْهَ رِزْقِهِ کَثُرَ دُعَاؤُه»[2] یعنی خداوند ارزاق مؤمنین را از جایی که فکر نمی‌کنند، قرار داد؛ به این جهت که زمانی که بنده وِجه و دلیل رزقی که به او می‌رسد را نداند، دعایش زیاد می‌شود. لذا چون خدا دعاکردن بنده را دوست دارد، رزق او را به گونه‌ای می‌دهد که دعایش زیاد شود.
این سخن به معنای این نیست که مؤمن نمی‌تواند برای خود برنامه ریزی کند و حساب دخل و خرج داشته باشد؛ بلکه حدیث شریف به این نکته اشاره دارد که مؤمن باید برای آمدن رزقش دعا کند و برنامه خود را بر اساس آن تنظیم کند. به عبارت دیگر اگر حتی فرد حقوق بگیر باشد و درآمدش در اول هر ماه به حساب او واریز شود، باز این رزق او نیست. شاید اتفاقات بسیاری برای او رخ دهد که نتواند از این مبلغ استفاده کند و نباید فکر کند که رزق او را شرکت یا دولت می‌دهد. رزق مسأله‌ای است که خداوند تبارک و تعالی نصیب انسان می‌کند.
دلایل وسعت رزق
لذا انسان باید از یک طرف دعا و توجهش به خدا زیاد باشد؛ برای اینکه رزق او زیاد شود. از طرف دیگر گناه نکند تا رزق او تنگ نشود و یا تأخیر درآن رخ ندهد؛ بعد برنامه برای خود داشته باشد. البته باید توجه نمود که این سخن به معنی بی‌نظمی نیست؛ اما نکته آن است که هر نظمی لزوما پذیرفته نیست. برخی از نظم‌ها برخاسته از شرک است. مثل اینکه انسان مطمئن باشد که خریدی را می‌تواند در وقت خاص انجام دهد یا آنکه درآمدی حتما دارد و زمان‌بندی کامل و دقیق برایش کرده است. بلکه مؤمن باید برای خود زمان‌بندی کلی و نظم کلی داشته باشد؛ اما بداند همه اینها در صورت رضایت الهی و تقدیر او رقم می‌خورد و نه تدبیر و تقدیر بنده. لذاست که اگر مشکلی رخ داد، بداند که خدا وی را از حیث لایحتسب روزی می‌دهد و این امر اساسا در هیچ برنامه‌ای نمی‌تواند وجود داشته باشد و مؤمن باید به آن نیز توجه کند.
«عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یُبْغِضُ کَثْرَةَ النَّوْمِ وَ کَثْرَةَ الْفَرَاغ» و «عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ إِنِّی لَأُبْغِضُ الرَّجُلَ أَوْ أُبْغِضُ لِلرَّجُلِ أَنْ یَکُونَ کَسْلَاناً [کَسْلَانَ] عَنْ أَمْرِ دُنْیَاهُ وَ مَنْ کَسِلَ عَنْ أَمْرِ دُنْیَاهُ فَهُوَ عَنْ أَمْرِ آخِرَتِهِ أَکْسَل» [3]
این احادیث دلالت بر این دارند که اولا خواب و استراحت و تنبلی البته اگر زیاد باشد، در اسلام بد شناخته می‌شود و نکته دیگر این است که تنبلی موجب می‌شود که انسان به سایرین وابسته شود؛ در حالی که وابستگی به دیگران یکی از منفورترین اعمال در اسلام می باشد. مطلب دیگر اینکه تنبلی در امر دنیا از کسی که در طلب دنیا کاهل باشد، در امر آخرت نیز کاهل‌تر و تنبلتر میباشد و این نشان از قبح بسیار آن است و موجب خسران آخرت نیز می‌شود. این مسأله از اهمیت مسأله معیشت در حصول آخرت است. به همین دلیل است که تقدیر معیشت موجب کمال خواهد شد و عدم توجه به آن انسان را از کمال دور می‌سازد.
کار مرد در خانه
مرحوم کلینی در ادامه به بیان این مطلب می‌پردازد که ائمه(ع) نیز در خانه کار می‌کردند و دنبال رزق رفتن و کسب معیشت فقط منوط به کار بیرون نیست. زندگی مرد محدود به کار نمی‌شود؛ بلکه مرد باید در خانه هم کار کند و کمک زنش باشد. در حدیث دیگر نیز می‌فرماید که کار مرد در خانه موجب برکت است.
مطمئنا کار مرد در خانه برکات زیادی دارد؛ اما کمک به همسر در خانه نه تنها موجب افزایش محبت و سرمایه‌های معنوی خانه می‌شود، بلکه موجب تقویت روحیه همسر و کمک به او در سایر امور نیز می‌گردد.
اصلاح مال و تقدیر معیشت از نظر نویسنده کافی در کنار هم معنا پیدا می‌کنند و لذا در باب جداگانه‌ای به آن پرداخته است. وی چند حدیث که در باب تقدیر معیشت ذکر شد را بیان می‌کند، سپس احادیثی در باب اصلاح مال و رابطه با دیگران و... می‌آورد.
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ إِذَا أَرَادَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِأَهْلِ بَیْتٍ خَیْراً رَزَقَهُمُ الرِّفْقَ فِی الْمَعِیشَة[4]
مطلب دیگری که کافی در آن باب بدان اشاره می‌کند، رفق در تقدیر معیشت میباشد.
کلینی بعد از اینکه این مقدمات را بیان کرد، به موضوع کار کردن برای رزق خانواده و "کد علی عیاله" می‌پردازد، تا بیان کند که مرد باید برای امر معاش خانواده کار کند و این کار چه اصولی دارد.(البته بسیاری از اصول قبلا آمده‌اند).
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ إِذَا کَانَ الرَّجُلُ مُعْسِراً فَیَعْمَلُ بِقَدْرِ مَا یَقُوتُ بِهِ نَفْسَهُ وَ أَهْلَهُ وَ لَا یَطْلُبُ حَرَاماً فَهُوَ کَالْمُجَاهِدِ فِی سَبِیلِ اللَّه.[5]
این حدیث می‌فرماید اگر مردی در زمانی که در تنگناست به قدر قوت خود و خانوادهاش برای حلال کار کند و طلب حرام نکند، مانند مجاهد در راه خداست. یعنی "الْکَادُّ عَلَى عِیَالِهِ کَالْمُجَاهِدِ فِی سَبِیلِ اللَّه" شرطی دارد و شرط آن به قدر قوت خانواده است و نباید در حرام باشد. لذا هر نوع کار کردنی نیز اجر مجاهد ندارد. بسیاری از افراد پا را فراتر نهاده و به دنبال زندگی‌ای هستند که بالاتر از قوت خودشان است؛ لذا دیگر این کار اجر مجاهد ندارد.
طلب وسعت در رزق
در این باب کلینی با آوردن حدیثی، در مورد رزق حلال بیان می‌کند که انسان باید به دنبال رزق حلال و گسترده باشد. یعنی اینکه انبیا و امامان(ع) به دنبال وسعت رزق نبودند، اما مؤمن که ظرفیت امام را ندارد، باید به دنبال وسعت رزق خود برود.
ابواب دیگری که ذیل باب معیشت بیان شده‌اند، ابواب مربوط به تجارت و فضیلت آن و احکام تجارت می‌باشند. این احکام صبغه فقهی دارند و به بیانی می‌توانند در بخش سخت افزاری تمدن استفاده شوند؛ اما این به معنی آن نیست که الگوهای نرم افزاری و سبک زندگی در آنها دخالتی ندارد؛ بلکه به دلیل ارتباط کمتر آنها با بحث الگوهای حاکم بر رفتار فردی و اطاله کلام از ذکر آنها خودداری می‌شود.
می‌توان گفت در این کتاب مطابق با احادیث حول موضوع معیشت، معیشت موضوعی است که به کسب و کار و آداب آن اشاره دارد و مسائلی همچون نحوه رابطه با خانواده، بیان سایر روابط مربوط به معیشت و... در آن موضوعیت زیادی نداشته و به این خاطر آنها در "کتاب العشره" بیان شده‌اند. کتاب العشره مشتمل بر مباحثی در باب رفتار در خانواده، رفتار با همسر و آداب سلام کردن، همسایه خوب بودن و... را شامل می‌شود. به همین علت می‌توان گفت که مجموع کتاب العشره و کتاب المعیشه می‌توانند بیان کننده کامل از بحث سبک و شیوه زندگی باشد که مد نظر مقام معظم رهبری است.
[1] من در خانه ام نشته ام و نماز می خوانم و روزه می گیرم و پروردگارم را عبادت می کنم پس رزقم خواهد آمد.پس امام صادق (ع) فرمودند این فرد یکی از افرادی هست که دعایش مستجاب نخواهند شد.
امام صادق(ع) فرمودند آیا دیده ای که فردی در خانه بنشیند و در را ببندد، آیا رزقش از آسمان بر او نازل می شود؟
[2] از امام صادق(ع) شنیدم که می فرمایند، خداوند روزی مومنین را از جایی که فکر نمی کنند قرار داده است. زیرا به درستی که عبد زمانی که نداند که روزیش از کجا می آید ، دعایش زیاد می شود.
[3] اما صادق(علیه السلام) فرمودند: خداوند زیادی خواب و استراحت را دشمن می دارد. امام باقر(ع) فرمودند من برای مردی که تنبل باشد از امر دنیایش نگرانم زیرا کسی که در امر دنیا تنبل باشد در امر آخرتش نیز تنبل تر میباشد.
[4]از امام صادق(ع): زمانی که خداوند برای خانواده ای خیر بخواهد به آنها آسانی در تقدیر معیشت را عطا می کند.
[5]امام صادق (ع) فرمودند که زمانی که مرد در سختی می باشد پس به اندازه قوت و احتیاجات خود و خانواده اش کار می کند و به دنبال حرام نمی رود،پس او همانند مجاهد در راه خدا می باشد
975/701/ر
ارسال نظرات