دلیل تحریرالوسیله - احکام الاسره

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، دلیل تحریرالوسیله سلسله کتاب‌هایی است که حجت الاسلام علی اکبر سیفی مازندرانی آنها را در تشریح بخش‌های مختلف تحریرالوسیلة مرحوم امام خمینی(ره) به رشته تحریر در آورده است. کتاب حاضر نیز مربوط به احکام خانواده بوده و به زبان عربی در سال 1419ق تألیف شده است.

ساختار کتاب

کتاب بعد از مقدمه‌ای که از سوی مؤلف نوشته شده، از سه بخش عمده تشکیل یافته است. قسمت اوّل مربوط به حقوق زوجین می‌باشد که در آن حقوق فی‌مابین زن و شوهر مورد بررسی قرار گرفته‌اند. قسمت دوم در احکام کودک است که به بررسی علامت‌های بلوغ، احکام عبادی کودک، احکام معاملات کودک و اولیاء کودک پرداخته است. آخرین بخش نیز درباره صله رحم و قطع رحم می‌باشد.

گزارش محتوا

مقدمه

مؤلف در مقدمه کتاب هفت نکته مهم را راجع به نوع شرح خود بر تحریرالوسیله مورد توجه قرار داده که مربوط به چگونگی مواجهه با احکام صادره از سوی ماتن و عمل‌کرد خود درباره اقوال و نظریات سایرین در ذیل نظریات وی می‌باشد.

مؤلف نوع برخورد با روایات و اسناد آنها را نیز بازگو کرده و احیاناً نکات ابتکاری و نتیجه تحقیقات جدید خود را در مورد چند سند روائی از جمله کتاب علی بن جعفر به طریقه صاحب وسائل، نه طریقه مرحوم علامه مجلسی در بحارالانوار را شرح داده است.

حقوق زوجین

اولین بخش کتاب همان‌گونه که اشاره شد، در مورد حقوق زوجین می‌باشد که ماتن آن را این‌گونه بیان می‌نماید: «برای هر یک از زوجین حقی بر طرف مقابلش هست که باید برای ادای آن حقوق اقدام کند؛ اگر چه حق زوج بر زوجه بزرگ‌تر است.

حقوق شوهر بر زن

از جمله، حقوق زوج بر زوجه‌ای است که از وی اطاعت کرده او را عصیان نکند و بدون اجازه وی از خانه بیرون نرود. آخرین نکته مورد نظر ماتن از سوی شارح مورد توجه قرار گرفته و این‌چنین در موردش توضیح داده است: از جمله حقوق واجب مرد در ذمّه زوجه این است که در بیرون رفتن از خانه اطاعت از زوجه داشته باشد؛ تا جایی که فقهاء عظام خارج شدن زن بدون اجازه شوهر از خانه را مصداق نشوز دانسته‌اند. وجهش هم این است که نشوز در اصل لغت به معنی بلندی و تعالی می‌باشد. روایات متعددی هم در این باره بیان شده که از آن جمله موثّقه سکونی از امام صادق(ع) می‌باشد که فرموده: «قال رسول الله صلّی الله علیه و آله أیّما امرأة خرجت من بیتها بغیر إذن زوجها فلا نفقة لها حتّی ترجع».

ماتن این حکم را در دامنه گسترده‌تر این‌چنین بیان می‌کند که خروج زوجه حتی اگر برای دین خانواده‌اش هم باشد، بدون اذن زوج همان حالت را خواهد داشت؛ حتی اگر برای عزای پدرش برود. مؤلف برای این قسمت از فتوا نیز دلائلی از روایات بیان نموده است. صحیحة عبدالله بن سنان از امام صادق(ع) در مورد زنی است که در غیاب شوهر به عیادت پدر مریض نرفت تا جایی که پدر محتضر شد و او باز هم در کنار پدر حاضر نشد تا جایی که پدر از دنیا رفت ولی زن به خاطر اطاعت از شوهر از خانه بیرون نرفته و در مجلس عزای پدر هم حاضر نشد، نهایتاً پیامبر(ص) در مورد این زن فرمود خداوند تو و پدرت را به خاطر این اطاعت تو از شوهرت بخشید.

نکته دیگر در مورد اطاعت زن از شوهر در مورد نذر و امثاله می‌باشد که گفته شده بدون اجازه شوهر زن حق نذر کردن ندارد؛ ولو از مالِ خودش باشد. شارح می‌فرماید این نکته مشهور بین اصحاب بوده و صاحب مسالک و صاحب جواهر نیز بدان تأکید ورزیده‌اند.

حقوق زن بر شوهر

اما حقوق زوجه بر زوج این است که او را سیر کند، برایش لباس مناسب تهیّه کند و از اشتباهات وی بگذرد و صورت خود را بر وی عبوس نکند؛ کما این‌که در اخبار وارد شده است. شارح کتاب، سنّت متواتره و سیره قطعیه از رسول خدا(ص) و اهلبیت(ع) را دال بر مطلب مذکور می‌داند؛ از جمله آن‌چه در آیه 228 سوره بقره آمده است: «و لهنّ مثل الذی علیهن بالمعروف و للرجال علیهن درجة».

در روایات هم شرح نفقه زوجه به تفصیل بیان شده که مؤلف به بخشی از آنها اشاره نموده است. از دیگر حقوقی که بین زن و مرد وجود دارد، می‌توان به حق استمتاع اشاره کرد. حقی که بر زن است، هر وقت مرد بخواهد او را تمکین کند. روایات ظهر قتب دارند که به معنی پشت مرکب می‌باشد؛ یعنی اگر مرد از زن سوار بر مرکبش هم بخواهد او را تمکین کند، باید اجابت همسر بکند.

شروط باطل ضمن عقد

بعضی از شروط ضمن عقد ارزش عملی نداشته و باطل خواهند بود؛ در عین این‌که خللی بر عقد وارد نمی‌سازند؛ مثل این‌که زن شرط بکند هر وقت بخواهد می‌تواند بدون اجازه مرد از خانه بیرون رود یا این‌که مضاجعت با تصمیم زن انجام شود یا مرد حق ندارد زن دیگری به غیر از این زن بگیرد و... . شارح در این‌جا ضمن بیان ادله این کلمه، اقوال علما چون شیخ طوسی، فاضل هندی، میرزای قمی، صاحب جواهر و نائینی را بیان کرد و نهایتاً گذاشتن تشخیص مخالفت شروط را با کتاب و سنت بر عهده عرف را مورد بررسی قرار داده است.

حق قسم

آخرین بخش در حقوق زوجین حق قسم است. حق قسم به معنی حضور مرد در کنار زن خود به هنگام شب می‌باشد. ماتن می‌فرماید: اگر مردی فقط یک زن داشته باشد، لازم نیست هر شب را در کنار وی بگذارند؛ بلکه از هر چهار شب یک شب را اگر در کنار وی باشد کفایت می‌کند. بلکه مقدار لازم این است به قدری در کنارش باشد که نگویند او را رها کرده و زن مانند یک زن بی‌شوهر مانده است. شارح وجوب حق قسمت را بدون اشکال و اختلاف بین فقها می‌داند و می‌گوید ثمره بحث در جایی آشکار می‌شود که مرد دارای چهار زن باشد و از هر چهار شب یک شب را در کنار یکی از آنها بگذراند.

احکام الصبی

علامات بلوغ اولین بحثی است که در احکام کودک مورد بحث قرار گرفته است. ماتن سه علامت بر بلوغ ذکر کرده که عبارتند از: 1ـ رویش موهای خشن بر عانه(زیر شکم) 2ـ خروج منی در خواب یا بیداری با احتلام یا جماع یا امثال آنها 3ـ رسیدن به سن پانزده سال تمام در پسران و نه سال تمام در دختران.

شارح ملاحظاتی را در هر یک از این امور ثلاث بیان نموده و مورد اول را مشترک بین دختر و پسر می‌داند. ایشان سپس درباره سن بلوغ دختر و پسر توضیحات دقیقی با نگاه به روایات ارائه نموده است.

عبادات صبی

مطلب بعدی در مورد احکام کودک، عبادات صبی می‌باشد. اسلام و کفر صبی، بدین معنا که اعتباری به ارتداد صبی نیست و بلوغ و عقل و اختیار برای جریان احکام ارتداد شرط می‌باشند. مشروع بودن عبادات صبی بدین معناست که اعمال عبادی مانند حج و امثاله، از صبی پذیرفته است. این در مقابل نظریه افرادی است که عبادات صبی را تمرینی می‌دانند و به لحاظ شرعی اعتباری بر آن قائل نیستند. استحباب احجاج کودک غیر مخیر، بدین معنا که کودک را به حج برده و تمام مناسک حج را در موردش به جا در آورند که روایات فراوانی نیز در این زمینه رسیده و تک‌تک اعمال حج و چگونگی اجرائشان در مورد صبی توضیح داده شده است. خمس و زکات صبی، ردّ سلام صبی و غسل و دفن و نماز بر صبی دیگر مواردی هستند که در این قسمت توضیح داده شده‌اند.

معاملات صبی

معاملات صبی بخش دیگر احکام صبی را تشکیل می‌دهد که عبارت آغازین ماتن نگاهی دارد به محجوریّت صبی از تصرف در اموال خود، چه در بیع چه اقراض، چه اجاره و چه ودیعه و امثال ذلک. امّا تفصیلی در معاملات صبی مطرح است که قائل شدن بدان بسیاری از مشکلات را حل می‌کند و آن این است که بین معاملات مهم و غیر مهم تفصیل قائل شویم و بگوییم در معاملات مهم، صبی اجازه ورود ندارد و الّا در معاملات آسان و ساده، وارد شدن فرد غیر بالغ مشکلی نخواهد داشت. نکات مهم دیگری در این زمینه بیان شده سپس اولیاء صغار، اعم از اب و جدّ، وصی و تیمّم و ولایت حاکم، مورد بررسی واقع شده که از ولایات عدول از مؤمنین هم در همین‌جا بحث شده است. اما ولایت نداشتن مادر و پدر و جد مادری و نیز برادر و عمو و دایی نیز به عنوان نکته دیگر در این‌جا مورد بحث واقع شده است.

صله رحم

صله رحم به عنوان آخرین مبحث کتاب و یکی از دستورات و فضائل اخلاقی اسلامی در چند بخش بررسی شده است. در روایتی از امام باقر(ع) آمده: «إن صلة الرحم تزکّی الاعمال؛ صله رحم اعمال را تزکیه می‌کند.» اهمیت و فوائد صله رحم و منشاءِ قطع رحم، گناه کبیره بودن قطع رحم، معنی صله و قطع رحم، اقوال فقهاء در مورد صله رحم و حکم صله ارحام کافر و مخالف از جمله مسائل مذکور در این بخش می‌باشند.

 975/502الف/ر