پیشگیری و درمان دروغ در منابع اسلامی
شخصی به رسول خدا(ص) عرض کرد به گناهانی آلوده هستم، چه کنم؟ حضرت فرمودند: عهد کن دروغ نگویی. او ابتدا فکر کرد راه حل آسانی است، امّا چون دید دست به هرکاری(گناهی) که بخواهد بزند با دروغ همراه است، موفق شد با ترک دروغ همه گناهان را ترک کرده و خود را پاک کند.1
دروغ گناهی کلیدی است و توجه به آثار و پیامدهای آن ضروری است؛ زیرا که این رذیله، زمینه ساز بروز بسیاری از صفات و اعمال نامطلوب اخلاقی است. همچنان‌که پیشگیری و درمان آن نیز همان‌طور که در حدیث آمده، می‌تواند زمینه بروز رذایل اخلاقی بسیاری را از بین ببرد. در این نوشتار با تکیه بر آیات و روایات مربوط به موضوع، درصدد هستیم به روش‌های پیشگیری و درمان دروغ بپردازیم.
تعریف کذب
معنای لغوی و اصطلاحی کذب
واژه کذب در اصطلاح برخی منابع لغوی، این گونه بیان شده است؛ «هُوَ الإخبارُ عَنِ الشَّیءِ بِخلافِ ما هُوَ فیهِ و الکِذبُ هُوَ الإنصرافُ عَنِ الحقِّ؛ کذب خبر دادن برخلاف واقعیت چیزی و بازگشتن از حقیقت است.»4
بعضی نیز در اصطلاح علمی گفته‌اند، صدق و کذب، از خواص خبر است، نه از خواص خبرلفظی؛5 یعنی رفتار و کردار از روحیات و وضعیت خبر می‌دهد که اگر این خبر راست باشد، کردارش به راستی موصوف می‌شود و اگر بر خلاف حقیقت باشد، کردار او دروغ خواهد بود.
از مطالعه در کتاب‌های لغت، تفسیر و اخلاق به این نتیجه می‌رسیم که میان معنای لغوی و اصطلاحی دروغ تفاوت اساسی وجود ندارد و فقط نحوه بیان آن‌ها اندکی فرق می‌کند.
پیشگیری و درمان دروغ
با نگاه به منابع اسلامی در می‌یابیم که برخی از متون اسلامی برای جلوگیری از بروز دروغ، راهکارهای شناختی ارائه کرده‌اند.
به راهکارها در قالب روش‌های تربیتی اسلامی می‌پردازیم؛
الف) روش‌های پیشگیری از دروغ
1. روش‌های شناختی
انسان وقتی می‌تواند دست به کاری بزند، که نسبت به آن شناخت داشته باشد. برای موفقیت در امور دینی و اخلاقی نیز شناخت، بسیار ضروری و لازم است؛ یعنی انسان باید بداند چه چیزی رذیله است یا چه چیزی فضیلت است. انسان وقتی نسبت به مسائل اخلاقی و راه‌های رسیدن به آن شناخت پیدا کرد، بهترین و کوتاه‌ترین راه ممکن را می‌تواند انتخاب کند؛ امّا روش‌های شناختی کدامند؟
- روش اعطای بینش
اعطای بینش در زمینه‌های مختلف، مهار دروغ را در پی دارد که در اینجا به بررسی آن‌ها می‌پردازیم؛
اعطای بینش در مورد حقیقت دروغ: دروغ فی نفسه از کبایر و فواحش است6 و روایات، دروغ را کلید تمامی بدی‌ها معرفی کرده‌اند7 و آن را انحراف زبان از سیر الهی می‌دانند. حال چگونه انسان با این همه مسؤلیت و فرصت کم، خود را از جاده حقیقت و راستی خارج کند که سرانجامی جز رسوایی در دنیا و عذاب در آخرت چیزی به دنبال ندارد! آگاهی افراد از حقیقت دروغ که منشأ تمامی گناهان است، خود سبب می‌شود که فرد از ارتکاب آن خودداری کند.
اعطای بینش در مورد احاطه الهی بر بندگان: احاطه الهی بر آدمیان نه قائم به عوامل مادی و نه محصور در تأمین شئون حیاتی آنان است، بلکه خداوند مالک حقیقی و واقعی انسان‌ها است. هر چه ایمان انسان به احاطه خداوند نسبت به بندگان بیشتر باشد، از گناه دورتر است. منظور از احاطه خداوند آن است که خداوند محیط بر فرد دروغ‌گو است و او از احاطه قدرت خداوند، خارج نمی‌شود.
امّا نمونه‌ای از آیاتی که خداوند را محیط بر انسان دروغ‌گو می‌داند؛ «بَلِ الَّذِینَ کَفَرُوا فی تَکْذِیبٍ وَ اللَّهُ مِن وَرَائهِم مُحِیط؛ ولی کافران پیوسته در تکذیب حقند و خداوند به همه آن‌ها احاطه دارد.»8 در روایتی از امیرمؤمنان علی(ع) می‌فرماید: «إتَّقُوا مَعَاصِیَ اللهِ فی‌الخَلَواتِ، فَإنَّ الشّاهِدَ هُوَ الحاکِمُ؛ از معصیت خدا در خلوتگاه‌ها بپرهیزید، چرا که همان خدایی که شاهد می‌باشد، حاکم و دادرس است.»9
در مقامی که کنی قصد گناه گر کند کودکی از دور نگاه
شرم داری، ز گنه در گذری پرده عصمت خود را ندری
شرم بادت، که خداوند جهان که بود خالق اسرار و نهان
بر تو باشد نظرش بی‌گه وگاه توکنی‌درنظرش قصد گناه10
- روش زمینه‌سازی
بر طبق این روش باید شرایط را که تسهیل کننده حالات و رفتارهای نامطلوب هستند، از قبل تغییر داد؛ یکی از راه‌های پیشگیری از بروز دروغ‌گویی در کودکان آن است که از پدید آمدن هر آنچه که موجب می‌شود کودک از مسیر فطرت خدایی منحرف شده و به دروغ متوسل شود، جلوگیری کنیم.
احساس حقارت و ضعف ایمان و اعتقاد از جمله عوامل اصلی تمسک به دروغ محسوب می‌شوند. حال اگر والدین بتوانند کودک را آن‌گونه پرورش دهند که در پرتو قوّت ایمان به خداوند، خود را برخوردار از ارزش و کرامت ذاتی بداند، هرگز در وجود خود احساس حقارت نمی‌کند تا بخواهد برای پوشاندن آن، به دروغ متوسل شود. امیرالمؤمنان حضرت علی(ع) می فرماید: «مَن کَرُمَت عَلَیهِ نَفسُه هانَت عَلَیهِ شَهَواتُه؛ هر که به کرامت نفس خود آگاه شود، شهوات وی در نظرش ناچیز می‌نماید.»11
- روش عبرت‌پذیری
انسانی که می‌آموزد تا تحولات را با نگاه عبرت‌انگیز بنگرد و از آنچه برای دیگران اتفاق افتاده درس بگیرد، به نوعی از اشتباهات و لغزش‌های خود می‌کاهد. عبرت گرفتن از رسوایی دیگران بهترین درس برای پیشگیری از دروغ است.
2. روش‌های رفتاری
روش‌های رفتاری که به منظور جلوگیری از دروغ می‌تواند مورد استفاده قرار بگیرد، عبارت است از؛
- روش یادآوری معاد
تنها ایمان به معاد کافی نیست؛ بلکه باید به یاد معاد هم بود تا نتایج مطلوبی را به دنبال بیاورد. قرآن کریم هوشیاری و تذکر را مخصوص صاحبان عقل دانسته، می‌فرماید: «إنّما یَتَذَکَّر اُولُوا الألبابِ؛ تنها صاحبان عقل، متذکر شده و اهل غفلت نیستند.»12
بر خلاف بعضی که خیال می‌کنند یاد مرگ و معاد، انسان را نسبت به دنیا و رشد مادی بی‌تفاوت می‌کند، به عکس، یاد قیامت و حساب، انسان را از لاابالی‌گری و هرج و مرج در می‌آورد. قرآن کریم می‌فرماید: «یَعْلَمُونَ ظَاهِرًا مِنَ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَ هُمْ عَنِ الآخِرَةِ هُمْ غَافِلُونَ؛ این‌ها به جز ظاهر دنیا و زرق و برق آن، به چیز دیگری توجه ندارند و از آخرت غافل هستند.»13
ارزش و آثار تربیتی یاد مرگ و معاد در حدیثی از امام صادق(ع) تبیین شده است. آن حضرت می‌فرماید: «ذِکرُ المَوتِ یُمِیتُ الشَّهواتِ و یَقلَعُ مَنابِتَ الغَفلة و یُقَوِّی القَلبَ بِمواعِدِ اللهِ وَ یُرَقِّی الطَّبعَ وَ یُکسِرُ اَعلامَ الهَوی وَ یُطفِی فَارَ الحِرصِ وَ یُحَقِّرُ الدُّنیا؛ یاد مرگ، شهوت‌ها را از بین می‌برد و ریشه‌های غفلت را یکسره ریشه کن می‌کند و دل انسان را با وعده‌های الهی محکم می‌کند و روحیه انسان را از قساوت به لطافت سوق می‌دهد و نشانه‌های هوس را می‌شکند و آتش حرص را خاموش و دنیا را در مقابل چشمان انسان کوچک می‌کند.»14
- روش تغییر موقعیت
از آنجا که موقعیت‌های گوناگون اجتماعی تأثیرات خاص خود را بر افراد می‌گذارند، می‌توان با تغییر آن‌ها، اثر مطلوب را در فرد پی‌ریزی کرد. در اینجا به کاربردهای این روش در پیشگیری از دروغ می‌پردازیم:
پرهیز از همنشینی با دروغ‌گو: در کلمات قصار حضرت علی(ع) می‌خوانیم: «از دوستی با دروغ‌گو بپرهیز، که او همچون سراب است؛ دور را در نظرت نزدیک و نزدیک را برای تو دور می‌سازد.»15 در این روایت و همانند آن به صراحت یکی از مهم‌ترین راه‌های پیشگیری از بروز دروغ، ترک همنشینی با بدان معرفی شده است.
همنشینی و مراوده با انسان‌های راستگو: زندگی در محیط سالم و در جمع انسان‌های پاک چند ثمره مهم دارد؛ رشد معنوی، دوری از انزوا و مصون ماندن از دروغ‌گویی.
ب) شرایط درمان دروغ
علاج بیماری‌های اخلاقی همانند درمان جسمی، به شیوه‌های خاصی صورت می‌گیرد. روانشناسان معتقدند که برای درمان بیماری، باید افراد، آگاهی لازم را از بیماری خود پیدا کنند؛ چون این آگاهی تا حدود زیادی درمان را جلو می‌اندازد. از این‌رو شرایط درمان دروغ عبارتند از:
1. آگاه شدن بیمار از وجود بیماری
2. شناخت منشأ مرض و تشخیص راه علاج آن
3. اراده و تصمیم بیمار برای درمان بیماری
4. انجام دادن تمام برنامه‌های درمانی
روش‌های درمان دروغ
درمان، بعد از مرحله پیشگیری است؛ یعنی اگر فردی در مرحله پیشگیری موفق نشده و یا اصلاً برای پیشگیری اقدامی نکرده و آلوده به دروغ شده، الان چه باید بکند؟! در اینجا راهی برای جبران وجود دارد و آن درمان است که انسان می‌تواند با استفاده از روش‌های شناختی و رفتاری درمان دروغ از دیدگاه متون دینی، برای معالجه اقدام کند.
روش‌های شناختی
1. روش تفکر؛ در کتاب‌های مختلف اخلاق، اولین شیوه درمان را توجه و تفکر در آن صفت مذموم می‌دانند، که باید انسان برای فهم بهتر و بیشتر به متون دینی مراجعه کند و آیه‌ها و روایت‌های مربوط به آن صفت رذیله را پیدا کند و در تمام جوانب آن فکر کند که این خود، انگیزه‌ای برای ترک آن صفت بد می‌شود.
اگر انسان بخواهد برای همیشه این صفت را از خود دور کند، باید با توجه به پیامدهای دنیوی و اخروی دروغ، درمانی ریشه‌ای و به جا انجام دهد. فردی که طالب و خواهان رسیدن به ارزش‌های والا باشد، با اندکی تفکر به پیامدهای آن، دروغ‌گویی را کنار گذاشته و صداقت را مبنای کار خود قرار می‌دهد.
2. روش محاسبه نفس؛ «محاسبه نفس؛ عبارت از ارزیابی اعمال در نیّت‌های پنهان است.»16 با توجه به ویژگی‌هایی که در تربیت اسلامی برای محاسبه نفس ذکر شده، این شیوه می‌تواند مداومت و محافظت بر عمل را میسّر کند. محاسبه یعنی در هر شبانه‌روز وقتی را معین نماییم، که در آن وقت به حساب نفس خود برسیم و طاعات و معاصی خود را موازنه کنیم. تفکر و توجه به این آیه شریفه که می فرماید: «در قیامت اعمال بندگان به دقت محاسبه می‌شود و ذره ذره اعمال و اندیشه‌ها و نگاه‌ها را مورد بازخواست قرار می‌دهند»17 سبب می‌شود که انسان بیشتر اهمیت محاسبه نفس را درک کند.
روش‌های رفتاری
روش‌های رفتاری که در درمان دروغ مورد استفاده قرار می‌گیرد، عبارت است از:
1. روش تغییر موقعیت که تشکیل شده از تغییر دوست و همنشین و همچنین تغییر محیط است.
در باب تغییر دوست، امام علی(ع) می‌فرماید: «إیّاکَ و مُصادَقَةَ الکَذَّاب؛ از دوستی با دروغ‌گو بپرهیز.»18 یعنی فرد باید تغییر موقعیت بدهد و با افراد دروغ‌گو و بد همنشین نشود که اگر فرد پرهیز نکند و دوستی و همراهی را ادامه بدهد، فردای قیامت وقتی نتیجه دوستی‌اش را ببیند، می‌گوید: ای کاش با فلانی دوست نمی‌شدم. امّا اگر محیط آلوده است به طوری که فرد نمی‌تواند خودش را از آلودگی به دروغ حفظ کند، برای مدتی محیط گناه را ترک کند، همانند اصحاب کهف که برای حفظ ایمان و دین خودشان، از محیط اجتماعی به غار پناه بردند.
2. روش زمینه سازی: در این روش به ایجاد زمینه‌ها و زیرساخت‌های مناسب رفتار مطلوب و جلوگیری از بروز رفتارهای نامطلوب اقدام می‌شود. برای درمان دروغ به صورت اساسی باید مبادی و ریشه‌های بروز آن را از بین برد. منشأ دروغ‌گویی ضعف درونی و خواری باطنی است. دروغ‌گویان در ضمیر خود اسیر یک نوع ذلت و ناامنی روحی هستند و بر اثر ترس، عجز، نگرانی، حقارت، حرص، طمع و دیگر عوامل، به این صفت رذیله مبتلا می‌شوند. روایتی از پیامبر(ص) ناظر بر همین است؛ «لا یکذبُ الکاذِبُ إلّا مِن مَهانَةِ نَفسِهِ؛ دروغ‌گو، زبان به دروغ نمی‌گشاید مگر به سبب خواری و ذلتی که در نفس خویش احساس می‌کند.»19
3. روش فریضه سازی: فریضه «یعنی حکمی که انجام آن واجب است و به هیچ وجه تعطیل بردار نیست.»20 فریضه سازی در تربیت، تضمین کننده مداومت و محافظت عمل است.
«بزرگان یکی از راه‌های درمان دروغ و یا هر نوع گناه دیگر را در متون دینی و اخلاقی، توجه و اهمیت دادن به نمازهای پنجگانه می‌دانند.»21 قرآن کریم می‌فرماید: «أَقِمِ الصَّلَوةَ إنَّ الصَّلَوةَ تَنهَی عَن الفَحشَاءِ وَ المُنکَر؛ نماز را به جا آر، که همانا نماز است که اهل نماز را از هر کار زشت و منکر باز می‌دارد.»22 امام صادق(ع) می‌فرماید: «کسی که دوست دارد ببیند آیا نمازش مقبول درگاه الهی شده است یا خیر؟ باید ببیند آیا نماز، او را از زشتی‌ها و منکرات باز داشته یا نه؟ به همان مقدار که بازداشته، نمازش پذیرفته است.»23 بنابراین، ملزم ساختن خود به اقامه نماز و توجه به آداب و اسرار آن، زمینه ساز ترک گناهانی همچون دروغ خواهد بود.
نتیجه
بنابراین، روش‌های پیشگیری از دروغ را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد؛ روش‌های شناختی و روش‌های رفتاری. از روش‌های شناختی می‌توان به روش‌های اعطای بینش، روش زمینه‌سازی و از جمله روش‌های رفتاری، می‌توان به روش‌های یادآوری معاد و روش تغییر موقعیت اشاره کرد. همچنین روش‌های درمان دروغ نیز به دو دسته تقسیم می‌شوند: روش‌های شناختی که می‌توان به روش تفکر و روش محاسبه‌نفس اشاره نمود و در روش‌های رفتاری می‌توان به روش تغییر موقعیت و انواع آن، روش زمینه‌سازی و روش فریضه‌سازی اشاره کرد.
عقیل مصطفوی
منابع
1. میزان‌الحکمة، ترجمه حمیدرضا شیخی، ج11، ص5127، ح17411
2. بحارالانوار، ج72، ص233؛ میزان‌الحکمة با ترجمه فارسی، ج11، ص5120
3. لسان‌العرب،ابن منظور، حرف کذب،ج1،ص704
4. مجمع‌البحرین، ج2، ص157
5. دروغ، رضا صدر، ص177
6. چهل حدیث، امام خمینی(ره)، ص471
7. میزان‌الحکمة، ج11، ص5124
8. سوره بروج، آیات19و20
9. نهج البلاغه،حکمت324
10. گناه شناسی، ص257
11. نهج‌البلاغه،حکمت441
12. سوره زمر، آیه9
13. سوره روم، آیه7
14. بحارالانوار، ج6، ص133
15.نهج‌البلاغه،کلمات قصار، کلمه37
16. دروغ در منابع اسلامی، رضایی، ص54
17. سوره انبیاء، آیه47
18. نهج‌البلاغه، حکمت37
19. میزان الحکمة، ج11، ص5128
20. دروغ در منابع اسلامی، رضایی، ص57
21. گناهان کبیره،ج1،بحث درمان دروغ
22. سوره عنکبوت، آیه45
23. مجمع‌البیان،ذیل آیه45سوره عنکبوت