رابطه فرم و محتوا در اثر هنری از نگاه رهبر انقلاب

در مباحث زیبایی شناسی و مربوط به فلسفه هنر، پیرامون ارزش‏گذاری یک اثر هنری، معمولاً چند رویکرد وجود داشته است. رویکرد فرمالیستی که خط کش ارزش‏گذاری خود را بر میزان قدرت و انسجام فرم و قالب در یک اثر هنری می‏گذارد، کمتر به محتوا و پیام‏های ناشی از آن توجه می‏کند.

هر چند «کانت» نخستین فیلسوفی است که بین ارزش اخلاقی و ارزش زیبایی شناسانه تفکیک قائل شده و هنر را عاری از پیام اخلاقی می‏داند، اما در آخر اخلاقی بودن هنر را فضیلت می‏شمارد؛ ولی دیدگاهی افراطی‏تر نیز وجود دارد که در اساس هنرمند را از این رسالت مبرا می‏کند. به عنوان مثال «اسکار وایلد» می‎نویسد:« چیزی به‌عنوان کتاب اخلاقی یا غیراخلاقی وجود ندارد. کتاب‏ها یا خوب نوشته می‏شوند یا بد. همین و بس... و هیچ هنرمندی در پی آن نیست که چیزی را به اثبات رساند؛ و هیچ هنرمندی همدلی‏های اخلاقی ندارد».

با این حساب این نظریه در سیر تحول خود، و در نقطه اوج به نظریه «هنر برای هنر» می‏رسد و هیچگونه چهارچوب بندی و پیام محوری را برای اثر هنری مجاز نمی‏شمرد. در برابر این نگرش، دیدگاهی دیگر و البته اصیل‏تر وجود دارد که هر چند اثر هنری حاصل نبوغ و خلاقیت هنرمند است اما از پیام‎ها و محتواهای آن نیز نباید غافل شد. تا جایی که برخی بر این عقیده‏اند که اگر هنری، با تعالی انسانی و رسیدن به اهداف مشترک جامعه منافاتی نداشته باشد، بدون تردید و تعارف کنار گذاشته خواهد شد. به عنوان مثال افلاطون در ترسیم مدینه فاضله خود، علی رغم این‏که به بزرگی هومر شاعر، اذعان دارد، وی را به خاطر سرودن اشعاری که به خدایان باستان دروغ می‏بندد و آن را به صفات انسانی متصف می‏کند از شهر آمانی خویش بیرون می‏راند.

در این بین بررسی دیدگاه رهبر معظم انقلاب از این باب مورد توجه است که هم از سویی دیدگاه‏های حکمی مبتنی بر فلسفه صدرالمتالهین را بازتاب نموده و از سوی دیگر نگرش اسلام ناب را به عنوان فقیهی مسلم، در راستای اعتلای هنر بیان می‏دارد. بر این اساس، توجه به بیانات و نصایح ایشان در ترسیم هنر آرمانی عصر جمهوری اسلامی، هم برای جامعه هنری که در جامعه تحت زعامت ایشان زیسته و هم به آینده هنر می‏اندیشند، بسیار مهم، تاثیرگذار و سرنوشت ساز خواهد بود.

ارزش توأمان و رابطه متقابل فرم و محتوا

بر خلاف این تصور که همه ارزش یک اثر هنری به فرم یا محتوای آن است، رهبر معظم انقلاب بر این عقیده‏اند که همان طور که لازم است یک اثر هنری در مضمون و پیام خود، متعهد و اخلاقی باشد، لازم است فرم و قالب آن نیز در نهایت قدرت و خلاقیت هنرمند باشد. ایشان در این باره می‏فرمایند: «مخاطب من آن کسانى هستند که مى‏توانند کار هنرى فعال و پر تلاش کنند و پیام هنرى را ابلاغ کنند. البته باید از قالب‏هاى خوب و تکنیک‏هاى خوب و قابل قبول و قابل ارائه در همه رشته‏ها و شعبه‏هاى هنر استفاده کنند؛ کار هنر با محتوا پایان نمى‏یابد، قالب نیز ارزش بسیار دارد. ظرف نازیبا، مظروف زیبا را زشت جلوه مى‏دهد»1.

بنابراین هرچقدر محتوا از ارزش و غنای بیشتری برخوردار باشد، به تناسب باید از تکنیک و فرم قدرتمند‏تری استفاده نماید. تا حدی که در حد اعلای آن می‏توان به قرآن کریم مثال زد که در اوج معرفت و ارزش محتوایی، در نهایت زیبایی و فرم قدرتمند است. ایشان در این‏باره می‎فرمایند: «خدای متعال برای بیان عالی‏ترین معارف فصیح‏ترین بیان را انتخاب کرد یعنی خدای متعال می‏تواند مثل حرف‏های معمولی قرآن کریم و معارف اسلامی را با بیان معمولی بگوید اما نه؛ خدا این را در قالب فصیح‏ترین و زیباترین بیان هنری ریخته که خود قرآن کریم هم می‏گوید نمی‏توانید مثل لفظ و ساخت هنری آن را بیاورید معنایش که معلوم است».2

بر این اساس ملاک ارزش و داوری مربوط به یک اثر هنری، صرفاً نمی‏تواند فرم و ساختار قدرتمند باشد. بلکه اثر هنری وقتی ارزشمند است که به همان اندازه که به ساختار آن توجه شده است، مضمون به دست فراموشی سپرده نشده باشد. لذا اگر اثر هنری علی‏رغم خلاقیت و قدرت بیانی خارق‏العاده خود، مسأله غیر اخلاقی را دامن بزند، ارزشمند نخواهد بود. رهبر معظم انقلاب درباره ملاک ارزش گذاری هنری می‏فرمایند: «آن هنرمندانی که هنرشان در خدمت بیگانگان است هرچند هنرشان هم بالاست و بعضی از آنها از لحاظ هنری بسیار برجسته‌اند ولی من در هنری که آنها دارند ارزشی حس نمی‌کنم. پول، ثروت، قوّت بازو، زبان گویا و بقیه‌ ثروتهایی که در خدمت حق و انسان‎ها و راستی و درستی نباشد چه ارزشی دارد».

رابطه هنر با شخصیت هنرمند

پس از مسأله اهمیت توأمان فرم و مضمون، باید به این دیدگاه اشاره نمود که شخصیت هنرمند تأثیر مستقیم بر انتخاب فرم و مضمون اثر هنری خواهد داشت. به عبارت دیگر «هر قدر یک‌ هنرمند به‌ مرحله‌ بالاتری‌ از فکر و اندیشه‌ و درک‌ عقلانی‌ برسد، جوهره‌ کارهای‌ هنری‌ او کیفیت‌ و ارتقاء بیشتری‌ خواهد یافت‌ و درک‌ هنری‌ او از پشتوانه‌ بیشتری‌ برخوردار خواهد شد. و در مقابل هرچقدر از نظر فکری از عمق کمتری برخوردار باشد، اثر هنری سطحی‏تری خواهد آفرید.«

بنابراین رهبر معظم انقلاب برای رسیدن به هنری که از هر نظر فاخر و عمیق باشد، تبیین می‏نمایند که قبل از هرچیز باید شخصیت هنرمند شخصیتی عمیق و خود ساخته باشد. با توجه به همین اصل است که می‏توان به خوبی با دیدن یک اثر هنری به شخصیت، عقاید و روحیات هنرمند خالق آن اثر پی ببرد.

به عنوان نمونه یک وقت شما معماری را می‏بینید که اندیشه‏ای دارد؛ یک وقت یک معمار از لحاظ اندیشه، لخت و بی هویت است و متکی به فکری نیست؛ این‏ها اگر بخواهند بنایی را ایجاد کنند، دو گونه طراحی می‏کنند. اگر ساخت یک شهر را به دست دو نفر آدم این طوری بدهند، یک نیمه آن با نیمه دیگر به کلی متفاوت خواهد بود.

پس برای رسیدن به هنری که هم از فرم و هم محتوا پسندیده و قابل دفاع باشد، باید متکا یا نقطه عزیمت و خاست‎گاهی از اندیشه والا، این درک هنری و سپس تبیین هنری را پشتیبانی کند؛ با این وجود مسؤولیت و وظیفه هنرمند در دو مقام بروز می‏یابد. یکی تلاش بر ارائه اثر متعهد و همسو با سعادت انسانی و دیگری اهتمام بر ارائه ساختاری قوی و فرمی قدرتمند. کسی که قریحه هنری دارد، نباید به سطح پایین اکتفا کند. این یک تعهّد است.

هنرمند تنبل و بی‏تلاش، هنرمندی که برای تعالی کار هنری خودش و ایجاد خلاقیت تلاش نمی‏کند، در حقیقت به مسؤولیت هنری خودش در قبال قالب عمل نکرده است. هنرمند باید دائم تلاش کند تا آن جایی که می‏تواند، باید برای اعتلای قالب هنری تلاش کند. این تعهّد در قبال قالب، بدون یک احساس شور و عشق و مسؤولیت، البته این شور و عشق هم مسؤولیت است؛ آن هم یک دست قوی است که انسان را وادار به کاری می‏کند و نمی گذارد که احساس تنبلی و تن آسایی، او را از کار باز بدارد، به دست نمی‏آید.

توجه به اصل بیان شده گره گشای یک مشکل رایج در آثار هنری است. این‏که گاه علی رغم محتوا و مضامین دینی یک اثر هنری، رفتار و گفتارهایی از هنرمند سر می‏زند که با اصل ارزش‏هایی که هنر خود را بدان آراسته است تناقض دارد. بر این اساس باید توجه نمود که به عنوان مثال یک « فیلم با نمودارها ونمادهاى غیر اسلامى همراه نباشد. گاهى مى‏شود که یک فیلم نماز خواندن را نشان مى‏دهد ولى بازیگران فیلم با رفتارشان و با وضع نامناسب پوشش و نگاهشان یک ضد ارزش اسلامى را در حقیقت متجلى مى‏کنند». یعنى این نکته هم اهمیت دارد. متن فیلم، متن محتوا و حاشیه محتوا هر دو باید اسلامى باشد. به نظر می‏رسد این مسأله به این خاطر است که هنرمندی که در اثر هنری خود صحنه‏ای دینی را به نمایش می‏گذارد، نگرش صحیح و اعتقاد عمیقی به آن مسأله ندارد، چرا که در این صورت این تناقض آشکار در اثر دیده نمی‏شد.

در پایان در باب رابطه بین فرم و مضمون این‏گونه نتیجه می‏گیریم که این دو به طور غیر قابل تفکیکی، به هم وابسته و دارای اهمیت همزمان‏اند. ارزش یک اثر هنری همانطور که به فرم قوی وابسته است، به مضمون انسان‏ساز و متعهد نیز بستگی دارد، از سوی دیگر اثر هنری هر چند پیام و مضمونی عالی داشته باشد، اگر با ساختاری ضعیف ارائه گردد، با ابتذال خود، محتوای خویش را نیز به ابتذال کشیده و از ارزش می‏اندازد. در نهایت اینکه هنرمند، برای رسیدن به ساختار و مضمونی پسندیده و توأمان باید، خود را به آن آموزه‏ها و معارف مزین و با اعتقاد و ارادت به خلق آن اثر هنری بپردازد./922/ی703/س

احسان قنبری

............................................

 .1 سخنرانى در مراسم‏ سالگرد تاسیس سازمان تبلیغات اسلامى‏، 01/04/1366

 .2 پیام به‏ چهارمین کنگره‏ى شعر و ادب و هنر، 26/02/1363

.3 بیانات در دیدار مداحان و شاعران اهل بیت، 1384/05/05

.4 بیانات‌ در دیدار مسؤولان‌ و هنرمندان‌ دفتر هنر و ادبیات‌ مقاومت‌ حوزه‌‌ هنری سازمان‌ تبلیغات‌ اسلامی، ‌1370/04/25