علل کاهش معنویت در خانواده
خبرگزاری رسا ـ خانواده، بنیادی ترین نهاد جامعه است و می تواند منبأ و منشأ تغییراتی بزرگ در سطح جامعه باشد.
به گزارش سرویس پیشخوان خبرگزاری رسا، خانواده، بنیادی ترین نهاد جامعه است و می تواند منبأ و منشأ تغییراتی بزرگ در سطح جامعه باشد؛ چراکه خانواده همواره منبع تأمین نیروی انسانی کارآمد در جامعه است و بخش بزرگی از اقدامات و رسالت های یک فرهنگ یا آیین را برای تحقق جامعه ای آرمانی بر عهده دارد.
درآمد
انسان از آغاز پیدایش، همواره به سوی خداوند و معنویت و کمال گرایش داشته؛ یعنی بر اساس فطرتش به معنویت نیازمند است. دین اسلام، به عنوان شریعتی کامل ، این نیاز را تأمین نموده، راهکارهای لازم برای رسیدن به معنویت را معرفی کرده است. از جمله رهنمودها، توجه به کانون خانواده و اعضای آن است.
خانواده، بنیادی ترین نهاد جامعه است و می تواند منبع و منشأ تغییراتی بزرگ در سطح جامعه باشد؛ چراکه خانواده همواره منبع تأمین نیروی انسانی کارآمد در جامعه است و بخش بزرگی از اقدامات و رسالت های یک فرهنگ یا آیین را برای تحقق جامعه ای آرمانی و دین دار بر عهده دارد؛ اما متأسفانه، معنویت در خانواده معاصر تا حدودی کاهش یافته است. قرآن کریم می فرماید: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أنْفُسَکُمْ وَأهْلِیکُمْ ناراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجارَةُ؛[1] اى کسانى که ایمان آورده اید! خود و خانواده خویش را از آتشى که هیزم آن انسان ها و سنگ هاست، نگه دارید.
مهم ترین شاخصه های معنویت، باور به وجود خداوند سبحان، اعتقاد به معاد و تسلیم در برابر فرامین الهی است. اگر این امور به طور اعتقادی و عملی در رفتار و اعتقادات و عملکرد اعضای خانواده وجود داشته باشد، می توان فضای خانواده را، معنوی و روحانی دانست. امروزه با تغییراتی که در عرصه فرهنگ جهانی روی می دهد، امور معنوی تا حدودی کم رنگ شده، گویی خانواده های امروز در معرض تغییر ارزش ها قرار دارند. در این نوشتار، به بیان مهم ترین عوامل کاهش معنویت در خانواده می پردازیم.
الف. ضعف باورهای دینی
همه جهت گیری ها و اعمال انسان در زندگی، بر اساس باورها و اعتقادات اوست. اگر باورها در زندگی فردی و اجتماعی، بر اساس عقاید صحیح و در مسیر اهداف آفرینش باشد، زندگی توأم با سلامت و سعادت خواهد بود. از مهم ترین اعتقادات در زندگی انسان که به طور مستقیم بر زندگی خانوادگی تأثیرگذار است، خداباوری، اعتقاد به معاد و در نظرگرفتن آموزه های دینی در مسائل مختلف زندگی است. بر این اساس، مهم ترین عامل ضعف باورهای دینی در خانواده را می توان این گونه برشمرد:
1. ضعف خداباوری
مهم ترین اعتقاد دینی، ایمان به خدا و احساس حضور او در تمام لحظات زندگی است. به تعبیر قرآن، انسان مؤمن، همواره خدا را همراه و شاهد بر اعمال خود می داند؛ وَنَحْنُ أقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ؛[2] و ما به او از رگ قلبش نزدیک تریم.
با این بینش، تلاش می کند همه رفتارها و زندگی خانوادگی را به سوی کسب رضایت خداوند سوق دهد. ویژگی‌هایی نظیر: توکل، صبر بر مشکلات، تسلیم و رضا، همگی از آثار خداباوری در وجود انسان است که به خودی خود، فضای خانواده را آکنده از معنویت و رابطه قلبی با خدا خواهد نمود. نبود این اعتقاد یا ضعف آن، موجب ترس از مشکلات، غم و اندوه، پناه بردن به پناهگاه های پوشالی و غیرخدایی می شود؛ اما انسانی که به صورت قلبی به وجود خدا و نصرت و یاری او یقین دارد، هیچ یاوری جز او برای خود نمی بیند: إلهی وَرَبّی مَن لِی غَیرُک. [3]
2. بی توجهی به معاد
یکی از باورهای مهم دینی که نقش ویژه ای در توجه به مسائل معنوی در خانواده دارد، اعتقاد به زندگی پس از مرگ است. امروزه، با وجود پیشرفت های علمی و کاهش مشکلات زندگی، اضطراب ها و نگرانی ها در خانواده ها رو به فزونی نهاده که بخشی از این مشکلات، در اثر احساس بی هدفی و احساس پوچی در زندگی است.[4]
باور به معاد، موجب ایجاد انگیزه و تشویق افراد برای تحمل مشکلات و انجام وظایف خانوادگی و توجه به امور معنوی در فضای خانواده است. قرآن کریم به پاداش های فراوان اخروی اشاره می کند که در صورت باور قلبی به آن، افراد برای دستیابی به آن، می کوشند تا رفتارهای خود را در مسیر رضایت الهی قرار دهند؛ از جمله فرموده: ادْخُلُوا الْجَنَّةَ أَنْتُمْ وَأزْواجُکُمْ تُحْبَرُونَ یُطافُ عَلَیْهِمْ بِصِحافٍ مِنْ ذَهَبٍ وَأکْوابٍ وَفِیها ما تَشْتَهِیهِ الْأَنْفُسُ وَتَلَذُّ الْأعْیُنُ وَأنْتُمْ فِیها خالِدُونَ؛[5] [به آنها خطاب مى شود:] شما و همسرانتان در نهایت شادمانى وارد بهشت شوید! [این در حالى است که] ظرف ها[ى غذا] و جام هاى طلایى [شراب طهور] را گرداگرد آنها مى گردانند و در آن (بهشت) آنچه دل ها مى خواهد و چشم ها از آن لذت مى برد، وجود دارد و شما همیشه در آن خواهید ماند.
گاهی دیده می شود که افراد به دلیل مشکلاتی نظیر فقدان عزیزی یا معلولیت یکی از اعضا یا فقر اقتصادی، به گناهانی کشانده می شوند که آنها را از صراط مستقیم دور می کند یا لب به شکوه می گشایند و به کفر و الحاد کشیده می شوند. باور به معاد در افراد، موجب می شود مشکلات دنیا را در برابر آخرت، محدود و گذرا بدانند و با بصیرت به آنها بنگرند. در عرصه خانوادگی نیز زن و شوهر به امید ثواب الهی، صبر و تحمل می نمایند و این امر در فرایند استحکام بخشی خانواده بسیار مؤثر است.
بر این اساس، باید زن و شوهر با آموزه های دینی آشنا شوند و خداباوری و معادگرایی را در فضای خانواده حاکم نمایند و زندگی علی -علیه السلام- و حضرت زهرا -سلام الله علیها- را الگوی خود قرار دهند.
ب. جنگ نرم
امروزه، یکی از مهم ترین ابزارها برای تضعیف ثبات و امنیت اجتماعی و فرهنگی یک کشور، جنگ نرم است که تهدیدی بزرگ به شمار می رود؛ یعنی براندازی نرم و تلاش دشمن برای تسلط کامل در ابعاد مختلف بر جامعه. درحقیقت، جنگ نرم عبارت از هر اقدام غیرخشونت آمیز است که ارزش ها و هنجارهای جامعه را مورد هجوم قرار می دهد تا در صورت پیروزی، به تغییر در الگوهای رفتاری و خلق الگوهای جدید منجر شود که با الگوهای رفتاری نظام حاکم در تعارض است.[6] حوزه تهدید در جنگ نرم، عرصه فرهنگی، سیاسی و اجتماعی است و برنامه ریزی های موجود در آن محصول ذهن نخبگان و کارشناسان است که بیشتر از روش القا و اقناع بر ذهن و تفکر مردم تأثیرگذار است. از جمله ابزارهای جنگ نرم در ایران عبارت است از:
1. ماهواره
این رسانه، از قدرتمندترین رسانه های ارتباط جمعی در عصر حاضر است که می تواند به راحتی مرزهای میان کشورها و قاره ها را درنوردد. در جامعه ایران، با وجود هجمه های فرهنگی فراوان از سوی دشمنان، این رسانه بیشتر به عنوان ابزاری ضد ارزش های دینی و اسلامی، جلوه دارد. از سال 2005 میلادی به بعد، موج گسترده ای برای راه اندازی شبکه های ماهواره ای فارسی زبان ایجاد شد و در پی آن، ده ها شبکه فیلم و سریال های جذاب، مد و لباس، برنامه های تلویزیونی موسیقی و هرزه نگاری، با هدف اثرگذاری بر مناسبات فرهنگی و اجتماعی جامعه ایران به راه افتاد.[7] از جمله اهداف این برنامه ها که مخاطب اصلی آن خانواده ها هستند، عبارت است از: ترویج خشونت، عادی سازی روابط دختر و پسر، ترویج آزادی های جنسی، آسان جلوه دادن طلاق و شیرین نشان دادن زندگی پس از طلاق، عادی سازی خیانت همسران[8]، بی بندوباری و نوشیدن مشروبات الکلی. همه این امور، به معنای حذف دین و معنویت از عرصه زندگی است. همچنین تغییر در سبک زندگی دینی، به ویژه حذف حجاب، از مهم ترین اهداف ماهواره محسوب می شوند.[9]
2. پایگاه های اینترنتی
استفاده از پایگاه های اینترنتی، امروزه به یکی از مهم ترین سرگرمی ها یا نیازمندی های افراد جامعه تبدیل شده؛ هرچند اموری مانند ایجاد دولت الکترونیک و دسترسی به اطلاعات پژوهشی، یکی از آثار ارزشمند این پدیده است؛ اما در کنار آن، اینترنت توانسته سبک زندگی بسیاری از افراد را به شکل منفی تغییر دهد؛ زیرا دسترسی به مسائل غیراخلاقی، دوستی های اینترنتی و گسترش و رواج برخی مفاسد اجتماعی، از جمله پیامدهای اینترنت است. یکی از مطالعات در مورد مسائل غیراخلاقی در چت روم ها نشان داد بیشتر کسانی که با آنها مصاحبه شده بود، هنگام چت به مسائل جنسی و بحث در آن باره می پردازند.[10]
متأسفانه، بسیاری از خانواده ها نظارت خاصی در مورد استفاده فرزندان و جوانان خود از اینترنت و ورود به پایگاه های مختلف ندارند. در این شرایط، درحقیقت، با قراردادن امکانات مختلف برای فرزندانشان و عدم نظارت کافی، موجب انحراف آنها می شوند. بی تردید، یکی از مصادیق مهم نظارت والدین بر فرزندان، این است که بر استفاده آنان از فضای مجازی نظارت نمایند. قرآن فرموده: یا أیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أنْفُسَکُمْ وَأهْلِیکُمْ ناراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجارَةُ. [11]
3. الگوسازی
یکی از اصول مهم روان شناسی تربیتی، الگوسازی است. دستگاه آفرینش با توجه به نیازهای انسان در مسیر کمال یابی، حس تقلید و همانندگرایی را در وجود بشر قرار داده است؛ به عنوان مثال، کودکان به طور ناخودآگاه، برای پُرکردن خلأ ذهنی خود، از بزرگ تر ها تقلید می کنند و از آنچه در محیط زندگی رخ می دهد، متأثر می شوند.[12]
داشتن الگو برای رشد و تعالی، امری لازم و ضروری است. ازاین رو، قرآن کریم در برخی آیات الگوهایی را برای تأسی بشر برای هدایت معرفی نموده است؛ از جمله فرموده: لَقَدْ کانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أسْوَةٌ حَسَنَة. [13]
همچنین، نقش الگوهای منفی را در ضلالت انسان را نیز بیان کرده است: وَکَذلِکَ ما أرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ فِی قَرْیَةٍ مِنْ نَذِیرٍ إِلاَّ قالَ مُتْرَفُوها إِنَّا وَجَدْنا آباءَنا عَلى أمَّةٍ وَإِنَّا عَلى آثارِهِمْ مُقْتَدُون؛[14] و این گونه در هیچ شهر و دیارى، پیش از تو پیامبر انذارکننده اى نفرستادیم؛ مگر اینکه ثروتمندان مست و مغرور آن گفتند: ما پدران خود را بر آیینى یافتیم و به آثار آنان اقتدا مى کنیم. در این آیه، نقش الگویی والدین برای فرزندان به صراحت بیان شده است. امروزه، جهان غرب با الگوسازی از برخی عناصر فاسد و قهرمان پروری های کاذب، سعی در جذب جوانان به سوی فرهنگ منحط غرب دارد. متأسفانه، غرب در این عرصه موفق بوده است؛ زیرا امروزه بعضی خانواده ها و جوانان، تحت تأثیر این الگوها قرار گرفته، نوع لباس را آن گونه انتخاب می نمایند که در غرب ارائه می شود.
4. گسترش فرهنگ لذت جنسی
از جمله اموری که خانواده های غربی را به شدت آسیب پذیر نموده، گسترش بی بندوباری های جنسی است. تبلیغ آزادی های جنسی، یکی از دستاوردهای انسان محوری به جای خدامحوری در جهان غرب است؛ به این معنا که آدمی می تواند خارج از هر چهارچوب، تنها در بند غرایز زندگی کند. به دنبال این تفکر، علاوه بر روابط نامشروع زن و مرد، شکل های دیگری از انحرافات جنسی مانند همجنس گرایی، در جهان غرب ایجاد شده و ناهنجاری های فرهنگی، از طرق مختلف به دیگر کشورها تزریق می شوند؛[15] درحالی که روابط انحرافی در جامعه، مشکلات بسیاری را برای خانواده ها ایجاد می کند. بر اساس فرهنگ اسلامی، به اشباع قانونی غریزه جنسی توجه شده و از لذت گرایی جنسی به معنای غربی آن، نهی گردیده است. به قول سعدی شیرازی:
اگر لذت ترک لذت بدانی/ دگر لذت نفس، لذت ندانی
ج. گسترش گناه
یکی دیگر از مهم ترین عوامل عدم توجه به امور معنوی، گسترش گناه و معصیت در رابطه دوسویه خانواده و جامعه است. به تعبیر قرآن کریم: وَأنْ لَیْسَ لِلْإِنْسانِ إِلَّا ما سَعى ؛[16] و اینکه براى انسان، بهره اى جز سعى و کوشش او نیست. بنابراین، نمی توان انتظار داشت هنگامی که گناهانی نظیر استفاده از مال حرام، گناهان جنسی و بی توجهی به انجام واجبات و ترک محرمات وجود دارد، فضای خانواده توأم با معنویت و یاد خدا باشد. به بیان مولوی:
این جهان کوه است و فعل ما ندا/ سوی ما آید نداها را صدا[17]
در برخی روایات به تأثیر گناه در کاهش امور معنوی اشاره شده است. در روایتی آمده، شخصی از امیر مؤمنان، امام علی-علیه السلام- سؤال کرد: چرا از شب خیزی و از خواندن نافله سحر محرومم؟ فرمود: أنتَ رَجُلٌ قَد قَیَّدَتْکَ ذُنُوبُک؛[18] مردی هستی که گناهانت، دست و پایت را به غل و زنجیر بسته اند.
امام صادق-علیه السلام- نیز فرمود ه: اِنَّ الرَجُلَ یَذْنِبُ الذَّنْبَ فَیُحْرَمُ صَلاة َاللَّیْلِ وَاِنَّ الْعَمَلَ السَّیّیءَ اَسْرَعُ فی صَاحِبِهِ مِنَ السِّکِین فِی اللَّحْمِ؛[19] کسی که مرتکب گناهی شود، از نماز شب محروم می گردد. به درستی که نفوذ اثر کار ناپسند در انجام دهنده آن، از نفوذ چاقو در گوشت سریع تر است.
د. دنیاگرایی و تجمل پرستی
در سالیان اخیر، با رشد فناوری و افزایش رفاه طلبی، زندگی های ساده سنّتی، تغییرات گسترده ای نموده، وسایل رفاهی گسترش یافته و بسیاری از افراد جامعه به دنبال امکانات بیشتر و بهتر هستند. این امر، موجب اصل قرارگرفتن امور دنیوی در برابر مسائل معنوی شده است؛ درحالی که خداوند دنیا را در اختیار بشر قرار داده تا بتواند به وسیله آن، توشه ای برای آخرتش برگیرد؛ إِنَّا جَعَلْنا ما عَلَى الْأَرْضِ زِینَةً لَها لِنَبْلُوَهُمْ أیُّهُمْ أحْسَنُ عَمَلاً؛[20] ما آنچه را روى زمین است، زینت آن قرار دادیم تا آنها را بیازماییم که کدامشان بهتر عمل مى کنند.
همچنین در مورد واقعیت زندگی دنیوی در قرآن کریم آمده است: اعْلَمُوا أنَّمَا الْحَیاةُ الدُّنْیا لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَزِینَةٌ وَتَفاخُرٌ بَیْنَکُمْ وَتَکاثُرٌ فِی الْأمْوالِ وَالْأوْلادِ کَمَثَلِ غَیْثٍ أعْجَبَ الْکُفَّارَ نَباتُهُ ثُمَّ یَهِیجُ فَتَراهُ مُصْفَرًّا؛[21] بدانید که زندگى دنیا، تنها بازى و سرگرمى و تجمل پرستى و فخرفروشى در میان شما و افزون طلبى در اموال و فرزندان است؛ همانند بارانى که محصولش کشاورزان را در شگفتى فرو مى برد؛ [اما] سپس خشک مى شود؛ به گونه اى که آن را زردرنگ مى بینى.
این آیه، ترسیمی برای برخی خانواده هاست که در تب وتاب کسب ثروت و تجمل گرایی قرار گرفته اند تا حدی که نه تنها خود، بلکه فرزندانشان را با سوق دادن در این مسیر، از فهم فلسفه اصلی زندگی چند روزه دنیا و امور معنوی محروم نموده اند. اگرچه گفته می شود گرایش به معنویات جزئی از فطرت انسان است، اما به گفته استاد قرائتی اگر دهانه ظرفى به طرف آسمان باشد، باران در آن وارد مى شود؛ ولی اگر به طرف زمین قرار بگیرد، از نزولات آسمانى بهره اى نخواهد برد؛ چنین است انسانى که دهانه روحش به جانب مادیّات باشد. بدیهى است که از باران معنویت الهى بى نصیب خواهد بود.[22]
ﻫ . اعتیاد به مواد مخدر
امروزه، دانشمندان علوم اجتماعی رابطه منفی معنویت با احتمال مصرف مواد مخدر را در بسیاری از تحقیقات خود به اثبات رسانده اند. نوجوانانی که به اهمیت نقش مذهب و معنویت در زندگی پی برده و در فعالیت های مذهبی شرکت می کنند، از احتمال کمتری جهت ورود به رفتارهای پُرخطر مانند سیگارکشیدن یا مصرف الکل برخوردارند.[23] همچنین، کسانی که به مصرف مواد مخدر و استفاده از داروهای روان گردان روی می آورند، مفاهیمی مانند: خدا، مسئولیت دینی و اعمال نیک میان آنها سست شده یا به طور کلی محو می شود. مصرف کنندگان این مواد به منظور تأمین مواد مخدر، خواه ناخواه مرتکب جرایمی می شوند که معنویت، ارزش ها و امنیت اجتماعی را تهدید می کند. این گروه ها، به طور طبیعی، به معاشرت با افراد ناباب، حضور در مکان های آلوده و انواع جرایم مانند دزدی یا قتل سوق داده می شوند. در این شرایط، هیچ جایی برای دین و معنویت در زندگی آنها باقی نخواهد ماند.
مستِ مِی خورده از این سان نبوَد زیرا / تو چنین بیهُش و مدهوش از افیونی[24]
قرآن کریم به صراحت به مسلمانان فرمان می دهد که خود را به هلاکت و تباهی نیفکنند؛ وَلا تُلْقُوا بِأیْدِیکُمْ إِلَى التَّهْلُکَة؛[25] خود را به دست خود، به هلاکت نیفکنید. اعتیاد به مواد مخدر، یکی از بزرگ ترین مصادیق هلاکت و نابودی فرد و خانواده است که در آیه شریفه، از آن نهی شده است. به تعبیر مرحوم علامه طباطبایی، آیه شریفه اطلاق دارد و مقصود، نهی از ارتکاب هر عملی است که موجب هلاکت و نابودی انسان شود.[26]
ز. فقر
یکی از ارکان مهم خانواده، بخش اقتصاد و تأمین معیشت است. به همین دلیل، در برخی احادیث، برخورداری شوهر از دارایی نسبی، جزء معیارهای همسرگزینی قلمداد شده است.[27] البته با جمع بندی روایات می توان ارزش هایی مانند: قناعت، کم هزینه بودن زندگی و پرهیز از تجمل گرایی را در کنار تلاش برای تأمین رزق، جزء اولویت های زندگی قرار داد. در روایتی آمده است: مِن بَرکَةِ المَرأةِ خِفّةُ مَؤونَتِها؛[28] سبک بودن هزینه های زن، موجب برکت اوست. اما به هر حال، مشکلات مالی می تواند باعث ایجاد دغدغه های ذهنی باشد و بر اساس روایات، گاه می تواند پایه های ایمان را به لرزه درآورد. امام علی-علیه السلام- در مورد تأثیر فقر اقتصادی بر جنبه معنوی زندگی انسان، به فرزندش محمد حنفیّه فرمود:
فرزندم! از فقر بر تو مى ترسم. از آن به خدا پناه ببر؛ چرا که فقر، دین آدمی را ناقص و عقل و فکر او را مضطرب و مردم را نسبت به او و وی را نسبت به مردم، بدبین مى سازد. [29]
امروزه، به دلیل مصرفی شدن خانواده ها و افزایش تجمل گرایی، گاهی دیده می شود که مردان از عهده تأمین هزینه ها برنمی آیند. گاه بر اثر زیاده خواهی ها، برخی به سوی درآمد حرام کشانده می شوند که یکی از مهم ترین آسیب های این مسئله و ورود لقمه های حرام به عرصه خانواده، گرایش به گناهان بیشتر است. امام صادق-علیه السلام- در این زمینه فرموده: کَسبُ الحَرامِ یُبینُ فِی الذُّرّیة [30]؛ درآمد حرام، در فرزندان اثر [نامطلوب] می گذارد [و هدایت آنها را دچار مشکل می کند].
ح. برداشت های انحرافی از معنویت
گاهی در خانواده ها دیده می شود که برداشت های درستی از سبک زندگی اسلامی و معنویت وجود ندارد؛ به عنوان مثال، ممکن است برخی زنان به رعایت کامل حجاب و عدم اختلاط با نامحرمان توجه چندانی نداشته باشند، اما به دادن نذری و یا حضور در مراسم مذهبی علاقه مند باشند. این امور، نتیجه شناخت ناکافی و غیرصحیح از سبک زندگی دینی است و یا اینکه والدین به دلیل نداشتن اطلاعات و آموزش های کافی، نمی توانند ارزش های اسلامی را به فرزندان خود منتقل کنند. گاهی دین داری میان اعضای خانواده، به صورت فصلی است؛ مثلاً هنگام مواجهه با مشکلات یا در ماه رمضان یا محرم، به معنویات توجه می کنند و در دیگر ایام، خود را بی نیاز از امور معنوی می بینند؛ چنان که قرآن فرموده: وَإِذا مَسَّ الْإِنْسانَ الضُّرُّ دَعانا لِجَنْبِهِ أوْ قاعِداً أوْ قائِماً فَلَمَّا کَشَفْنا عَنْهُ ضُرَّهُ مَرَّ کَأَنْ لَمْ یَدْعُنا إِلى ضُرٍّ مَسَّهُ؛[31] هنگامى که به انسان زیان [و ناراحتى] رسد، ما را در حالى که به پهلو خوابیده یا نشسته یا ایستاده است، مى خواند؛ اما هنگامى که ناراحتى را از او برطرف ساختیم، چنان مى رود که گویى هرگز ما را براى حل مشکلى که به او رسیده بود، نخوانده است.
مواردی که در این مقاله یادآور شدیم، به طور کلی، از دلایل عمده کاهش معنویت در خانواده معاصر ایرانی است که اثر هریک را می توان با اتخاذ راهکارهای مناسب و بهره گیری هرچه بیشتر از رهنمودهای دینی، در جامعه کاهش داد.
---------------------------------------------------------
پی نوشت:
* دانش آموخته حوزه علمیه.
[1]. تحریم، آیه 6.
[2]. ق، آیه 16.
[3]. شیخ عباس قمی، مفاتیح الجنان، فرازی از دعای کمیل.
[4]. کارل یونگ، روان شناسی و دین، ص 12، 13 و 174.
[5]. زخرف، آیه 70 و 71.
[6]. مسعود کرمی، قابلیت های بسیج و سرمایه اجتماعی (مجموعه مقالات قدرت نرم)، ج 2، ص 3.
[7]. ابراهیم شفیعی سروستانی، زن؛ نظام سلطه و رسانه ه ، ص 135.
[8]. همان، ص 140؛ همچنین ر.ک: مقاله نگاهی به پیامدهای زیان بار ماهواره در خانواده ، نوشته حجت الاسلام محمدرضا بهروز، ره توشه راهیان نور، رمضان 1393ش، ص 449.
[9]. رضا کاوند، مطالعه کیفی نحوه دریافت شبکه های ماهواره ای فارسی زبان ، رساله کارشناسی ارشد، ص 19.
[10]. علی ربیعی و آوات رضانیا، آسیب شناسی اینترنت و بحران اخلاقی در جوامع معاصر ، فصلنامه اخلاق در علوم و فناوری، ش 4، ص 67.
[11]. تحریم، آیه 6.
[12]. سید مهدی صانعی، نقش الگوسازی در رشد و سقوط انسان ، فصلنامه مطالعات اسلامی، ش 47 و 48، ص 11.
[13]. احزاب، آیه 21.
[14]. زخرف، آیه 23.
[15]. ر.ک: میر احمدرضا حاجتی، عصر امام خمینی-رحمه الله-، ص 334.
[16]. نجم، آیه 39.
[17]. مولوی، مثنوی معنوی، دفتر اول.
[18]. کلینی، الکافی، ج 3، ص 450.
[19]. همان، ج 2، ص 271.
[20]. کهف، آیه 7 .
[21]. حدید، آیه 20.
[22]. محسن قرائتی، تفسیر نور، ج 6، ص 228.
[23]. سید علی حسینی مدنی و دیگران، مقایسه تاب آوری سبک های هویتی، معنویت و حمایت اجتماعی ادراک شده در افراد معتاد، غیرمعتاد و بهبودیافته ، فصلنامه اعتیاد پژوهی، ش 21، ص 50.
[24]. ناصر خسرو، دیوان اشعار، ص 367، قصیده 273، بیت 22.
[25]. بقره، آیه 159.
[26]. سید محمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 2، ص 64.
[27]. حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج 14، ص 51 و 52.
[28]. مجلسی، بحار الأنوار، ج 100، ص 238.
[29]. صبحی صالح، نهج البلاغه، حکمت 310.
[30]. حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج 12، ص 53.
[31]. یونس، آیه 12.
/836/د102/س
منبع: بلاغ
ارسال نظرات