مقتل خوانی راهی برای احیای سنت اصیل عزای حسینی و روشی برای بازخوانی معارف عاشورا
به گزارش سرویس اندیشه خبرگزاری رسا «تحریف» کلید واژه‌ای است که در باب واقعه عاشورا بسیار مورد توجه بزرگان و اندیشمندان شیعی در طول تاریخ هزار و چهار صد ساله واقعه عاشورا و نهضت حسینی قرار گرفته است و این وادی ربط و نسبتی تام و تمام با مهم‌ترین و واقعی‌ترین و دست اول‌ترین منابع تاریخی این واقعه که مقتل نامیده می‌شود دارد.
در ادامه این مقال، به سنجش نسبت میان مقتل و نقش غربال گری و پالوده سازی که مقاتل بر عهده داشته و دارند، در روند و مسیر عزاداری حسینی و جلوگیری نمودن از تحریف در واقعه و سنت‌های این مراسم مهم و بی‌نظیر دینی و انسانی می‌پردازیم.
مقتل؛ از وجوه سلبی در وادی تحریفات تا روند ایجابی در عرصه عزاداری
به عبارت دیگر در این متن تلاش ما بر آن است تا ضمن یادآوری وجوه سلبی تحریفاتی که بر روند سنت عزاداری چه در شکل و چه در محتوا رفته است در وجهی ایجابی، به بیان تعریف، ماهیت و نکاتی در باب «مقتل» پرداخته و خلأ موجود در این عرصه را با توجه و تنبه دادن به حقیقت «مقتل» و مقتل خوانی به نحوی پر کنیم.
آنچه در باب چگونگی و بلکه چرایی مبتنی بر شرح ماوقع عاشورا در طول تاریخ به دست ما رسیده است از مجرای مقتل بوده و در همین مسیر می‌توان رگه‌های روشنی از «شناخت» را به دست آورد.
مقتل که در پهنای واژه، انصرافی تام و تمام به واقعه عاشورا دارد، در حقیقت متنی است مشتمل بر مشاهدات راوی از یک موقعیت که می‌توان در آن، بر سیطره عنصر «واقعیت» تأکید و صحه گذارد.
وجوه اهمیت مقتل در زمینه بسترسازی عزاداری اصیل حسینی
در واقع مقتل متنی است واقعی که انصراف به رویداد عاشورا دارد و این از چند جهت حائز اهمیت است.
- دقت در توضیح اصل ماجرا که از وجه «استنادی» آب می‌خورد و بر صحت قضیه می‌افزاید.
- جلوگیری از غلوهای انحراف آمیز که باعث می‌شود حقیقت و واقعیت امر در مسیر اغراض گوناگون دچار اخلال شود و ره به ناکجا آباد تأویل و تفسیر به رأی برد. اتفاقی که مع الأسف کمابیش برای واقعه عاشورا افتاده است.
- بی‌تردید یکی از مهم‌ترین نکاتی که طی قرن‌های اخیر و به ویژه از صفویه بدین سو و به خصوص در دوران کنونی محل دغدغه و مورد اعتراض و نگرانی شدید علمای حقیقی و نگاهبانان آیین و حماسه بی‌نظیر عاشورا بوده است؛ همین موضوع انحراف‌ها و تغییر و تبدل‌هایی است که در اصل واقعه عاشورا رخ داده و این بزرگان همواره تلاش کرده‌اند با هر روش صحیح و انذار دهنده‌ای جلوی این مصیبت عظمی را بگیرند.
اهمیت واقعیت گرایی و دوری از تحریف رویدادها در بستر مقتل خوانی
و در این میان متن و استناد و توجه و تعهد به سنت روش علمی و تاریخی دقیق، می‌تواند چاره‌ای جدی بر این بلیه باشد. اهمیت مقتل در همین وادی تعیین می‌شود و رخ می‌نمایاند.
از سوی دیگر پر رنگ شدن نقش مقتل، در نوع و چگونگی و میزان درستی و اصالت و صحت و پالودگی مجالس و محافل عزاداری نیز نقشی مهم ایفا می‌کند. در این خصوص می‌توان به چند محور و نکته اساسی و سرنوشت ساز و اثرگذار تأکید کرد:
اصلاح شیوه‌های عزاداری و برقراری و احیای دوباره سنت‌های اصیل و صحیح این آیین سترگ
جلوگیری از ظهور و بروز بدعت‌ها و شیوه‌های مبتذل و سبک همچون ورود ساز و آواز و ادوات موسیقی پاپ در سنت عزاداری
خلع سلاح از مروجان قمه زنی و آسیب رسانی جسمی و روحی به عزاداری و عزاداران به دلایل خود ساخته و واهی
منزه نمودن تاریخ حرکت و فراز و فرودهای نهضت حسینی پیش و پس از واقعه عاشورا از نکات و لحظات غیر مستند شبهه ساز
نقش همپوشانی مقتل و سنت عزاداری در پدیدار شدن اصالت‌های این آیین
به طور مثال می‌توان به نقل روایاتی اشاره کرد که بر آسیب رساندن به بدن در وادی عزاداری تأکید و توجه دارند و در عین حال باید گفت «با اینکه این روایت بر گریه کردن تاکید کرده ولیکن صدمه زدن را تشویق ننموده است. بر اساس آیات و روایات فراوانی از سوی ائمه علیهم السلام در بی تابی کردن و عزاداری و عدم آسیب زدن بر خود تاکید شده است. رسول خدا(ص) می‌فرماید: کسی که بر گونه‌هایش بزند و یقه‌اش را پاره کند از ما نیست.
و یا در وادی روایت و نقل وقایع تاریخی بی‌سند و مجهول و در عین حال معمول! می‌توان به اشاره کرد به «عده‌ای که ماجرای سرشکستن حضرت زینب سلام الله علیها را مجوزی برای انجام قمه زنی مطرح می‌کنند. در نوشته‌های گوناگونی بر این واقعه تاکید شده اما از سوی معصومین و همچنین در زیارت ناحیه مقدسه این مساله مطرح نشده است. همچنین حضرت سید الشهدا قبل از شهادتشان از خواهر بزرگوارشان می‌خواهند صبر پیشه کنند. بر مبنای این دو مساله نمی‌توان بر این واقعه استناد کرد، چرا که مدرک تاریخی مستدلی بر انجام این عمل از سوی ایشان وجود ندارد.»
جای خالی مقتل خوانی با چه رویکردها و رفتارهایی پر می‌شود؟!
و به راستی باید گفت وقتی مقتل در مراسم ما کم رنگ شد، باید جای خالی‌اش با ادوات و اطوارهای دیگری پر شود که از آن جمله است برخی رفتارها که به هیچ وجه وجاهت و منزلت حضور در ذیل بیرق مقدس و منور حسینی را ندارد. آن‌چنان که «در سال‌های اخیر در مراسم‌های عزاداری که بر پا می‌شود، نوحه‌ها و سینه زنی‌ها همراه با استفاده از وسایل غنا و موسیقی پاپ است. با آنکه محتوای حزن آلودی خوانده می‌شود، اما به همراه موسیقی به دیگران عرضه می‌گردد.
این در حالی است که استفاده از این وسایل هیچ قرابتی و هم خوانی با اصول اخلاقی و عقایدی اسلام و اهل بیت علیهم السلام ندارد. استفاده از این آهنگ‌ها با شأن و منزلت امامان همخوانی ندارد علاوه بر این که شدت موسیقی آن ایجاد حزن و اندوه نمی‌کند.
در گذشته نواها و مصائب با روضه خوانی و تعزیه بود. استفاده از نی و شیپور هم به صورت نوای حزن و اندوه بوده است و همین تعزیه به قول بسیاری از اساتید حافظ و ضامن موسیقی ایرانی بوده است.»
مقتل تنها ساختار و شکل نیست؛ بلکه محتوا و رویکرد معرفتی است
این نکته به دنبال خود یک رویکرد محتوایی و عقبه رفتاری و گفتمانی را نیز به همراه دارد که کم کمک به یک فرهنگ و رفتار رایج تبدیل می‌شود و آن اینکه «در مداحی با این سبک، بیشتر به شور محوری و رواج نوحه محوری بدون توجه به محتوا صورت می‌گیرد که با اصل ارائه معارف و همراه با محتوای واقعه عاشورا تضاد دارد.»
یکی از سنت‌های همیشگی علمای سلف و خلف ما این بوده است که در آیین عزاداری حسینی به مقتل خوانی هم از روی متن و با در دست گرفتن کتاب مورد نظر روی می‌آورده و می‌آورند. به نظر می‌رسد این رویکرد معنا و پیام مشخصی به همراه داشته و دارد.
شاید خاطره انگیزترین و بارزترین تصویر از این قسم بتوان به مقتل خوانی شهید آیت الله حکیم و نیز مقتل خوانی‌های مقام معظم رهبری در مراسم عزاداری حسینی در طی سال‌های مختلف از قدیم تا به امروز اشاره کرد.
هم متن و استناد؛ هم پیام و محتوا در مقتل، به اوجی اصیل می‌رسد
این در واقع هم توجه به متن و استناد روایی است و هم تنبه دادن به محتوا و پیام و مضمون. اما متأسفانه در برابر این رویکرد اصیل و ناب، «شیوه نادرست دیگری که در محرم و عاشورا به صورت خواسته یا ناخواسته رواج دارد، استفاده از نوحه‌هایی است که غالباً محتوایی ندارند و یا حتی بدون واقعیت و سندند.
مانند خواب‌هایی که مردم در خصوص ائمه علیهم السلام می‌بینند و یا حتی اشتباه بیان کردن بعضی از وقایع از سوی مداحان. بسیاری از مداحان با وقایع، تاریخ و نحوه وقوع حادثه کربلا آگاهی ندارند و همین امر در انتقال مفاهیم به شنوندگان مشکل ایجاد می‌کنند.»
شیوه‌ای که در عین تبعات دینی و تاریخی و فرهنگی‌اش به یک سیئه دردناک و دهشت بار هم دامن می زند و آن هم در مقدس‌ترین زمان و مکان؛ محرم و زیر بیرق عزاداری حضرت سید الشهدا(ع).
«آنان بدون آنکه بدانند باعث ترویج مسائل دروغ در جامعه می‌شوند و چون اکنون در جامعه نوحه محوری بیشتر از روضه و سخنرانی پسندیده است، سریعاً در جامعه رواج می‌یابد و از سوی مردم عامی بدون مطالعه مورد پذیرش واقع می‌شود. در نتیجه باید مداحان در انتقال مفاهیم دقت داشته باشند و همچنین قبل از برپایی مراسم و شروع شدن محرم، مطالعه دقیقی داشته و بدانند چه مسائلی را مطرح می‌کنند.»
دوری از سنت‌های اصیل عزاداری؛ کمرنگ شدن آگاهی و فروغلتیدن در مرداب توهم، تخیل و غلو
و نتیجه چنین رویکردهایی این است که اولاً نشانی از برانگیختگی حقیقی و جلوه‌های «آگاهی» در مخاطبان پدیدار نمی‌گردد و از دیگر سو، امامان حق و منادیان مبارزه با ظلم، زیر پرهیبی از اسطوره سازی و شولایی از افسانه گرایی، به کنج طاقچه عادات و وادی دست نیافتنی تخیلات و توهمات سوق داده می‌شوند!
آری؛ «در نوحه‌ها، مداحی‌ها، سخنان و مطالبی گفته می‌شود که به دور از واقعیت و در جهت اسطوره سازی از این بزرگان است. در این حالت تنها بر یک جنبه از وجوه تکاملی امامان تاکید می‌شود و همان را به شکل غلو آمیزی برای مردم مطرح می‌کنند. برای نمونه آن‌ها از حضرت علی(ع) چهره ای پهلوان، از حضرت ابوالفضل(ع) چهره ای بسیار زیبا و از امام حسین علیه السلام مظلومیت بدون هیبت، بدون صلابت و بدون دقت نظری ترسیم می‌کنند. در نتیجه واقعیت آن‌ها را زیر سئوال می‌برند.»
غلو؛ تحریفی که از دل نورانیت، تاریکی و شقاوت به بار می‌آورد
البته چنین رویکرد و روندی و نتایج وخیم و زیانبارش به همین جا ختم نمی‌شود. وقتی متن یک آیین، از حقیقت و واقعیت دور شد و دور با اهالی غلو و برآوردندگان دروغ افتاد، آن وقت به جای آنکه چنین محفلی منادی وحدت شود، می‌شود پرچم تفرقه و به جای آنکه از درونش نورانیت علم و اعتقاد و یقین بیرون تراود، تاریکی جهل و تعصبات نابجا و نزاع با برادران دینی آن هم در موعد و موقعیتی که امروز جهان اسلام در آن گرفتار آمده بیرون می زند.
این در حالی است که اگر متن متقن تاریخی و مقتل در منابر و مدایح ما جاری و ساری باشد خواهیم دانست که مثلاً «طبری از تاریخ نویسان سنی، از عبور خاندان امام حسین علیه السلام توسط لشکر یزید از مسیر قتلگاه را یادآور می‌شود و ذکر مصیبت حضرت سید الشهدا توسط خواهرشان را می‌گوید.»
یا اینکه «در زمان متوکل عباسی که شیعه در خفقان شدید به سر می‌برد و کربلا تخریب شده بود، حادثه کربلا توسط مورخان و نویسندگان اهل سنت بازگو می‌شده است.»
آری؛ در طول تاریخ در میان درباریان سنی مانند عزنویان، آل بویه، تیموریان و آسیای میانه، افغانستان و... عزاداری عاشورا و محرم برپا می‌شده است. در میان بسیاری از دانشمندان اهل سنت نیز ارادت به واقعه کربلا و خاندان پیامبر(ص) وجود داشت. مثلاً نورالدین عبدالرحمان جامی از دانشمندان کسی است که در منقبت این واقعه بسیار کوشید و آن را مطرح کرده است.
از معدود اقوامی که بعد از صفویه همچنان بر مذهب خود باقی ماندند، کردهای سنی ساکن در کردستان هستند. در طی محرم و صفر آن‌ها از برگزاری عروسی‌ها و اعیادشان دست می‌کشند و به عزاداری امام حسین علیه السلام می‌پردازند.
کارکردهای مقتل در حوزه بارور شدن اصالت‌های عزاداری سنتی
اما به راستی مقتل چیست و چه کاربرد ویژه ای خاصه در عصر حاضر بر عهده دارد؟ دورانی که تحریفات مختلف و متنوع از هر سو، شمع آیین نورانی عاشورا و حقایق ربانی سنت کهن عزای حسینی را در بر گرفته و نیاز به مجاهدتی جدی برای صیانت و حفاظت از آن دارد.
«مقاتل را به عنوان کتاب‌هایی شناخته‌ایم که به واقعه جانسوز کربلا می‌پردازند.» به جهت مفهوم و شیوه نگارش در کتب لغت، معانی مختلفی را برای مقتل ذکر کرده‌اند.
محل قتل، جای کشتن، کشتارگاه، قتلگاه؛ جایی از بدن انسان یا حیوان که هرگاه ضربتی بدان وارد شود، شخص کشته گردد، مانند شقیقه و در نهایت، کتابی که درباره واقعه کربلا تألیف شده است.
مرحوم دکتر محمد معین در کتاب فرهنگ فارسی اصطلاح «مقتل» را مانند سایرین در معنای موسع موضوع و با توضیح این نکته که بعضی از مقاتل ربطی به حادثه عاشورا ندارد به کار برده و این امر نشان می‌دهد که در عرف، مقتل نگاری به هر گزارش مکتوبی که حاوی مطالبی پیرامون قتل و یا شهادت یکی از شخصیت‌های مطرح در تاریخ اسلام باشد، اطلاق می‌گردد.
بازخوانی الذریعه و مروری بر مقاتل برجسته فارسی
یکی از برجسته‌ترین علمای دینی علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی است که در «الذریعه» از چهارده مقتل نام می‌برد که دارای عنوان مشترک «مقتل امیرالمؤمنین»اند که به قلم علمای بزرگ اسلامی نگارش یافته است و نیز به اسامی کتبی برمی خوریم که از عناوین آن‌ها می‌توان به موضوعی که مورد عنایت نویسندگان آن‌ها بوده، پی برد. برای نمونه: «مقتل اولاد مسلم» از شیخ حسین عصفوری و «مقتل الحسن بن علی» از ابی مخنف.
در کتاب ارزشمند «پژوهشی در مقتل‌های فارسی» عناوین سرفصل‌ها و معانی منتشر و مستتر در واژگان مقتل ذیل فهرست نمودن موارد اصلی از این نحله مکتوبات، به این شرح ذکر شده است:
اخبار غیبی عاشورا مبتنی بر احادیثی که پیش از وقوع عاشورا از رسول گرامی اسلام، امیر مومنان علی، سلمان فارسی و دیگران روایت شده است. مجموعه نامه‌ها، سخنان و خطبه‌های امام حسین از آغاز حرکت تا شهادت به عنوان مهم‌ترین منبع معرفی کننده اهداف نهضت عاشورا.
سخنان و رجزهای عاشورایی اصحاب و یاران فداکار امام حسین(ع)، سخنان و خطبه‌های امام زین العابدین(ع) و حضرت زینب(س) و اهل بیت امام حسین(ع) در جریان سفر به کوفه و شام و مدینه؛ روایات منقول از امامان معصوم(ع) درباره شهادت امام حسین(ع).
مطالب منقول از همراهان امام که به شهادت رسیده و یا در واقعه عاشورا زنده مانده‌اند. مطالب منقول از مخالفان امام حسین(ع) و نیز دیگر مطالب و میراث‌های منقول برجای مانده از متن و پیرامون واقعه بی‌نظیر کربلا.
پی‌نوشت‌ها و منابع:
پژوهشی در مقتل‌های فارسی، محمدعلی مجاهدی (پروانه)
مسکن الفواد و حب الاولاد، شهید ثانی
عزاداری، سنت یا بدعت، رضا بابایی، مجله آیینه پژوهش فقه، سال دوازدهم، شماره 48
آسیب شناسی مداحی و فرهنگ عزاداری در دوران معاصر، محمد صمدی، مجله سوره، شماره بیستم
خرافه گرایی و دلایل گرایش به آن و راه‌های برون رفت از آن، مجله پژوهش‌های اسلامی و معارف اندیشه، سال هفدهم، شماره چهارم، مهر و آبان 1390
عزاداری امام حسین در میان اهل سنت، عبدالمجید ناصری، مجله ادیان، مذاهب و عرفان، اردیبهشت 83
/1327/704/ر