نظری بر تکاپوی «مسجد الجواد» تهران در فرآیند انقلاب اسلامی در تهران

به گزارش سرویس پیشخوان خبرگزاری رسا، پس از واقعه 15 خرداد 1342، نیروهای امنیتی و انتظامی فشار خود را بر مساجد و جلسات مذهبی افزایش دادند و با کنترل شدید آنها و نیز دستگیری عوامل فعال، از انجام هرگونه عمل انقلابی جلوگیری کردند. در این میان مسجد تازه تأسیس «الجواد» با تمامی فشارها و کنترل‌های موجود، حرکت و فعالیت انقلابی خود را علیه حکومت آغاز کرد. در همان آغاز سال‌های نخستین مبارزه، در این مسجد اجتماعات سیاسی و جلسات انجمن‌های مختلف تشکیل می‌شد. سخنران‌های این اجتماعات با روشنگری‌های خود باعث تحریک مردم به مبارزه با حکومت و آگاهی آنها از وضع اجتماعی و اقتصادی موجود می‌شدند.

جلسات انجمن اسلامی مهندسین در مسجد الجواد

از جمله گروه‌هایی که در آغاز فعالیت انقلابی در این مسجد به فعالیت می‌پرداختند، انجمن اسلامی مهندسین بود. به گفته هاشم صباغیان از اعضای انجمن اسلامی مهندسین، از آنجا که این مسجد در منطقه مرکزی شهر قرار داشت، از این رو این گروه در آغاز حرکت انقلابی مسجد الجواد را برای برگزاری مراسم سخنرانی خود انتخاب کرد.

انجمن یادشده با برگزاری مجالس و دعوت از سخنران‌های مذهبی همچون استاد مرتضی مطهری، آیت‌الله سید علی خامنه‌ای و سید عبدالکریم هاشمی‌نژاد در طول سال‌های 1348 و 1349 ریشه‌های مخالفت با حکومت را در مسجد الجواد پایه‌گذاری کرد. علاوه بر این برخی از مهندسان این انجمن همچون مهندس معین‌فر و مهندس تاج نیز به سخنرانی می‌پرداختند و بسیاری از مسائل سیاسی و اجتماعی روز را بیان می‌کردند. این جلسات با حضور دانشجویان، مهندسان و طبقات مختلف مردم مورد حمایت قرار می‌گرفت.

از اولین جلسات انجمن اسلامی مهندسین می‌توان به جلسه سخنرانی که در تاریخ 26/12/1348 در مسجد برگزار شد، اشاره کرد. طبق گزارش‌های ساواک این جلسه با حضور 200 نفر از دانشجویان، مهندسان و طبقات مختلف مردم تشکیل شد. در این جلسه پس از تلاوت آیاتی از قرآن تفسیر و ترجمه توسط مهندس والی، آیت‌الله سید علی خامنه‌ای درباره زندگی امام حسین(ع) سخنانی ایراد کرد. سپس مهندس محمود مرتاضی و مهندس تاج اشعاری درباره فداکاری امام حسین(ع) خواندند. در پایان این گزارش اشاره شده است افراد ذیل در جلسه شناسایی شدند:مهندس والی، مرتاضی، مهندس سلیم‌پور و مهندس بازرگان.

این جلسه در روز 28 اسفند ادامه یافت و این بار آیت‌الله سید علی خامنه‌ای و سید عبدالکریم هاشمی‌نژاد(3) بالای منبر رفتند و امام حسین(ع) سخنانی ایراد کردند. در ابتدا هاشمی‌نژاد در‌باره قیام امام حسین(ع) سخنانی بیان کرد، سپس آیت‌الله سید علی خامنه‌ای بالای منبر رفت و در‌باره جهاد چنین گفت: «حضرت فاطمه در کوفه که برای مردم سخنرانی می‌کرد، مردم را به قیام و جهاد در راه اسلام راهنمایی می‌کرد، چون در آن زمان دولت دیکتاتور معاویه حلال و حرام را یکسان می‌شمرد و الان هم در مملکت ما دولت دیکتاتور یافت می‌شود که حلال و حرام را از هم تشخیص نمی‌دهد، چون ما مرد نداریم. اگر مرد داشتیم این حلال و حرام در مملکت ما هم وجود داشت.»وی در ادامه در‌‌باره مردم فلسطین گفت: «حضرت علی(ع) فرموده‌اند: باید همسایه به همسایه خودش کمک کند. الان اسرائیل و اعراب در جنگ و جدال هستند مگر ما از یک نژاد نیستیم، چرا نهضت و جنبش نمی‌کنیم.»در این جلسه نیز افرادی چون آیت‌الله سید محمود طالقانی، مهندس بازرگان، مهندس تاج، مهندس سره‌ای، مرتضی مرتضایی و دکتر حائری یزدی توسط ساواک شناسایی شدند.

استاد شهید آیت‌الله مطهری در مسجد الجواد

 پس از تشکیل چندین جلسه توسط انجمن اسلامی مهندسین، تعداد شرکت‌کنندگان در این جلسات افزایش یافت، چنان‌که در جلسه سخنرانی استاد مطهری در اواخر اسفند 1348 حدود 3 هزار نفر از دانشجویان و طبقات مختلف مردم شرکت کردند. علاوه بر این طبق گزارش ساواک افرادی چون دکتر عباس شیبانی،  مهندس بازرگان، مهندس معین‌فر، مهندس عزت‌الله سحابی، دکتر یدالله سحابی و عده‌ای از شرکت‌کنندگان در جلسات مسجد هدایت در این مراسم شرکت کردند.

  در این جلسه استاد مطهری در‌‌باره مصلح جامعه اسلامی سخنرانی کرد و در این باره چنین گفت: «مصلح شخصی است که صلاح اجتماعی را بخواهد و همیشه درصدد رفع نقایص آن برآید. پیامبران ما مصلح بوده‌اند که می‌خواستند افراد را از رکود و انجماد بیرون بیاورند. در اسلام مصلح بودن سه شرط دارد: اول آنکه اهل بند و بست و سازش نباشد، دوم اینکه فاسد نباشد و شخصیت فوق‌العاده‌ای داشته باشد و بخواهد جامعه را اصلاح کند. سوم طماع نباشد، یعنی طمع پول، زن، شهوت و مقام نداشته باشد. آن‌وقت چنین شخصی می‌تواند صلاح خود و جامعه را تشخیص بدهد.‌»

چنان‌که از اسناد و مدارک باقی‌مانده برمی‌آید، انجمن اسلامی مدرسین ایران تا سال 1350 در مسجد الجواد مراسم و جلسات شورانگیزی برپا کردند و در این جلسات در‌‌باره آزادی، نفاق و فساد در جامعه سخنرانی کردند. این انجمن سعی کرد بین مسجد و حسینیه ارشاد نیز ارتباط برقرار کند. به همین دلیل در بسیاری از جلسات از دکتر علی شریعتی راجع به نفاق، شیعه و انقلاب سخن گفت که حاضران استقبال کردند.  

شهید سید عبدالکریم هاشمی نژاد در مسجد الجواد

به دنبال دعوت انجمن اسلامی مهندسین از شهید عبدالکریم هاشمی‌نژاد و استقبال از سخنرانی‌های او طی سال‌های 1349 و 1350، وی به چهره‌ای انقلابی در این مسجد تبدیل شد. چنان‌که برخی از اوقات بدون حضور انجمن اسلامی و به‌طور مستقل جلسات وعظ و سخنرانی برپا می‌کرد. وی در مورد اعلامیه حقوق بشر، اقتصاد در اسلام، مالکیت در اسلام، ارزش کار در جوامع، فساد مجلات هنری، جهان‌بینی و وسعت تعالیم اسلامی و مبارزات مردم ویتنام صحبت می‌کرد.

شهیدسید عبدالکریم هاشمی‌نژاد در بسیاری از سخنان خود صراحتاً به غرب حمله می‌کرد. او در یکی از سخنرانی‌های خود راجع به اعلامیه‌ حقوق بشر اظهار کرد: «تنظیم اعلامیه حقوق بشر به‌وسیله کشورهایی که آیین مسیحیت دارند، نشان‌دهنده بی‌توجهی این مجامع نسبت به گفتار دین آنها است. هنوز مرکب اعلامیه حقوق بشر خشک نشده بود که فجایع بسیار عجیبی در الجزایر و بعضی از کشورهای اسلامی به پا و یک میلیون مردم مسلمان را قتل عام کردند. باید از ویتنام بازدید کرد تا به طرز فکر مسیحیان آشنا شد. این اربابان امپریالیسم و استعمار چه فجایعی و چه کشتاری را در کشورهای اسلامی کردند. استعمار نظامی محکوم شده است، اما استعمارگران استعمار نویی را به نام استعمار فکری در مجامع مسلمین شیوع دادند....»(12)چنین سخنانی که مورد حمایت شرکت‌کنندگان در مجالس نیز واقع می‌شد، مسجد الجواد را به یکی از مراکز ضد غربی زمان تبدیل کرد. چنان‌که بعدها سخنرانی‌های دیگری در‌‌باره غرب و جنایات آنها در کشورهای اسلامی ایراد شد.

اوج‌گیری فعالیت‌های سیاسی مسجد الجواد

 مسجد الجواد در اواخر دهه 40 و اوایل دهه 50 با حضور انجمن اسلامی مهندسین و عبدالکریم هاشمی‌نژاد به یکی از مراکز ضد استبدادی و ضد استعماری زمان تبدیل شده بود. در 1349 با حضور سه شخصیت انقلابی یعنی استاد مرتضی مطهری، محمدجواد باهنر و محمد مفتح مسجد اهمیت روزافزونی یافت. این اشخاص با برگزاری جلسات و سخنرانی‌های متنوع مسجدالجواد را به کانونی علیه حکومت پهلوی تبدیل کردند.  

مسجد الجواد که در این زمان یکی از مراکز اجتماع نیروهای مذهبی متعهد و روشن زمان محسوب می‌شد، با حضور دکتر باهنر جان تازه‌ای گرفت. سخنرانی‌های وی موجبات رونق و جذب تعداد بیشتری از مردم، مخصوصاً جوانان را فراهم کرد. دکتر محمدجواد باهنر در سایه شرایط به دست آمده توسط اهالی مسجد ضمن ابلاغ اندیشه‌های امام و برنامه‌های نهضت امام خمینی به افشاگری و روشنگری مردم پرداخت و فرصتی ایجاد کرد تا ملت مسلمان آمادگی اعتقادی و علمی مبارزاتی ضد حکومت را به دست آورد. ایشان طی سال‌های 1349 و 1350 در مسجد الجواد به سخنرانی در‌‌باره خصوصیات اخلاقی امام حسین(ع)، تقیه(3)، آزادی از دیدگاه اسلام، منطق آزادی از منظر امام حسین(ع)، ارزش انسان از نظر قرآن، اقتصاد در اسلام، وقف، علل قیام امام حسین(ع)، شرایط ایمان به خدا، امر به معروف و نهی از منکر، اتحاد و رشد فکری مسلمانان پرداخت. ایشان همواره در سخنرانی‌های خود غیر‌مستقیم به حکومت پهلوی حمله می‌کرد. چنانکه در یکی از گزارش‌های ساواک از زبان وی نقل شده است:«حضرت علی(ع) فرموده است: روزی که شمشیرها برای یک هدف کشیده شود، نیت‌هایتان یکی باشد و چشم‌ها عمیق‌تر بنگرد پس قدرت و حکومت به دست شماست... مطالبی هست که نمی‌شود گفت.‌»

همچنین طبق گزارش دیگری در تاریخ 26/8/1349 دکتر باهنر در مسجد الجواد به ایراد سخن پرداخت. دکتر باهنر علاوه بر سخنان یادشده به اصول اقتصادی اسلام و وضعیت اقتصادی جامعه نیز اشاره‌ای کرد.

پس از سخنرانی‌های دکتر باهنر که چند ماهی قبل از برگزاری جشن‌های 2500 ساله شاهنشاهی در مسجد الجواد انجام شد، وی ممنوع‌المنبر شد. ساواک تهران در این باره به ساواک شمال‌شرق تهران نوشت: «با اعلام اینکه مراتب به شهربانی کل کشور منعکس شده است، دستور فرمایید در این زمینه اقدام و مراقبت لازم معمول و نتیجه آن را به‌موقع گزارش کنند.» ساواک شمال‌شرق تهران نیز به ساواک تهران چنین پاسخ می‌دهد: «در مورد نامبرده بالا تذکرات لازم به مسئولان مسجد الجواد داده شد. مراتب جهت استحضار به عرض می‌رسد.»از این تاریخ به بعد تا پیروزی انقلاب اسلامی، اجازه سخنرانی در مسجد الجواد به وی داده نشد. با این تصمیم مسجد الجواد از وجود یک سخنران و نویسنده برجسته محروم ماند. فعالیت ایشان تا پیروزی انقلاب اسلامی علاوه بر چند سخنرانی بیشتر در گرداگرد مسائل فرهنگی و نویسندگی بود.

یک امام جماعت متفاوت در مسجد الجواد

 همراه با دکتر محمدجواد باهنر، استاد مرتضی مطهری نیز رهبری فعالیت‌های انقلابی را در مسجد الجواد به عهده داشت. وی از جمله سخنران‌های مسجد الجواد بود که در دوره‌ای کوتاه پایگاه فعالیت‌های خود را به این مسجد منتقل کرده بود. او در این دوره فعالیت‌هایش را در دایره‌ای محدودتر از گذشته ادامه داد. ایشان ضمن مسئولیت اداره مسجد امامت جماعت این مسجد را نیز به عهده داشت. جلسات تفسیر قرآن و علوم دینی از جمله فعالیت‌های فرهنگی استاد مطهری در مسجد الجواد بوده است.

امامت استاد مرتضی مطهری در مسجد الجواد در سال 1349 به دنبال اعتراض به سید ابوالفضل موسوی زنجانی، امام جماعت وقت مسجد آغاز شد. استاد به وضع بانوانی که بدون حجاب برای شرکت در مجلس ختم به مسجد می‌آمدند و خودداری آقای زنجانی از حضور در مسجد اعتراض داشت. استاد مطهری در جلسات سخنرانی خود در‌‌باره اعمال انسان، جهاد، منافق، نیت، ارزش جنگ در راه اسلام، پیروزی حق بر باطل، وسوسه شیطانی، تقیه در اسلام، مسئله فلسطین، عدالت و. . . سخن می‌گفت. وی در بسیاری از سخنرانی‌های خود علیه حکومت و وضع مملکت سخنانی ایراد کرد. در گزارشی از ساواک در تاریخ 8/8/51 در‌باره سخنرانی استاد مطهری در مسجد الجواد آمده است: «مرتضی مطهری روز 28/7/1351 در شبستان مسجد مذکور در‌‌باره سوره نور سخنرانی کرد و ضمن آن گفت: مملکتی که با کفر می‌تواند ادامه یابد، با ظلم از بین می‌رود. . . عدالت یعنی همبستگی اجتماع و ظلم یعنی گسیختگی آن و اگر کشوری نظام صحیحی داشته، ولی ایمان نداشته و ماتریالیستی باشد، ممکن است ترقی کند، ولی اگر بی‌ایمان باشد و عدالت نداشته باشد از بین خواهد رفت.»

استاد مطهری در بسیاری از سخنان خود در مسجد الجواد خطر منافقین را نیز گوشزد می‌کرد. وی در یکی از سخنرانی‌های خود اظهار داشت: «خطر این‌گونه افراد خیلی زیاد است، چون ظاهراً مسلمانِ کامل، ولی باطناً بی‌دین هستند.»پس از آن دکتر شریعتی در‌‌باره قیام کربلا سخنرانی کرد. طبق نوشته ساواک افراد حاضر در مسجد اغلب از جوانان بودند و با دقت خاصی به گفته‌های سخنرانان گوش می‌دادند. بر اساس اسناد ساواک در آن زمان شخصی به نام معصومی که مهندس ساختمان بود، سخنان استاد مطهری را در این مسجد ضبط می‌کرد و آنها را به صورت جزوه در اختیار مردم قرار می‌داد.

شهید آیت‌الله مفتح در مسجد الجواد

 در زمانی که مسجد الجواد اوج فعالیت‌های سیاسی خود را با کمک و همکاری دکتر محمدجواد باهنر و استاد مرتضی مطهری پشت سر می‌گذاشت، دکتر مفتح نیز به موازات فعالیت‌هایی که در مساجد دیگر داشت، بنا به دعوت مؤمنان و اهالی مسجد الجواد به آن مسجد آمد. از آنجا که در این زمان مسجد الجواد یکی از معدود پایگاه‌های عرضه اسلام راستین و تشیع ناب بود، ایشان در آنجا به ایراد سخنرانی و برگزاری جلسات تفسیر پرداخت و از این طریق به روشنگری و ارتباط بیشتر بین نسل روشنفکر، تحصیلکرده و اقشار روحانی متعهد و مسئول همت گمارد. ارمغان این برنامه مفید و مؤثر ترغیب و جذب جوانان دانشگاهی به سمت اسلام و نیز انس دانشگاهیان با طلاب علوم حوزوی بود.  

دکتر مفتح طی سال‌های 1351 ـ 1349 که اوج فعالیت‌های سیاسی ـ فرهنگی مسجد الجواد بود، در این مسجد به فعالیت سیاسی و سخنرانی پرداخت. موضوع سخنرانی‌های وی اثبات وجود حضرت ولی‌عصر(عج)، قرآن، جنایت و خیانت سران کشورها، جهاد، فداکاری امام حسین(ع)، استثمار و استعمار بود. وی از سال 1349 تا زمانی که ممنوع‌المنبر شد، به مناسبت‌های مختلف در مسجد الجواد سخنرانی می‌کرد. گزارشی از ساواک خبر سخنرانی وی را در تاریخ 6/9/1349 ارائه می‌دهد. «برنامه‌های سخنرانی وی در این مسجد در‌‌باره ارتباط و هماهنگی با حجت‌الاسلام دکتر محمدجواد باهنر برگزار می‌شد.» در ادامه این گزارش آمده است: چون در «جلسه مذکور آقای باهنر، برای سخنرانی نیامده بود» دکتر مفتح به ایراد سخن پرداخت.  

این مبارز بزرگ انقلابی گاهی اوقات به صورت مستقیم علیه حکومت و دستگاه حکومتی شاه سخن می‌گفت. طبق گزارش ساواک در تاریخ 7/8/1351 دکتر مفتح در مسجد الجواد در‌‌باره استعمار و استثمار سخنانی ایراد کرد. وی در این باره گفت: «بشر به حکم غریزه و نیرو می‌خواهد دیگران را تحت سلطه خود در آورد و آنها را در خدمت خود به کار گمارد و این ایده استعمارگری و استثماری بیشتر در نهاد کسانی که در رأس حکومت‌ها هستند وجود دارد.»(17)بدین ترتیب سه مبارز بزرگ انقلاب دکتر باهنر، دکتر مفتح و استاد مطهری بین سال‌های 1349 تا 1351 مسجد الجواد را به یکی از محافل پرتحرک نیروهای انقلابی تبدیل کردند. بین سال‌های 1351 ـ 1348 که مسجد الجواد یکی از پرتحرک‌ترین مکان‌های انقلابی در تهران محسوب می‌شد، سخنران‌ها و اندیشمندان بزرگ نیز برای سخنرانی به مسجد دعوت می‌شدند. استاد مطهری با دعوت از سخنران‌هایی چون آیت‌الله امامی کاشانی، استاد محمدتقی فلسفی، آیت‌الله حسین نوری و فضل‌الله محلاتی(18) به برنامه‌های این مسجد رونق داد.  

در این میان استاد محمدتقی فلسفی سخنان پرشوری را اظهار کرد و صریحاً علیه حکومت سخن گفت. وی در سخنرانی خود در تاریخ 6/5/1349 چنین اظهار داشت: «در کشور امریکا جنایاتی از قبیل شکم پاره کردن و سر بریدن معمول است. با وجود پیشرفت علم رسوایی اخلاقی آنان نیز رو به ازدیاد است. ما از نظر علم هم‌ردیف امریکا نیستیم و از نظر پرورش نیز عقب هستیم، با وجود این رسوایی اخلاقی ما بیشتر است.»

استاد مطهری نیز در مدتی که در مسجد الجواد اقامه نماز داشت، جلسات سیار هفتگی با حضور افرادی چون آیت‌الله مهدوی کنی و آیت‌الله طالقانی تشکیل می‌داد. از دیگر افرادی که در این مسجد فعالیت داشت، می‌توان به علی‌اکبر هاشمی رفسنجانی  اشاره کرد.

به هر روی به مثابه مشابه، ساواک نقش روشنگر و سازنده مسجد الجواد را تاب نیاورد و این کانون شاخص انقلاب را به محاق تعطیل کشاند./998/102/ب3

منبع: روزنامه جوان