سیطره علوم انسانی غربی؛ اولین مانع تحقق علوم انسانی اسلامی

به گزارش خبرگزاری رسا به نقل از مهر، حجت الاسلام والمسلمین محمد جعفری قائم مقام گروه کلام و فلسفه دین موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) در پاسخ به پرسش ضرورت اسلامی سازی علوم گفت: ابعاد مختلف دین و شریعت، و مبانی عقلی و نقلی قلمرو دین ما را به این حقیقت می‌رساند که هر آن چه به سعادت ما در دنیا و آخرت مرتبط است باید مورد هدایت الهی قرار گیرد که البته حوزه بسیاری از این امور از حیطه عقل ما هم خارج بوده و عقل به درک کاملی از همه جوانب آنها نمی‌رسد.

 وی اضافه کرد: لذا باید خصوصا در عرصه علوم انسانی در کنار دستاوردهای عقل و حس از روش وحیانی نیز در جنبه توصیف و نیز جنبه هنجاری و ارزشی این علوم بهره بگیریم، البته روشنفکران دینی ما هم در قالب انتظار بشر از دین و البته صرفا با نگاه بیرون دینی به این بحث پرداخته‌اند و بر اساس نگرش نادرست خود نهایتاً به دین حداقلی رسیده‌اند.

قائم مقام گروه کلام و فلسفه دین موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) افزود: این تفکر که ما خودمان بر اساس عقل و آزمون وخطای عرفی و تجربی به مبانی علوم انسانی دست پیدا می کنیم پس به دین نیازی نداریم، در صورتیکه درک درستی نسبت به ماهیت، ضرورت و ابعاد دین داشته باشیم، نظریه درستی نخواهد بود. زیرا دین قلمرو خود را سعادت دنیا و آخرت معرفی می کند و این در آیات قرآن هم به صراحت مطرح شده است. 

جعفری افزود:  مثلا دین بر اساس آیه ۲۵ سوره حدید دغدغه عدل اجتماعی را دارد. حال سوال این جاست که اجرا و تمهید این هدف، چه سازوکاری دارد؟ آیا باید دست نیاز به اقتصاد سرمایه داری دراز کنیم؟ آیا این روش و تئوری بر اساس مبانی فکری و عقیدتی ما بنا شده و انطباق دارد و می تواند سعادت مد نظر دین را به ما ارائه دهد؟ با بررسی این نوع مسائل و نمونه‌های مشابه بسیاری از این قبیل، می توان به این نتیجه رسید که اگر دین دغدغه سعادت اجتماعی انسان را دارد قطعا درباره نظامات اجتماعی هم دغدغه مند است و باید ورود کند.

موانع در مسیر تحقق علوم انسانی اسلامی

جعفری در ادامه با اشاره به موانع موجود در عرصه اسلامی سازی علوم انسانی گفت: اولین مانع، سیطره علوم انسانی غربی و آتوریته ای است که این علوم پیدا کرده است. با توجه به استیلایی که غرب در کل جهان در ایده ها و تفکرات در دوره استعمار نو (استعمار فکری و فرهنگی و معرفتی)، پیدا کرده ، این مقوله به عقیده بنده می تواند مهمترین مانع در مسیر تولید علوم انسانی اسلامی شمرده شود.

وی افزود: مرجعیت فکری غرب  که تعداد کثیری از اندیشمندان و دانشگاهیان آنها را قبول کرده‌اند، از موانع اصلی اسلامی سازی علوم است. این افراد از ابتدا نسبت به اسلامی سازی موضع گیری می کنند زیرا تنفس فکری و تحصیلات این افراد در فضای غربی بوده است. پوزیتیویسم و تجربه گرایی و علم زدگی در اثر سیطره علوم انسانی غربی بوجود می آید و با توجه به اینکه روش های تجربی ملموس تر هستند، برای عده ای به عنوان مرجعیت فکری محسوب می شود و روش ها و پارادایم های فکری و محصولات آنها را درست و کارآمد و مطلق می‌انگارند.

 جعفری ادامه داد: افرادی که در فضای علمی غربی تنفس می‌کند هنوز در این اندیشه تردید دارند که آیا دین می تواند در عرصه علم ورود کند؟  آیا روش های متافیزیکی و وحیانی می تواند در این عرصه محصولاتی را در اختیار ما بگذارد؟  این افراد چنین باوری را ندارند زیرا همان پارادایمهای علوم غربی بر آنها حاکم است.

جامعیت و کمال دین در عده ای برای اسلامی سازی دینی وجود ندارد

وی با بیان اینکه باور درست نسبت به جامعیت و کمال دین در عده ای برای اسلامی سازی دینی وجود ندارد، گفت: برخی این اشکال را مطرح می‌کنند که اگر مدعی علم دینی و اسلامی سازی علوم انسانی هستید، چرا تاکنون کاری انجام نداده اید؟ البته باید قبول کرد که ما در این مسیر کند حرکت کردیم و مضاف بر اختلاف در نحوه اسلامی سازی در میان صاحب نظران، نسبت به تولید مبانی علم دینی و استنتاج علوم انسانی از منابع دینی کم کاری صورت گرفته که این البته به سرخوردگی برخی از اندیشمندان و محققان ما نیز منجر شده که چنین کاری انجام شدنی نیست.

جعفری تصریح کرد: اما گویا خرده گیران تصور کرده‌اند که در غرب، فرآیند تولید علوم انسانی یک شبه رخ داده است. در همان جا در مقام تولید این علوم تطورات فکری زیادی صورت گرفته تا نهایتا به محصول رسیده است و البته آنها خیلی پیشتر از ما دغدغه امتداد اجتماعی فلسفه های تجربی خودشان را به منصه ظهور رساندند و ما دیر به صرافت افتادیم و البته آماده شدن بستر لازم و سازوکار تحقق آن هم که استقرار نظام اسلامی و گذر از حوادث چالش برانگیز ابتدای دهه اول انقلاب بوده است، مزید بر علت بوده است . 

وی با تشریح راهکارهای رفع موانع تصریح کرد: باید مانع اول که پذیرفتن مرجعیت فکری غرب است با فرهنگ سازی فکری و معرفتی و علمی در عرصه امکان و ضرورت اسلامی سازی، رفع شود. فرهنگ سازی در این مسیر ضروری است زیرا عدم باور به ظرفیت سازی منابع دینی نسبت به علوم انسانی اسلامی با فرهنگ سازی در عرصه نخبگان قابل رفع و رجوع  می‌باشد..

فرهنگ سازی نمی تواند در حد شعار باقی بماند

قائم مقام گروه کلام و فلسفه دین موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) با بیان اینکه فرهنگ سازی نمی تواند در حد شعار باقی بماند، گفت: باید ابتدا زمینه‌سازی فلسفی و الهیاتی برای این مقوله انجام گیرد و مبانی فلسفی علوم انسانی اسلامی و سپس فلسفه های مضاف به علوم انسانی خاص، به خوبی تبیین شود. در مبانی فلسفی، به جنبه های کلامی و الهیاتی کمتر توجه شده که باید بهتر تبیین شوند. درباره مبانی فلسفی علوم انسانی کتاب ها و مقاله هایی نوشته شده است ولی معتقدم در زمینه کلامی، کار درخوری صورت نگرفته است.

جعفری افزود: مبانی معرفت شناختی و الهیاتی در برخی از موارد به هم نزدیک می‌شوند و بخش مهمی از زمینه سازی علوم انسانی اسلامی مربوط به این حوزه است مثلا رابطه عقل و دین که هم در حوزه معرفت‌شناسی و هم دین شناسی مورد بحث قرار می‌گیرد، باید بیش از این مورد تامل قرار گیرد و ما در این عرصه نیازمند به نظریه پردازی عمیقتر هستیم .

وی تصریح کرد: نظریه ای که ما به آن در حوزه نسبت عقل و دین معتقد هستیم، نظریه عقل گرایی معتدل است که در آن هم عقل و هم دین هر دو در کنار یکدیگر هستند و منبع تولید معرفت می شوند و نگرش صحیح و جامعی را نسبت به انسان و هستی و همه عرصه های وجودی ‌رقم می زنند که البته ابعاد و چگونگی آن خود جای بحث و گفت‌وگوی جدی دارد. وی تصریح کرد: پاره ای از مقاومت هایی که در برابر اسلامی سازی می شود به عدم تبیین و درک صحیح رابطه عقل و دین و رابطه علم و دین باز می گردد.

وی با اشاره به فقه های مضاف به عنوان سومین خلا مهم در تولید علوم انسانی اسلامی گفت: برای ورود به علم دینی، بخش زیادی از علوم انسانی ما باید با فقه ارتباط برقرار کند. در مقوله های مدیریت، اقتصاد و سیاست اگر بخواهیم علم دینی تولید کنیم باید ظرفیت های فقه را کاوش کنیم. کارهای درخوری تاکنون در این حوزه صورت نگرفته، اما در یکی دو سال اخیر می‌بینیم موسساتی تخصصی در این راستا شکل گرفته و در این موضوع کارهای آغاز شده که البته باید شتاب بیشتری بگیرد.

جعفری افزود: فقهی که در اختیار ما قرار دارد مطلق است اما فقه مضاف در مدارس فقهی، ناظر به مساله های علوم انسانی شکل گرفته و ارائه می شود. این راهکار برای شکوفا کردن ظرفیت های دین در علوم انسانی اسلامی امری کاملا بایسته است. یعنی مسائل علوم انسانی را در بخشهای مربوط به نظامات اجتماعی به فقه عرضه کنیم و با اجتهادی پویا بتوانیم پس از مساله شناسی فقهی دقیق در آن عرصه، به استنطاق شریعت و در نهایت به نظام سازی برسیم.    

 قائم مقام گروه کلام و فلسفه دین موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) در پاسخ به امکان و ضرورت تحقق تمدن نوین اسلامی گفت: در واقع در این جا ما با دو سوال مواجهیم. اول این که آیا تمدن اسلامی امکان وجود دارد یا خیر؟ و اگر وجود دارد آیا اساسا نیازی به علوم انسانی اسلامی دارد یا ندارد؟ ما دم از تمدن اسلامی می‌زنیم و بر آن هم اصرار داریم زیرا تمدن نمود بیرونی فرهنگ است و فرهنگ ما هم از عناصر مختلفی تشکیل شده که یکی از آن عناصر دین ماست. پس قطعا باورها و ارزش ها و سیاست گذاری های دینی ما باید در تمدن اسلامی دخیل باشد و لازمه این کار سیاست گذاری هایی است که بتواند در عرصه نظام های اجتماعی، فرهنگ دینی را وارد کند.

جعفری در پایان سخنانش بیان کرد: تمدن نوین اسلامی نیازمند اسلامی سازی علوم است اما ما ادعا نمی کنیم تمام گزاره های علوم انسانی غربی نادرست است. بخشی از گزاره های علوم انسانی غربی که با روش تجربی صحیح و عاری از فرهنگ غرب، کسب شده اند، صحیح هستند و در منطقه الفراغ ما قرار می گیرند و با گزاره های دینی منافاتی ندارد اما بسیاری از گزاره های علوم انسانی غربی با گزاره های دینی ما و یا مبانی آنها منافات داشته و مبتنی بر پیش فرض های سکولار و اومانیستی و گاهی الحادی است که باید مجددا بازخوانی شود. با این توصیف، علوم انسانی اسلامی برای فرهنگ اسلامی و تمدن اسلامی کاملا ضروری است و هیچ تردیدی در آن راه ندارد./1325//102/خ