مناظره و تغییر ذائقه فرهنگی مردم

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، مناظره، گفت‌و‌گو و تضارب آرا از روش های مهم در روشنگری، استدلال و تحکیم منطق در میان مردم است که در دین اسلام نیز از جایگاه رفیعی برخوردار است.

مناظره به عنوان نوعی گفت‌و‌گوی علمی و هدف دار برای شناخت آراء و اندیشه های طرفین مناظره کننده نقش ویژه و مهمی دارد به طوریکه در این گفت‌و‌گوها، مناظره کنندگان سعی می کنند به صورت هدفمند و با استفاده از شیوه های مباحثاتی، سخنان طرف دیگر را بررسی کرده و با تجزیه و تحلیل و پاسخ منطقی به آنها، موجبات تغییر نگرش در مخاطب نسبت به نظریات طرف مقابل را فراهم کند.

جدال احسن به عنوان روش مناظراتی مورد نظر اسلام، مبتنی بر شرایط و ضوابطی است که آن را فراتر از مناقشات و مباحثات معمول و مرسوم در سپهر سیاسی قرار می دهد.

خداوند متعال در آیه 125 سوره نحل بر اتخاذ روش صحیح در مباحثات انسانی تأکید می کند و می گوید:« "اُدعُ إلی سبیل ربّک بالحکمه و الموعظه الحسنه و جادِلهم بالَّتی هِیَ أحسَن» که این روش مباحثاتی بر سه محور اخلاق، انصاف و استدلال محکم استوار است.

مراد از مجادله در فرهنگ دینی، شنیدن اقوال و استدلال ها و پیروی از بهترین آنهاست؛ موضوعی که امروزه در فضای سیاسی – گفتمانی جامعه کمتر به آن توجه می شود.

مناظره و الزامات مهمی که فراموش شده اند

ساخت برنامه های گفت‌و‌گو محور به ویژه مناظرات، چندسالی است در کشور ما سیر صعودی یافته و برنامه سازان صدا و سیما سعی می کنند تا با ساخت چنین برنامه هایی علاوه بر جذب مخاطب، گامی در جهت بالابردن قدرت استدلال و به وجود آوردن فضای گفت‌و‌گوی مفاهمه ای در جامعه بردارند.

فارغ از نکات مثبت و منفی فراوانی که می توان به صورت مصداقی و مفهومی پیرامون برنامه های مختلف گفت‌و‌گو محور بیان کرد –که در جای خود باید توسط کارشناسان مورد بررسی قرار گیرد- الزاماتی در این موضوع وجود دارد که باید مورد توجه سیاست گذاران سیاسی فرهنگی مرتبط با این نوع برنامه ها قرار گیرد.

اگر «افزایش قدرت منطق و تصمیم گیری و بالابردن قدرت استدلال در انتخاب» را مهم‌ترین هدف مناظرات انتخاباتی در نظر بگیریم، نیاز است تا با سیاستگذاری دقیق مبتنی بر فرهنگ دینی، از این ظرفیت ویژه که می تواند عاملی برای بالابردن قدرت تحلیل و منطق افارد مختلف جامعه باشد، نهایت بهره را برد.

حقیقت جویی، منطق گرایی، ارائه مباحث عالمانه و کارشناسی شده، دوری از هیاهو و جنجال، رعایت ادب و احترام و تکریم شخصیت افراد و بصیرت بخشی از الزاماتی است که باید در مناظرات مورد توجه قرار گیرد؛ موضوعاتی که در بسیاری از مواقع یا نادیده گرفته می شوند و ییا میزان پایبندی به آنها در حداقل میزان ممکن است.

اهمیت فرهنگ عمومی

فرهنگ عمومی به معنای «مجموعه منسجم و نظام یافته‌ای از اهداف، ارزش ها، عقاید، باورها، رسوم و هنجارهای مردم متعلق به یک جامعه بزرگ، قوم یا ملت» از حوزه های مهمی است که باید در طراحی راهبردها و تدوین سیاست های فرهنگی مورد توجه ویژه قرار گیرد.

کنترل و اصلاح فرهنگ عمومی مبتنی بر پایه های قویم و مستحکم فرهنگی دینی از کلیدواژه هایی است که بارها توسط رهبر معظم انقلاب مورد اشاره قرار گرفته و ایشان بر لزوم توجه به نقش این حوزه فرهنگی در ساخت جامعه و تمدن اسلامی تأکید فراوانی دارند.

 امام خامنه ای در دیدار با اعضای‌ شوراهای‌ فرهنگ عمومی استان‌ها با اشاره به اهمیت اصلاح فرهنگ عمومی جامعه می فرمایند:« علما و امامان جمعه و خطیبان و مبلّغان و جامعه روحانیان محترم و معظّم نیز -در هر بخشی که هستند - باید برای ترویج فرهنگ صحیح اسلامی تلاش کنند: عدّه ‌ای تحلیل کنند، عدّه ‌ای آیات الهی را بخوانند و عدّه ‌ای کلمات معصومین را بیان کنند. جهت گیری عمده مطبوعات، باید اصلاح فرهنگ عمومی باشد. سازمان هایی که مخصوص کار تبلیغی هستند باید در این جهت بکوشند»(بیانات در دیدار اعضای‌ شوراهای‌ فرهنگ عمومی استان‌ها1374/04/19)

همانگونه از سخنان رهبر انقلاب برداشت می شود؛ توجه به فرهنگ عمومی به عنوان نمای بیرونی فرهنگ جامعه که تجلی آن در عرصه عمومی مشهود است، می تواند در اصلاح فرهنگ، رفتار و سبک زندگی افراد جامعه نقش ویژه ای ایفا نماید.

مناظرات و تغییر ذائقه فرهنگی مردم

صدا و سیما به عنوان یکی از خطوط مقدم فرهنگ عمومی، نقش مهمی در اصلاح و جهت دهی ذائقه فرهنگی مردم برعهده دارد؛ نقشی که در صورت برنامه ریزی صحیح و اصولی می تواند در ساخت جامعه بر اساس فرهنگ دینی و حرکت به سمت تمدن نوین اسلامی مبتنی بر انگاره ها و مبانی دینی مؤثر باشد.

اهمیت این جایگاه آنجا نمود بیشتری می یابد که رهبر انقلاب، صدا و سیما را از مهم‌ترین دستگاه های فرهنگی نقش آفرین در اصلاح هویت فرهنگی افراد و جامعه برشمرده و می فرمایند: «آنها می خواهند فرهنگ ملت را از گرایش به ایمان، ارزش ها و گرایش به اصول اسلامی و استقلال هویت ملی برگردانند. شما باید درست نقطه‌ مقابل این کار را مورد اهتمام خودتان قرار دهید. آنها می خواهند وحدت ملی را از بین ببرند؛ آنها می خواهند اتکا به نفس جوانان را از بین ببرند؛ آنها می خواهند افق مقابل چشم نسل جوان ما را تیره و مبهم و وهم ‌آلود جلوه بدهند؛ آنها همچنین جوانان را یک طور، آحاد مردم را یک طور، مدیران را یک طور، سیاست مداران را یک طور و مبتکران و فعالان علمی را یک طور در تیررس رسانه ‌های معارض خود با جمهوری اسلامی قرار می دهند. شما باید درست نقطه‌ مقابل آنها حرکت کنید.» (بیانات پس از بازدید از سازمان صدا‌ و ‌سیما1383/02/28)

بی شک این نقش مهم در عرصه تبلیغات رسانه ای در حوزه های سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی بسیار تعیین کننده و حیاتی است که برعهده صدا و سیما قرار دارد و مسؤولین این نهاد فرهنگی باید تمام تلاش خود را در جهت استفاده حداکثری از ظرفیت رسانه در جهت اصلاح و ساخت فرهنگ جامعه به کار گیرند.

همانطور که پیشتر اشاره شد، چندسالی است که صدا و سیما ساخت برنامه های مختلف گفت‌و‌گو محور در حوزه های مختلف را کلید زده است و در این بین مناظرات انتخاباتی از اهمیت بیشتری چه در نگاه مردم و چه از دید برنامه سازان برخوردار است.

رسانه ملی سعی کرده با انتخاب موضوعات اساسی و طرح مسائل ریشه‌ای در موضوعات مختلف، ذهن مخاطبان را به سمت تعامل و مشارکت مخاطبان سوق دهد و از سویی شرایط را برای ارائه دیدگاه های افراد حاضر در آوردگاه انتخابات فراهم سازد.

جدای از محاسن این برنامه های اثرگذار در عرصه فرهنگ عمومی، کالبدشکافی کارشناسانه و بررسی و آسیب شناسی معایب این برنامه ها از موضوعات مهمی است که باید در دستور کار کارشناسان و صاحب نظران این حوزه قرار گیرد.

آنچه به عنوان نکته ای اساسی نیازمند توجه و مطالعه و بررسی است، نقش این مناظرات در جهت دهی ذائقه سیاسی، فرهنگی مردم و تغییر فرهنگ عمومی جامعه است؛ جایگاهی که مانند شمشیر دو لبه ای عمل می کند که هم می تواند در اصلاح و ساخت صحیح فرهنگ جامعه پش رود و هم در تغییر ذائقه فرهنگی مردم و دور کردن از مسیر صحیح فرهنگ دینی در این موضوع خاص.

اگر با دقت نظر و موشکافانه به موضوع تأثیرات فرهنگی مناظرات انتخاباتی بر فرهنگ عمومی جامعه نگریسته شود، می توان گفت که متأسفانه عدم پایبندی به اخلاقیات، هیاهو و جنجال آفرینی، ارائه مباحث غیرعالمانه، پرخاشگری و عدم توجه به الزامات مناظره در فرهنگ دینی، از معایب مناظرات انتخاباتی در کشور ما محسوب می شوند.

واکاوی و تحلیل فرهنگی مناظرات انتخاباتی از موضوعات مهمی است که از طریق آن می توان نقش این برنامه ها در شکل دهی و تغییر فرهنگ گفت‌و‌گو در کشور را مورد بررسی قرار داد و برای رفع معایب آن برنامه ریزی مناسب صورت داده و سیاست های فرهنگی متناسب با فرهنگ دینی در این موضوع را تدوین کرد.

باید اذعان کرد جامعه ای که شاهد مناظراتی با معایب ذکر شده از طریق رسانه ملی خود بوده و رفتارهایی به دور از فرهنگ اسلامی مشاهده کند، ذائقه فرهنگی اش بر مبنای همان موضوعات تغییر کرده و در واقع ناهنجاری ها را هنجار شناخته و از ضد فرهنگ ها با عنوان فرهنگ الگوگیری می کند.

بررسی رابطه میان فرهنگ عمومی جامعه با ساخت برنامه های تبلیغاتی انتخاباتی بر اساس ذائقه بعضاً ضد فرهنگی از یک طرف و نقش این برنامه ها در تغییر و جهت دهی به ذائقه فرهنگی مخاطبان از سوی دیگر می تواند کلید فهم و حل مشکل در این موضوع مهم باشد.

به هر روی نمی توان نقش مناظرات انتخاباتی -که از پر بیننده ترین برنامه های صدا و سیما محسوب می شوند- را در شکل دهی به فرهنگ گفت‌و‌گو در کشور نادیده گرفت و اگر چنین برنامه هایی میل بیشتری به سمت رذایل فرهنگی داشته باشند، ناخودآگاه جامعه نیز پایه های فرهنگ عمومی خود را بر روی بنیان های غیر مستحکم و ناصوابی که از طریق این برنامه ها به عنوان الگوی فرهنگی در حوزه  گفت‌و‌گو میان افراد جامعه مطرح می شود، بنا نهاده و در آینده ای نه چندان دور این موضوع ضررهای جبران ناپذیری را متوجه جامعه خواهد کرد.

اگر مردم یک جامعه، فضای گفت‌و‌گوی میان نخبگان سیاسی و فرهنگی خود را عاری از اخلاق و همراه با پرخاش ببینند، این موضوع تأثیر خود را به صورت مستقیم بر روی فرهنگ ارتباطی جامعه می گذارد و عدم تحمل پذیری، پرخاشگری و رعایت نکردن احترام و حرمت افراد در گفت‌و‌گوهای روزمره به یک آسیب فرهنگی همه گیر تبدیل می شود.

از سوی دیگر بیان تهمت و توجه به وجه تخریبی در نقد رقیب انتخاباتی و دست آویز قرار دادن رذیله ای مانند دروغ برای تبلیغات نیز باعث نهادینه شدن این روش های غیر دینی و و ضد ارزشی در جامعه می شود که در دراز مدت تأثیر خود را بر روی فرهنگ جامعه می گذارد.

به عنوان نکته پایانی لازم است به این نکته اشاره شود که باید صاحب نظران و کارشناسان فرهنگی و رسانه ای با بررسی دقیق و واکاوی و تحلیل عالمانه این قبیل برنامه ها، جامعه را نسبت به این ناهنجاری های فرهنگی آگاه کرده و مانع نهادینه شدن این موضوعات به عنوان هنجارهای فرهنگی در جامعه شوند ./872/ی۷۰۲/س