تئوری بازگشت از منظر یک مصلح

به گزارش خبرگزاری رسا، سید جمال الدین اسدآبادی عالم دینی و مصلح اجتماعی سدۀ اخیر جهان اسلام است که دغدغۀ اصلاح و حل مشکلات و نابسامانی‌های جامعۀ اسلامی را داشت. مبنای وی برای درمان دردهای جامعه و برون رفت از انحطاط جوامع اسلامی، حضور مؤثر آموزه‌های قرآنی در تمام شئون اجتماعی و «بازگشت به قرآن» بود، و با این رویکرد دستورهای زندگی سعادتمند دنیوی و اخروی بشر را از قرآن استنباط کرد. لذا گرایش وی در تفسیر قرآن «گرایش تفسیر اجتماعی از آیات» بود که از آن پیامی و درسی برای رفاه و آسایش و پیشرفت زندگی انسان معاصر به ارمغان آورد.

به مناسبت ایام بزرگداشت شخصیت برجسته و موثر در عرصه نهضت های اسلامی در دوران معاصر یعنی سیدجمال الدین اسدآبادی فرصت را مغتنم شمردیم تا به آراء واندیشه های این سلسله جنبان و پایه گذار بیداری اسلامی در عصرحاضر بپردازیم و اهمیت وجایگاه قرآن کریم و میزان تاثیر آن را بر آرا و اندیشه های اجتماعی و اصلاحی سیدجمال الدین و میزان بهره مندی وی از آن را مورد بررسی قرار دهیم.

قرآن کریم در نظام فکری و عملی سید جمال الدین اسدآبادی از جایگاه بالایی برخورداراست و از ابتدای طفولیت و رشد و تعالی علمی و روحی سید جمال الدین، این کتاب آسمانی و بزرگ‌ترین معجزۀ خاتم النبیین (ص) همواره حضور مؤثر داشته است و زیر بنای اندیشه‌های وی را تشکیل داده است. سید جمال، اسلام شناسی بصیر و متعمق بود که خط فکری خویش را از مجرای وحی الهی و منطبق با آیات قرآن کریم سمت و سو داده بود.

سیدجمال مصلحی اجتماعی بود که دغدغۀ فهم عمیق و اجرای صحیح معارف قرآنی در جامعه را داشت و راه نجات و برون رفت جامعۀ اسلامی از انحطاط و استبداد و استعمار، و نیز نجات از جهل و خرافه و حرص و طمع دنیاپرستی جامعۀ مسلمین، را منحصر در بازگشت به آموزه‌های قرآنی و به کار بستن آنها در عرصه‌های مختلف اجتماعی می‌دانست

وی مصلحی اجتماعی بود که دغدغۀ فهم عمیق و اجرای صحیح معارف قرآنی در جامعه را داشت و راه نجات و برون رفت جامعۀ اسلامی از انحطاط و استبداد و استعمار، و نیز نجات از جهل و خرافه و حرص و طمع دنیاپرستی جامعۀ مسلمین، را منحصر در بازگشت به آموزه‌های قرآنی و به کار بستن آنها در عرصه‌های مختلف اجتماعی می‌دانست؛ بر این اساس که اولاً، قرآن کتاب هدایت در همۀ ابعاد زندگی دنیوی و اخروی، مادی و معنوی بشر است؛ و ثانیاً، در تعالیم اسلامی ابعاد اجتماعی زندگی انسان‌ها مورد توجه قرار گرفته است و اسلام و قرآن برای بُعد اجتماعی انسان‌ها نیز دستورالعمل و برنامه دارند؛ و ثالثاً، قرآن‌کتاب زندگی برای تمام دوران هاست.

بنابراین، به نیازهای انسان معاصر نیز توجه دارد؛ بر این اساس، نوع نگاه و مبنای فکری و تفسیری سید جمال به قرآن نگاهی فعال و تأثیرگذار بر مسائل جامعۀ بود و قائل به محوریت قرآن در عرصه‌های اجتماعی بود و بازگشت به قرآن را در حل مشکلات اجتماعی، مبنای تفسیری و اجتهادی خویش برگزیده بود.

عصر سیدجمال الدین اسد آبادی دستخوش مسائلی بود از جمله اینکه ظلم واستبداد و استعمار بر سراسر ممالک اسلامی سایه انداخته بود، و فقر و جهل و خرافات دامنگیر جامعۀ اسلامی بود. همین مسائل موجب شده بود که مسلمانان در کنار چشمۀ جوشان معارف و آموزه‌های اصیل اسلامی، در تشنگی استضعاف و انحطاط به سر ‌برند. سیدجمال‌الدین، که قرآن در زندگی و نظام فکری‌اش اشراب شده بود، سعی داشت با رجوع به قرآن و ابداع سبک نوینی در تفسیر، راه چاره‌ای برای برون‌رفت از این مشکلات و عقب‌ماندگی ارائه کند. لذا با نگاه و گرایش اجتماعی به تفسیر قرآن پرداخت. البته از آنجا که وی، فیلسوف و عقل‌گرا بود و بر مبنا و اصول دینی اشراف کامل داشت، با حفظ اصول کلامی و تفسیری به عرصۀ «تفسیر اجتماعی» قدم نهاد.

با توجه به این نکته که یکی از ویژگی‌های اساسی مفسر اجتماعی، توجه و پاسخگویی به شبهات و اشکالات معاندین است، سیدجمال، هم برای رفع ابهام مسلمانان و هم برای پاسخگویی به اشکالات دشمنان، به مسائل کلامی مورد ابتلاء جامعه توجه ویژه‌ای نشان داد، و در حوزۀ تفسیر اجتماعی نیز این اصول کلامی حاکم بر تفسیر را مراعات کرد. لذا، در عین عقل‌گرایی و توجه به مسائل اجتماعی، دچار افراط‌گرایی و علم‌زدگی نشد، و حتی در مقابل دیدگاه دیگرانی که در این عرصه گام‌های اشتباه برداشته بودند موضع گرفت و دیدگاه‌هایشان را نقد و اصلاح کرد.

این نکته حائز اهمیت است که وی از مبانی کلامی صحیح، متقن و مستدلّی برخوردار بود که هیچ مفسری از تأثیرگذاری آنها در عرصۀ تفسیر گریزی ندارد و آن مبانی کلامی به صورت مستقیم در «اصول تفسیری» یا «گرایش اجتماعی» مفسر دخیل و مؤثرند؛ همانند رابطۀ علم و دین، رابطۀ عقل و دین، قلمرو دین و کارکردگرایی آموزه‌های اسلامی و قضا و قدر و اختیار انسان... .

سید جمال با همین دغدغۀ اجتماعی و مبنای پاسخگویی قرآن به نیازهای اجتماعی و با توجه به نارسایی‌های تفاسیر پیشین، گرایشی را در تفسیر بنیان نهاد که بعدها به گرایش «تفسیر اجتماعی» شهرت یافت. اهمیت این حرکت سید این بود که مفسران بعدی را با این شیوه از تفسیر آشنا ساخت. تغییری که سیدجمال در سبک تفسیری پیشینیان و مفسران معاصر خویش به وجود آورد بسیار حائز اهمیت است . در «تفسیر اجتماعی» مفسر دغدغۀ طرح ابعاد اجتماعی آیات را دارد و در پی یافتن راه‌حل‌هایی برای پاسخگویی به نیازهای روز جامعۀ خویش است.

مبنای تفسیری سیدجمال با توجه به شرایط زمانی و فضای حاکم بر جامعۀ اسلامی «بازگشت به قرآن» و محوریت دادن به آموزه‌های قرآنی در تمام شئون اجتماعی بود

مبنای تفسیری سیدجمال با توجه به شرایط زمانی و فضای حاکم بر جامعۀ اسلامی «بازگشت به قرآن» و محوریت دادن به آموزه‌های قرآنی در تمام شئون اجتماعی بود، سید تنها از «گرایش اجتماعی» بهره نبرد و در برخی موارد نکات تفسیری عرفانی، فلسفی و ... نیز ارائه کرد. او برای سبک‌های دیگر تفسیری، همچون تفسیر روایی،  فقهی، ادبی، بلاغی و ...، احترام قائل بود، ولی با توجه به شرایط زمانی و نیاز جامعۀ مسلمین و فضای حاکم بر جامعه، این سبک‌ها را در اولویت نمی دانست و توان پاسخگویی به نیازهای روز را در آنها نمی‌دید؛ لذا وی به «تفسیر اجتماعی» معتقد بود و تمام همت خود را برای تعریف، تبیین و ضوابط حاکم بر تفسیر اجتماعی مصروف داشت، و سعی کرد این سبک را به شاگردان و مفسران بعدی انتقال دهد.

وی در روش تفسیری‌اش از روش‌های متعددی بهره برد، ولی این روش‌ها در تضاد با هم نیستند بلکه مکمّل یکدیگرند. می‌توان ادعا کرد که شیوۀ غالب در روش تفسیری سیدجمال روش تحلیلی _ استنادی است که با تحلیل آیات و استناد به آنها، مسائل مطرح در جامعه را بررسی کرده درصدد پاسخگویی و ارائۀ راه‌حل بوده است؛ این نکته در آثار تفسیری وی نیز مشهود است.

برای مثال، در زمینۀ ایجاد «وحدت اسلامی»، که سید آن را برای نجات از استبداد و استعمار و جهل و خرافات و ضعف و انحطاط جامعۀ اسلامی ضروری می‌دانست، با بررسی عوامل ایجاد کنندۀ وحدت و تحلیل آنان و استناد دادن آنها به آیات قرآن، در صدد تحقق بخشیدن به آنها بود و موانع پیش روی ایجاد وحدت را نیز با استناد به آیات قرآن تحلیل می‌کرد و در صدد رفع آنان برآمده بود،زیرا دغدغه سید این است که مسلمانان را از نزاع های مذهبی و فرقه فرقه شدن برحذر دارد و این داعیه همه مصلحان از سید جمال گرفته تا آیت‌الله بروجردی و شاگردانش به ویژه امام خمینی (ره)است.

«تفسیر اجتماعی» یکی ازگرایش‌های مهم و اثرگذار تفسیر قرآن کریم در دورۀ معاصر است. نقطۀ تمرکز این اندیشه و گرایش، تحول اندیشۀ مفسران از دیدگاه فردی و اخروی به دیدگاه اجتماعی است. بر این اساس، آنان در پی ارائۀ راه حل مشکلات مادی و معنوی جامعۀ از تفسیر قرآن هستند. در این گرایش، تفسیرهایی به وجود ‌آمده‌اند که راه و رسم زیستن حیات معنوی را در ابعاد مختلف اجتماعی نشان داده‌اند و در تکاپوی طرح پرسش‌ها و شبهه‌ها و پاسخ‌هایی بوده‌اند که این کتاب را مبنای تدوین قوانین و اصول حاکم بر جامعۀ قرار می‌دهد.(ایازی:۱۳۸۹:ص ۱۴۳)

ویژگی‌های عام مفسر اجتماعی می‌توان را چنین برشمرد:

مفسر اجتماعی با قوۀ اجتهاد به تبیین مفاهیم و نظریه‌های قرآنی می‌پردازد.
مفسر اجتماعی آگاه به مسائل و تحولات اجتماعی است.
مفسر اجتماعی از شبهات و مسائل کلامی جدید آگاه است.
مفسر اجتماعی برای تطبیق نص با اوضاع و تحولات و نیازهای جامعه می‌کوشد.

سید جمال عقل را مکمل و مُبیّن دین و آموزه‌های قرآنی می دانست، و برای جایگاه بالای عقل در قرآن اهمیت بسزایی قائل بود. لذا یکی از شاخصه‌های اصلی سید جمال در گرایش تفسیری اش، در کنار آگاهی از مسائل اجتماعی و شبهات مخالفین، عقل گرایی وی بود؛ عقلی که در چهارچوب اصول حاکم بر دین و قواعد تفسیری شکوفا می‌گردد و از حد اعتدال عبور نمی‌کند. چنان که هر گاه دیگران، همچون سید احمدخان هندی، از حریم اعتدال خارج می‌شدند و پا در ورطۀ افراط‌گرایی عقلانی می‌نهادند، سید جمال به آنان نهیب می‌زد و عملشان را مردود و خطا معرفی می‌کرد و لذا سیدجمال باشنیدن شیوۀ تفسیری سید احمد خان هندی، با جدیت هر چه تمام‌تر به نقد آن پرداخت و انحرافات آن را در مقالۀ «تفسیر مفسر» با صراحت بیان کرد.(صاحبی: ۱۳۵۸:ص۲۲۶) وبا همین رویکرد ونگرش هست که وی در مساله آمادگی دفاعی کشورهای اسلامی با استناد به آیه قرآن میگوید:

 «اما اینکه در قرآن کریم به آمادگی دفاعی دستور أکید داده شده است: «وَأَعِدُّواْ لَهُم مَّا اسْتَطَعْتُم مِّن قُوَّةٍ»(انفال:۶۰)، «هر نیرویی دارید برای مقابله با آنها]دشمنان [  آماده سازید»، به طور قطع، هدف جنگ و خونریزی نیست، بلکه همان گونه که در بخش بعدی آیه آمده است: «تُرْهِبُونَ بِهِ عَدْوَّ اللّهِ وَعَدُوَّکُمْ»، «تا به وسیلۀ آن، دشمنِ خدا و دشمنِ خویش را بترسانید» دستور خدا برای اِعلاء و آماده کردن قوای نظامی برای جنگ و کارزار و خونریزی نیست، بلکه فقط برای ارعاب و به وحشت انداختن و ترس ایجاد کردن در دشمن است تا آنان که به دنبال جنگ و خونریزی هستند، بترسند و از قتل و کشتار مردم خودداری کنند. »(حسینی اسدآبادی:۱۴۲۳ق:ج۶ :۱۳۶)

«اتفاقاً این روش تکثیر عِدّه و عُدّه و آماده کردن توان و قوه اگر به قصد بازدارندگی باشد، نه جنگ و خونریزی، خود بهترین و اثر گذارترین راه و وسیله برای جلوگیری از جنگ و خونریزی است..» (همان:۱۳۷)با توجه به اینکه مراد از کلمۀ «تُرهَبون»، «بازدارندگی» است. مراد آیۀ شریفه از آمادگی دفاعی و جمع‌آوری نیرو و قدرت خویش به نحوی است که توان بازدارندگی ما را در مقابل دشمنان افزایش بدهد و صرفاً با هدف جنگ و خونریزی نیست. این بازدارندگی توان دفاعی را باید به حدی از آمادگی رساند که دشمنان حتی فکر تعدی و دست‌درازی به کشورهای اسلامی را نکنند.

سید تصریح می‌کند که سستی و کوتاهی در تهیۀ توان و قوۀ دفاعی موجب از بین رفتن ملک و فرو افتادن در قعر خطر است، و خداوند با آیۀ «و أعدّوا لَهُم» به آماده بودن امت و دولت اسلامی دستور داده است

سید تصریح می‌کند که سستی و کوتاهی در تهیۀ توان و قوۀ دفاعی موجب از بین رفتن ملک و فرو افتادن در قعر خطر است، و خداوند با آیۀ «و أعدّوا لَهُم» به آماده بودن امت و دولت اسلامی دستور داده است. (همان:ج ۱ :۱۸۵و۱۸۶) او می‌خواست روح مبارزه و جهاد را به کالبد نیمه جان جامعۀ اسلامی ‌بدمد و غیرت اسلامی را به جوش آورد، و اصل فراموش شدۀ جهاد را احیا کند. او فراموش شدن این اصل را عامل بزرگی برای انحطاط مسلمین تلقی می‌کرد. (مطهری:۱۳۸۵:ج ۲۴ :۴۱)به نظر سید جمال، مسلمانان در برابر حکومتی که مصمم به نابودی اسلام است، راهی جز توسل به زور ندارند. (عنایت:۱۳۸۵:ص۸۵)

یکی دیگر از شاخصه‌های گرایش اجتماعی تفسیر سید جمال، پیراستن تفاسیر پیشینیان بود از مسائلی که فهم آیات را دشوار و دسترسی به پیامی برای زندگی بشری را ناممکن می‌کرد شیوه‌های تفسیری‌ای که کمتر به مسائل اجتماعی و نیازهای انسان معاصر توجه داشت و بیشتر در یک سری مطالب ادبی، بلاغی و صرف و نحوی و مسائل اخروی متوقف شده بودند. این روش را به خوبی در تفسیر شاگرد خودش محمد عبده می توان مشاهده کرد.

البته سید جمال الدین از چند روش تفسیری در کنار گرایش اجتماعی تفسیرش بهره می‌برد، ولی روش تفسیری وی غالباً تحلیلی- استنادی بود و درصدد درک و دریافت پیامی برای زندگی مخاطبان، مستند به آیات قرآن بود. او در اکثر مقالات و سخنرانی‌ها و مکاتبات خویش آموزه‌های اجتماعی را مستند به آیات روح بخش قرآن کریم می‌کرد.

یکی از شاخص‌ترین رهاوردهای سبک تفسیر سید جمال الدین، به وجود آمدن و رونق یافتن سبک تفسیری اجتماعی در عرصۀ قرآن پژوهی بود. سبک تفسیر اجتماعی سید جمال تأثیر بسزا و راه گشایی برای معاصران و دیگر مفسران بعد از او داشت و موجب جهشی در علم تفسیر گردید.

شیخ محمد عبده، رشید رضا، احمد مصطفی مراغی، سید قطب، محمود طالقانی و علامه سید محمد حسین طباطبایی و … از جمله مفسرانی هستند که به گونه‌ای از سبک تفسیر اجتماعیِ سید جمال الدین اسد آبادی متأثرند.

منابع

_قرآن کریم.

_ ایازی، سید محمد علی، «گرایش اجتماعی در تفسیر پرتوی از قرآن»، مجموعه مقالات بررسی اندیشه‌های قرآنی و اقتصادی آیت الله طالقانی، ناشر: انتشارات دانشگاه مفید، چاپ اول، قم، ۱۳۸۹.

_ جبرئیلی، محمدصفر، سیری در تفکر کلامی معاصر، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول، تهران،۱۳۹۱.

_ صاحبی، محمد جواد، تاکتیک‌های انقلابی سید جمال الدین اسد آبادی، انتشارت هادی، قم، ۱۳۵۸.

_ صادقی تهرانی، محمد، ترجمه قرآن کریم، چاپ دوم، ناشر: کلیدر، قم، ۱۳۸۷.

_ عنایت،‌حمید، سیری در تفکر سیاسی عرب، چ۶، امیرکبیر، تهران، ۱۳۸۵.

_ محیط طباطبائی، محمد، نقش سید جمال‌الدین در بیداری مشرق زمین،‌ چ۵، کلبه شروق، قم، ۱۳۸۰.

_ مدّرسی چهاردهی، مرتضی، سید جمال الدین و اندیشه‌های او، انتشارات امیرکبیر، چ ۴، تهران، ۱۳۵۳.

_ مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج۲۴، چ۱، انتشارات صدرا، تهران، ۱۳۸۵.

_ واثقی، صدر، سید جمال الدین حسینی، پایه‌گذار نهضت‌های اسلامی، انتشارات پیام، چاپ دوم، تهران، ۱۳۵۵.

_ حسینی اسدآبادی، سید جمال الدین، الآثار الکامله؛ العروه الوثقی، اعداد تقدیم: سید هادی خسروشاهی ج۱، الاولی، مکتبته الشروق الدولیه، القاهره، ‌ ۱۴۲۳ ق.

_ حسینی اسدآبادی، سید جمال الدین، الآثار الکامله؛ آراد و افکار ؛ تقریر محمد پاشا المخزومی؛ اعداد و تقدیم: سیدهادی خسروشاهی؛ ج۶، الاولی، مکتبته الشروق الدولیه، القاهره، ۱۴۲۳ق.

/۹۶۹//۱۰۲/خ

منبع: مهر