آیین‌های عاشورایی آذربایجان شرقی/ از شاه‌حسین‌گویان تا علم‌بندی
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا در تبریز، ایران اسلامی روی نوا و نوحه و نام «حسین» اوج گرفته، دور یا نزدیک فرقی ندارد، صدا خیلی خیلی زود گوش و دلت را همراه می‌کند، هیئت‌های مذهبی از اول محرم خیمه‌های عزا را به پا کرده‌اند و شب و روز شهر را شور و شعور بخشیده‌اند.
کوچه‌ها را که قدم می‌زنی از شهر و روستا تا دورترین آبادی این دیار حرف و کلام یکی است، محرم حسابش با همه آئین‌ها جداست، ایرانِ سیاه‌پوش در محرم حال و هوایش یکی است، غرب و شرق و شمال و جنوب ندارد، ترک و لر و کرد و بلوچ و ترکمن و عرب هم ندارد، اینجا همه لهجه‌ها و زبان‌ها و اقوام، حسین(ع) را صدا می‌زنند.
آیین‌های سنتی عاشورایی روایت گر عاشقانه‌ای حزن‌انگیز از مردمان ایران است، عاشقانه‌ای که گاه سرتاپای اهالی این دیار را در خاک و «گِل» فروبرده تا هر عزاداری زمزمه کند: آب حیات من است خاک سر کوی تو.
آئین‌های عاشورایی در ایران اسلامی هرکدام در نوع خود منحصربه‌فرد بوده که تاکنون تعدادی از آئین‌ها در فهرست میراث معنوی ایران نیز به ثبت رسیده است.
«طشت گذاری» مراسمی برای استقبال از ماه محرم
آیین‌ها و مراسم‌های عزاداری در ماه محرم همه‌ساله در سراسر کشور و به‌خصوص در شهرها و روستاهای مختلف آذربایجان شرقی با شور و عشق خاصی به امام حسین(ع) برگزار می‌شود و عاشقان آن حضرت عهده و ارادت خود را هرسال در قالب عزاداری مستحکم‌تر می‌کنند.
این آیین‌های عزاداری به فراخور فرهنگ و شیوه‌های مرسوم مردم استان آذربایجان شرقی متفاوت است و از دیرباز همواره در قالب هیئت‌های مذهبی و راه‌اندازی دسته‌ها و تکایا برگزارشده است.
یکی از نکات جالب در این خصوص به نحوه برگزاری مراسم‌های خاص ماه محرم مربوط می‌شود که آداب عزاداری پس از گذشت صدها سال، شکل خود را حفظ کرده‌اند.
مراسم طشت گذاری در بیشتر شهرهای استان قبل از آغاز ماه محرم برگزار می‌شود و به‌نوعی مراسم استقبال از ماه محرم نیز است. آیین طشت گذاری یکی از قدیمی‌ترین سنت‌ها و مناسک ایرانی است که در روزهای پایان ماه ذی‌الحجه برگزار می‌شود.
این آیین که به‌نوعی آماده شدن مردم برای ماه محرم و صفر نیز است به این نحو برگزار می‌شود که طشت‌های آب که نمادی از فرات هستند را به مساجد و حسینیه‌ها می‌آورند و این سنت به پیروی از اقدام امام حسین(ع) در مقابل سپاه حر است که در روز ۲۷ ذی‌الحجه، آب مشک‌ها را در طشت‌ها ریخته و تمام لشکر حر و اسب‌های آن‌ها را سیراب کردند.
عزاداران حسینی در این آیین، طشت‌ها را بالای سر می‌گیرند و مسجد را دور می‌زنند. سپس در داخل آن‌ها آب می‌ریزند و مردم دست به طشت و آب آن می‌زنند و با امام حسین(ع) و حضرت ابوالفضل(ع) بیعتی دوباره می‌کنند.
برگزاری مراسم شام در مساجد شهرها و روستاها
یکی دیگر از آیین‌های این ماه برگزاری مراسم نذری در مساجد شهرها و روستاها است، به‌طوری‌که هرسال ۱۰ روز اول ماه محرم در بیشتر مساجد شهرها و روستاها بین مردم غذای نذری توزیع می‌شود.
به‌طور نمونه در شهر «تیمورلو» از توابع شهرستان آذرشهر، توزیع آبگوشت در تمام مساجد این شهر طی ۱۰ روز اول ماه محرم مرسوم است. به‌طوری‌که هرروز چند نفر با خرید گوسفند و قربانی کردن آن، مقدمات پخت و تهیه آبگوشت را در آشپزخانه مسجد فراهم می‌سازند و شب بعد از نماز مغرب و عشا، مردان محله در مسجد آن محله جمع شده و بعد از عزاداری و سینه‌زنی غذاهای نذری بین مردم توزیع می‌شود.
پخش نذورات ازجمله نان، شربت، شیر داغ و حلوا در امامزاده‌ها مرسوم است و حتی در برخی از امامزاده‌ها مردم گوسفند قربانی کرده و گوشت آن را در بین دسته‌ها پخش می‌کنند.
«علم‌گردانی» به یاد علمدار دشت کربلا
مراسم «علم‌گردانی» به یاد علمدار دشت کربلا از دیگر مراسم‌های مردم استان در ایام محرم است. علم‌های متبرک به نام حضرت ابوالفضل(ع) صبح عاشورا توسط فرد خاصی که علم‌گردان نام دارد گردانده می‌شود و درگذشته علم‌گردان از سادات محل انتخاب می‌شد.
در روزهای اول محرم در زمان شکل‌گیری دسته عزاداری روستا، علم‌ها یکی‌یکی وارد و در میدان گردانده می‌شوند. این مراسم در طول دو ماه محرم و صفر در اغلب نقاط استان و به‌خصوص در مراغه که معروف‌ترین بخش شهر بخشایش است و نیز در قرا ملک تبریز برگزار می‌شود و گاهی از صبح عاشورا تا بعدازظهر ادامه می‌یابد.
برگزاری سنت قدیمی علم بندی در آذربایجان
برگزاری سنت قدیمی «علم بندی» در آذربایجان شرقی مرسوم است. این مراسم به‌خصوص در شهر مراغه و محله دروازه مراغه در سومین روز محرم برگزار می‌شود.
سرپرست هیئت‌ها پارچه و روسری‌ها را بر روی علم نصب می‌کنند که ارتفاع آن به ۵۰ متر می‌رسد. علم را در مسجد لباس می‌پوشانند و با سلام‌وصلوات به میان جمعیت می‌آورند و تا اربعین به همان صورت برافراشته می‌ماند و ۲۸ صفر گروه‌های سینه‌زنی و نوحه‌خوانی مراغه علم را برداشته و به مکان قبلی منتقل می‌کنند. بر بالای علم پنجه یا تیغه نصب می‌شود.
شاه حسین گویان رایج‌ترین آیین ماه محرم
شاه حسین گویان نوعی مراسم مذهبی است که در ایام ماه محرم در بیشتر نقاط آذربایجان شرقی و به‌طور گسترده در تبریز برگزار می‌شود.
این مراسم از چند روز مانده به ماه محرم تا دهمین روز از همین ماه و ظهر عاشورا ادامه می‌یابد. در زبان ترکی آذربایجانی، مردم به این مراسم «شاخسی» می‌گویند که کوتاه شده واژه «شاه‌حسین» است.
قدیمی‌ترین مراسم عزاداری منحصر به فرد آذری‌ها مراسم «شاخسی-واخسی» است، ریشه لغوی شاخسی واخسی چندان معلوم نیست، اما برخی آن را مخفف و تحریف‌شده‌ی «شاه حسین وای حسین» می‌دانند.
دسته‌های عزاداری شاخسی- واخسی، از چند روز مانده به ماه محرم، شب‌ها در حسینیه‌ها و مساجد تشکیل‌شده و با حضور عزاداران، در صف‌هایی طویل و زنجیروار، راهی کوچه و خیابان شده و مرثیه‌ها و اشعار مذهبی در رثای سالار شهیدان و یارانش سر می‌دهند.
اوج این مراسم در ظهر عاشورا و پس از اتمام عزاداری ظهر عاشوراست که عزاداران، با ذکر «شاخسی، واخسی»، پس از طی کردن مسیری طولانی نهایتاً خود را به خیمه‌های به آتش کشیده شده (نماد خیمه‌های امام حسین(ع) و یارانش در کربلا) رسانده و به سوگ واقعه می‌نشینند.
عزاداران در مراسم شاه حسین گویان (شاخسِی)، نوعی چوب مخصوص این نوع عزاداری را از زمین تا فرق سرخود حرکت می‌دهند، درحالی‌که هماهنگ پاهای خود را به زمین می‌کوبند، وقتی‌که چوب به سمت پایین آورده می‌شود، گروهی با صدای بلند ندای شاخسِی (شاه حسین) و زمانی که چوب به سرشان نزدیک می‌شود، گروه دیگر با صدای بلند ندای واخسِی(وای حسین) سر می‌دهند.
شام غریبان
عزاداران حسینی در غروب عاشورا، با تشکیل دسته‌های عزاداری به دو گروه تقسیم می‌شوند و بافاصله چند متری از همدیگر حرکت می‌کنند، ضمن همخوانی مرثیه‌ها و اشعاری که با سینه‌زنی همراه است، در شام غریبان امام حسین(ع) عزاداری می‌کنند.
عزاداران در این مراسم با حضرت زینب(س) و حضرت زین‌العابدین(ع) و سایر یاران و خاندان امام حسین(ع) ابراز همدردی می‌کنند.
مشعل گردانی «پولکه»
یکی از منحصر به فردترین مراسم‌های عزای حسینی که در واپسین روزهای دهه نخست ماه محرم در بخش‌هایی از جنوب استان آذربایجان شرقی برگزار می‌شود، مراسم مشعل گردانی «پولکه» شهرستان عجب‌شیر است.
«پولکه» نام نوعی توپ آتشین ساخته‌شده از پارچه است که آن را با سیمی می‌بندند و بعد از نفت اندود کردن، آتش می‌زنند. در شب تاسوعای حسینی و شب عاشورا ده‌ها «پولکه» آتشین در میان عزاداری‌های دیگر و در فضای تاریک شب چرخانده می‌شود.
پولکه ها در تاریکی شب می‌چرخند و یاد ۷۲ خورشید فروزان دشت کربلا را گرامی می‌دارند.
شبیه‌خوانی در ظهر عاشورا
از معمول‌ترین آیین‌های عزاداری حسینی در این استان، «شبیه خوانی» است. شبیه خوانی صورتی از بازسازی وقایع کربلا است.
در این آیین افراد به شیوهای تجریدی به دو گروه اشقیا و امام خوان‌ها تقسیم می‌شوند. اشقیا با لباس سرخ و تیره و صدای ناهنجار و امام خوان‌ها بالباس سبز و صدایی دلنشین وقایعی چون شهادت حضرت عباس، حضرت علی اکبر، حضرت قاسم و امام حسین(ع) را به نمایش میگذارند.
مراسم «شمع گذاری» در غروب تاسوعا
مراسم «شمع گذاری» از دیگر آیین‌های این ماه در استان است که در غروب تاسوعا هر کس در طول سال برای گشودن مشکلی نذر کرده است باید به درب ۴۱ مسجد برود و در هرکدام شمع روشن کند. گفته می‌شود در قدیم به دلیل نبود برق و چراغ، روشنایی هیئت‌ها از این راه تأمین می‌شد./۹۳۵/د103/ب1