حلقه مفقوده «رشد تولید» در ایران چیست؟

رشد تولید مرهون توسعه زنجیره‌ای از فعالیت‌های مختلف است که منجر به خلق ثروت از محصولات با ارزش شود و برای آن بایستی صنایع را به پیگیری تحقیق و توسعه ترغیب کرد. سیاست‌های تشویقی مختلف مانند اعتبار مالیاتی، زمینه‌ساز افزایش هزینه‌کرد در فعالیت‌های تحقیق و توسعه صنایع است. یک کارشناس اقتصادی می‌گوید ارائه تسهیلات این چنینی به کمک دانش‌بنیان‌ها باعث می‌شود زنجیره ارزش محصولات توسعه یابد و خام‌فروشی در کشور کم شود.

رشد تولید با توسعه زنجیره‌های ارزش

تولید، ستون اصلی رشد اقتصادی در یک کشور محسوب می‌شود و از موضوعاتی است که در چندین سال اخیر مورد توجه کشور و رهبر انقلاب اسلامی نیز قرار گرفته است. نام‌گذاری سال‌های مختلف از سوی ایشان با عنوان‌های رونق تولید، جهش تولید و... تأکیدی بر این نکته است که تولید امری است ضروری و باید اساس تمام فعالیت‌های اقتصادی کشور قرار گیرد.

رشد تولید در گرو از بین بردن موانع و ایجاد بسترهای مناسب است. در عمل برای رشد تولید در کشور لازم است تا زنجیره‌هایی توسعه یابد که محصولات و کالاهای ارزشمند در طی این زنجیره‌ها تولید شود. زنجیره ارزش مجموعه‌ای از مراحل متوالی است که برای ایجاد یک محصول نهایی، از طراحی اولیه تا رسیدن به دست مشتری، انجام می‌شود و در هر مرحله از فرآیندهای آن، ارزشی به محصول افزوده می‌شود.

برای درک بهتر مفهوم زنجیره ارزش، فرض کنید یک محصول کشاورزی، به عنوان مثال سیب‌زمینی در کشور تولید و صادر می‌شود. اگر بتوان با احداث کارخانه و خطوط تولید، محصول سیب‌زمینی را به چیپس تبدیل کرد و آن را به ثروت تبدیل کرد، یک زنجیره ارزش شکل می‌گیرد.

توسعه زنجیره‌های ارزش در همه صنایع، از کشاورزی گرفته تا بزرگ‌ترین صنایع کشور از جمله ملزومات فعلی در کشور است. این زنجیره‌ها بایستی شکل بگیرند و محصولات با ارزشی را تولید کنند تا به وسیله آن‌ها بتوان افزایش ثروت ملی و بهبود وضعیت اقتصادی کشور را تأمین کرد.

تشکیل این زنجیره نیازمند حضور بازیگران و فعالیت‌های مختلفی است که منجر به خلق ارزش و ثروت شوند. البته این خلق ثروت، تنها مربوط به یک کارخانه یا واحد تولیدی نیست، بلکه در طی آن وضعیت اقتصادی کل کشور بهبود می‌یابد؛ چرا که تولید بیشتر، در نهایت باعث رشد و افزایش رفاه اقتصادی جامعه می‌شود.

فناوری، ابزار مهم تشکیل زنجیره ارزش

برای توسعه و تشکیل زنجیره ارزش، به فناوری نیاز است. محصولات و کالاهای مختلف، حاصل به کارگیری فناوری هستند و بدون وجود آن، تولید و خلق ارزش ممکن نخواهد بود. مواد خام می‌تواند به کمک فناوری‌های مختلف در صنایع به محصولات با ارزش تبدیل شوند و سپس به فروش برسند.

فناوری حلقه مفقوده در بسیاری از صنایعی است که به صورت بالقوه می‌توانند کالا و محصولات پر ارزش تولید کنند. سیاست‌گذاری‌ها در کشور، بایستی به گونه‌ای باشد که فناوری‌های مورد نیاز صنایع ساخته و به کار گرفته شوند. دولت و ابزارهای سیاستی بایستی فناوری را از طریق واردات یا حمایت از دانش بومی تأمین نماید.

در زمینه تأمین فناوری مورد نیاز صنایع، شرکت‌های دانش‌بنیان نقش پر رنگی دارند. در واقع، یکی از اهداف توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان در کشور این است که فناوری‌های مورد نیاز صنایع به وسیله دانش بومی ساخته شوند. دانش‌بنیان‌ها به توسعه فناوری صنایع کمک می‌کنند و صنایع به کمک فناوری زنجیره‌های ارزش محصولات را توسعه می‌دهند.

در عمل، ممکن است انتقال فناوری به صنایع دشوار و نیازمند حمایت‌ها و اقدامات تسهیلی باشد. انتقال فناوری امری پر هزینه است و ارزش‌آفرینی آن‌ها در بلندمدت تحقق می‌یابد. این امر باعث می‌شود برای ورود فناوری به صنایع نیاز به حمایت‌های تشویقی باشد.

برای مثال در زمینه نفت و گاز ممکن است فناوری‌های پیچیده‌ای توسط دانش‌بنیان‌ها ساخته شده باشند و یا ظرفیت ساخت آن‌ها وجود داشته باشد، اما صنایع به دلیل هزینه بالای آن حاضر نشوند از این فناوری‌ها استفاده کنند. در اینجا نقش حمایتی دولت برای هدایت فناوری به صنایع و توسعه بازار فناوری برای دانش‌بنیان‌ها حائز اهمیت است.

تحقیق و توسعه، فرایند ورود فناوری و روش‌های نو به صنایع

شرکت‌های بزرگ و صنایع مختلف، برای اینکه بتوانند فناوری‌های مورد نیاز خود را تأمین نمایند و یا فرایندهای خود را بهبود دهند، باید از طریق فعالیت‌های تحقیق و توسعه (R&D) این امر را محقق سازند. تحقیق و توسعه در وهله اول برای ادامه حیات شرکت در بازار رقابتی، امری ضروری است و به تولید محصولات رقابت‌پذیر کمک می‌کند.

تأمین فناوری و تغییر فرایندهای تولیدی در صنایع، خطوط تولید را با تغییراتی هزینه‌بر همراه می‌کند. از طرفی فعالیت‌های تحقیق و توسعه لزوما موفق نمی‌شوند و ریسک بالایی دارند. به همین دلیل انجام تحقیق و توسعه، امری است که نیازمند هزینه است و برای ترغیب به انجام آن لازم است تا سیاست‌های حمایتی شکل گیرند.

بسیاری از شرکت‌ها می‌توانند در واحدهای تحقیق و توسعه خود، این نوع فعالیت‌ها را انجام و به کمک آن فناوری‌ها یا فرایندهای خود را بهبود دهند. همچنین ممکن است یک یا چند شرکت در انجام تحقیقات و توسعه فناوری همکاری کنند و به صورت مشترک در طرح‌های تحقیق و توسعه همکاری کنند. شرکت‌ها و بنگاه‌های اقتصادی مختلف می‌توانند در تحقیق و توسعه شرکت‌های دیگر نیز سرمایه‌گذاری کنند و برای این طرح‌ها تأمین مالی نمایند.

اعتبار مالیاتی، مشوق حمایتی فعالیت‌های تحقیق و توسعه

بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه مانند برزیل، هند، چین و... برای افزایش هزینه صنایع در فعالیت‌های تحقیق و توسعه، سیاست‌های تشویقی مختلفی برای شرکت‌ها در نظر می‌گیرند. عمده این مشوق‌ها از مسیر مالیات است و شرکت‌ها را ترغیب می‌کند که با هزینه در طرح‌های تحقیق و توسعه، از پرداخت مالیات تخفیف بگیرند.

 از نظر کارشناسان اقتصاد دانش‌بنیان، یکی از مشوق‌های مؤثر در افزایش فعالیت‌های تحقیق و توسعه، که در ایران نیز دنبال می‌شود، اعتبار مالیاتی است. قانون اعتبار مالیاتی که قرار است هزینه‌های تحقیق و توسعه صنایع را به عنوان اعتبار مالیاتی برای آن‌ها در نظر بگیرد، یک ابزار تشویقی است و می‌تواند در ورود فناوری‌های به‌روز به صنایع اثرگذار باشد.

به‌کارگیری ابزارهای تشویقی به منظور سوق‌دادن صنایع به سمت توسعه زنجیره ارزش محصولات، گامی مثبت در سیاست‌گذاری ارزیابی می‌شود. باید سیاست‌گذاری‌ها به نحوی باشد که توسعه زنجیره ارزش برای صنایع نسبت به خام‌فروشی سود بیشتری داشته باشد.

سیاست اعطای اعتبار مالیاتی تحقیق و توسعه تحت ماده 11 قانون جهش تولید دانش‌بنیان جهت ورود تحقیق و توسعه به صنایع کشور دنبال می‌شود. این قانون در سال گذشته به تصویب مجلس رسیده است و اخیرا از سوی رهبر انقلاب نیز یک قانون راهبردی و مهم در کشور عنوان شده است.

بازارسازی برای دانش‌بنیان‌ها در سایه تشویق صنایع

سید جواد حسینی‌کیا، عضو کمیسیون صنایع و معادن مجلس، سیاست اعتبار مالیاتی را نوعی توسعه بازار برای دانش‌بنیان‌ها می‌داند و می‌گوید: از طریق این مشوق‌ها و سوق دادن صنایع به سمت تحقیق و توسعه می‌توانیم نوعی بازارسازی برای شرکت‌های دانش‌بنیان داشته باشیم. به این ترتیب، ضمن افزایش درآمدهای کشور از محل صادرات محصولات نهایی می‌توانیم از دانش‌بنیان‌ها حمایت کنیم.

حسینی‌کیا افزود: مقابله سازنده با تحریم‌ها اهمیت زیادی دارد و یکی از راهکارها ورود فناوری به صنایع است. این امر از طریق اعمال سیاست‌هایی مانند اعتبار مالیاتی، تولیدات بار اول و حمایت از دانش‌بنیان‌ها محقق می‌شود. به طور کلی، استفاده از سیاست‌هایی که صنایع را به سمت تحقیق و توسعه سوق دهد، منافع زیادی برای کشور دارد و باید اجرای صحیح این قوانین در دستور کار باشد.

تکمیل زنجیره ارزش محصولات با سیاست‌های تشویقی

حسینی‌کیا اظهار داشت: با اشاره به این موضوع که در کشورهای مختلف، تکمیل زنجیره ارزش محصولات مدنظر قرار دارد، تصریح کرد: کشورها در تلاش هستند از طریق تولید محصولات نهایی به ایجاد ارزش افزوده بالا برای خودشان بپردازند و از منافع این امر بهره ببرند.

وی در ادامه گفت: ضرورت توسعه زنجیره ارزش محصولات در کشور ما نیز درک شده است. در همین ارتباط، تصویب قانون اعتبار مالیاتی مبنی بر این که هزینه‌های تحقیق و توسعه صنایع را به عنوان اعتبار مالیاتی برای آن‌ها در نظر بگیریم، در راستای سوق دادن صنایع به سمت تولید محصولات نهایی در دستور کار قرار گرفت.

عضو کمیسیون صنایع و معادن مجلس افزود: ابتدا لازم است از روش‌های تشویقی مانند اعتبار مالیاتی برای هدایت صنایع به سمت تحقیق و توسعه بهره بگیریم. روش‌های تنبیهی مانند محرومیت خام‌فروش‌ها از انرژی یارانه‌ای در اولویت‌های بعدی قرار دارد.

وی در ادامه تأکید کرد: در کشورهای توسعه‌یافته، با حمایت دولت، صنایع خودشان هزینه‌های تحقیق و توسعه را برعهده می‌گیرند و سرمایه‌گذاری بالایی در این بخش دارند. ما هم باید با استفاده از سیاست‌گذاری‌هایی مانند اعتبار مالیاتی، تحقیق و توسعه را در صنایع ترویج کنیم. لازم است دولت به صورت مشوق عمل کند و بستر را برای توسعه زنجیره ارزش محصولات توسط صنایع مهیا کند.

اعتبار مالیاتی نسبت به تسهیلات قبلی مزیت دارد

این عضو کمیسیون صنایع و معادن مجلس ادامه داد: تا پیش از این در ابتدای زنجیره، اعطای معافیت مالیاتی را داشتیم، اما در انتهای زنجیره این موضوع وجود نداشت. بنابراین، خام‌فروشی در کشور ترویج می‌شد و محصولات با ارزشی تولید نمی‌شد. قانون اعتبار مالیاتی واحدهای صنعتی و معدنی را تشویق می‌کند که به سمت تکمیل زنجیره ارزش محصولاتشان حرکت کنند. این امر برای صنایع و کشور منافع زیادی دارد.

حسینی‌کیا در پایان خاطرنشان کرد: دولت ابزارهای مختلفی در اختیار دارد که یکی از آن‌ها مالیات است. می‌توان با استفاده صحیح از این ابزارها، صنایع را به سمت تحقیق و توسعه سوق داد. سیاست اعتبار مالیاتی که در همین راستا به کار گرفته شده است، تأثیر زیادی در محقق شدن این مهم خواهد داشت.