عواقب وحشتناک خشکی خلیج گرگان/ رسوب نمک در گلستان!

خلیج گرگان بین دو استان مازندران و گلستان قرار دارد که وسعت آن در سال‌های نه‌چندان دور بیش از 40 هزار هکتار بوده است و بر اساس پژوهش‌های کارشناسان 25 گونه ماهی، سه گونه میگو، یک گونه خرچنگ، 12 گونه بنتوز کف‌زی، 40 جنس فیتوپلانکتونی و 16 جنس زئوپلانکتونی به ثبت شده است.

با توجه به اینکه از دیرباز شوری این خلیج اندکی بیشتر از آب دریای خزر بود با کاهش حجم آب و پسروی خلیج و انسداد کانال‌ها و عدم ورود آب دریا به این بخش، شوری این خلیج به‌میزانی قابل ملاحظه افزایش یافت که این باعث حذف اکثریت آبزیان شامل کاهش 95 درصد گونه‌های ماهی، کاهش 75 درصد کف‌زیان و کاهش 25درصدی جنس‌های فیتوپلانکتونی شد.

اما بعد از بازگشایی کانال آشوراده در آذر 1402، شوری آب خلیج و دیگر پارامترهای محیطی کاهش یافت با این حال کارشناسان معتقدند اقدامات نجات‌بخشی برای خلیج نباید متوقف شود و تلاش برای حفظ شرایط موجود یکی از ضرورت‌های زیست‌محیطی به‌شمار می‌رود. در این گفت‌وگو «مهدی ذوالفقاری» عضو هیئت علمی دانشکده شیلات و محیط زیست دانشگاه علوم کشاورزی منابع طبیعی گرگان و مدیر طرح نجات‌بخشی خلیج گرگان در دانشگاه که از سال 1398 به این موضوع ورود کرده است، برایمان بیشتر توضیح می‌دهد.

* برخی‌ها معتقدند لایروبی خلیج گرگان کار علمی نبوده است و نمی‌تواند در طولانی‌مدت نجات‌بخش خلیج باشد، نظر شما چیست؟

مطالعات بر خلیج گرگان از دولت دوازدهم آغاز شد و در دولت سیزدهم کارهای مطالعاتی طرح انجام، جمع‌بندی و اجرایی شد. یکی از اتفاقات خوبی که در دولت سیزدهم افتاد این بود که رئیس جمهور وقت خیلی عملیاتی وارد این مسئله شد و شخصاً از خلیج بازدید داشت که این برای راهکارهای اجرایی این موضوع خیلی مؤثر بود. لایروبی خلیج گرگان در آن زمان کمک زیادی به حفظ آبزیان و کاهش شوری آب داشت ضمن اینکه شرایط برای بازگشت و ماندگاری پرندگان مهاجر هم فراهم شد، اما برای آینده‌ خلیج گرگان دو سناریو مطرح است که می‌توان به‌طور قطع درباره اجرا شدن آن اظهار نظر کرد؛ نخست اینکه یک نگاه خوشبینانه این‌که شرایط همین طور می‌ماند یا اینکه حجم آب افزایش خواهد یافت و خلیج کاملاً احیا می‌شود و مانند گذشته به کارکرد خود ادامه خواهد داد و در یک نگاه بدبینانه هم بحث پسروی آب دریا را خواهیم داشت که بر اساس پیش‌بینی‌ها کاهش 9متری ارتفاع آب دریا را شاهد خواهیم بود که این باعث از دست رفتن خلیج گرگان می‌شود.

برای بررسی این مسئله با 100 نفر از بهترین افراد و کارشناسان مهمترین تیم‌های علمی دانشگاه را تشکیل دادیم و پس از آن این افراد به 14 کارگروه و تیم برای اجرای طرح پژوهشی درباره خلیج گرگان تقسیم شدند. براساس نظر این متخصصان سلامت‌بخشی خلیج گرگان یکی از کارکردهای مهم نه‌تنها برای گلستان که برای استان‌های ساحلی است چرا که خشک شدن خلیج گرگان اثر زیادی در سلامت مردم این سه استان خواهد داشت ضمن اینکه آلودگی‌های زیادی نیز به‌همراه دارد.

* درباره این نگرانی‌ها کمی بیشتر بگویید.

ببینیددر نگاه بدبینانه که از دست دادن خلیج بود اگر ارتباط خلیج گرگان با دریا در پسروی آب قطع شود یک بار نمکی بسیار بالایی در زمین‌ها رسوب خواهد کرد و این بار آلودگی در خاک را بسیار زیاد می‌کند که به این ترتیب در زمان وقوع طوفان و گردوغبار، آلاینده‌ها و ریزگردها در شهرها منتشر خواهند شد و همین مسئله ثابت می‌کند که خشک شدن خلیج گرگان موضوعی نیست که بتوانیم به‌آسانی از کنار آن عبور کنیم، حتی اگر قرار به خشک شدن یا مردن خلیج گرگان است، اصطلاحاً می‌گویند؛ "خلیج باید ایستاده بمیرد و نباید در حال احتضار و مریض بمیرد."، بنابراین به‌نظر می‌رسد یکی از راه‌های سلامت‌بخشی خلیج، حفظ اتصال آن با دریاست.

در نگاه خوشبینانه این‌که در گذشته هم آب دریا پسروی داشته و باز به نقطه اول بازگشته است که در این صورت هم باید ذخایر ژنتیک آبزیان در خلیج تا زمان بازگشت آب خلیج به نقطه اول باید حفظ شوند تا پس از برگشت آب به خلیج این مجموعه از دست نرفته باشد.

باید توجه داشته باشیمبرخی افراد معتقدند؛ "حالا که خلیج گرگان در حال پسروی و خشک شدن است باید سیر طبیعی خودش را طی کند و دخالت انسانی برای احیای دوباره آن نداشته باشیم."، که این نظریه اشتباه است چراکه دخالت انسان با ایجاد سد مقابل رودخانه، جنگل‌تراشی و فرسایش زیاد خاک باعث آسیب به خلیج شده است بنابراین در زمان حاضر وظیفه ماست که هنگام بیماری خلیج، بخشی از تبعات منفی ناشی از مداخلات انسانی را که در گذشته وجود داشته است، پاک کنیم، حتی دهانه‌هایی که در سال‌های اخیر لایروبی شده هم نقطه جدیدی نبوده، بلکه این نقاط طبیعی ورودی آب از دریا به خلیج گرگان بوده است که مداخلات انسانی باعث ورود رسوبات به دریا و مانع گردش آب از دریا به خلیج شد که با لایروبی کانال آشور قدری این مشکل برطرف شد و شوری آب تا 50 درصد کاهش یافت.

* به‌جز لایروبی چه‌اقدام دیگری می‌توان برای حفظ و احیای خلیج انجام داد؟

به‌جز لایروبی باید در بالادست خلیج و دریا اقداماتی انجام شود. در بالادست خلیج، تکالیفی به‌عهده سازمان جنگل‌ها و دستگاه‌‍‌های حوزه‌های آبی است که باید در رهاسازی حق‌آبه‌های زیستی اقدام کنند موضوع بعد اینکه باید آلاینده‌ها و فاضلاب‌هایی که وارد خلیج گرگان می‌شود، محدود شود، همچنین سموم و کودهای شیمیایی که به‌میزان بی‌رویه در محصولات کشاورزی در حال استفاده است باید کنترل شود چراکه همه اینها اثرات منفی برای خلیج و دریا دارد؛ بنابراین دستگاه‌ها باید وظایف خودشان را انجام دهند.

نکته بعدی اینکه در دریا هم اگر تراز آب به پایین‌تر از منفی 29 برسد می‌توانیم با پمپاژ آب و ایجاد کانال بیشتر برای تسهیل ارتباط آب دریا با خلیج مداخله کنیم چراکه در گذشته از طریق کانال‌های زیادی چرخش آب از دریا به خلیج انجام می‌شد درحالی که ما برای نجات خلیج فقط یک کانال را لایروبی کردیم بنابراین افزایش تعداد کانال به احیای خلیج کمک خواهد کرد و مسئله دیگر بحث پمپاژ آب است که این موضوع در یکی از کارگروه‌های دانشگاه مصوبه شد و اعتبار خوبی برای پمپاژ آب در نظر گرفتند که این موضوع هم باید پیگیری شود.