زیارت حضرت معصومه، منشور جامعی از معرفت، دعا و ولایت

اشاره: زیارت اهل بیت (علیهم‌السلام)، در فرهنگ شیعی، نه تنها ابراز محبت و ارادت، بلکه دریچه‌ای برای سیر به سوی معرفت، دعا و تقرب الهی است. در این میان، زیارت حضرت فاطمه معصومه (سلام‌الله‌علیها) جایگاهی ویژه دارد؛ بانویی که به تعبیر امام رضا (علیه‌السلام)، زیارتش مایه بهشت است.
زیارت حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها)، تنها یک دیدار عاشقانه با یک بانو از دودمان عصمت و طهارت نیست؛ بلکه فرصتی است برای طلب معارف بلند، استمداد از عنایات الهی، و تجدید عهد با ولایت اهل بیت (علیهم‌السلام). حرم مطهر این کریمه اهل بیت، قرن‌هاست که کانون نورانیت، علم، عبادت و تربیت نفوس مستعد برای سربازی امام عصر (عجّل الله تعالی فرجه) بوده است.
زیارتنامه‌ای که امام رضا (علیه‌السلام) برای خواهرشان تعلیم داده‌اند، خود گواه عظمت شخصیت حضرت و اهمیت این زیارت است؛ زیارتی که در قالب یک "تقاضانامه" جامع، زائر را به طرح ۱۷ درخواست متعالی دعوت می‌کند؛ حاجت‌هایی که از معرفت و محبت اهل بیت (ع) آغاز می‌شود و تا رسیدن به سرور و فرج نهایی امتداد می‌یابد.

در همین راستا خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، گفت‌وگویی با حجت الاسلام محمدحسین حق‌جو بنیان‌گذار مرکز مشاوره دینی در خصوص زیارت حضرت معصومه سلام‌الله‌علیها داشته است که در ادامه خواهد آمد:

رسا: زیارت حضرت معصومه (س) فراتر از یک سلام و عرض ارادت، یک "تقاضانامه" جامع با ۱۷ حاجت متعالی است. لطفاً این مفهوم "تقاضانامه" را کمی بیشتر توضیح دهید.

زیارت صرفاً یک دیدار تشریفاتی نیست. وقتی شما به محضر بزرگی می‌رسید، خصوصاً اگر آن بزرگ، ولیّ خدا و واسطه فیض باشد، صرف سلام و احوالپرسی کافی نیست؛ بلکه فرصتی است برای طلب نیاز‌ها و استمداد. زیارتنامه حضرت معصومه (س) با آن مقدمه باشکوه، یعنی سلام بر انبیاء اولوالعزم و ائمه هدی (ع)، دقیقاً فضایی روحانی و معنوی ایجاد می‌کند تا زائر احساس قرب و اتصال کند. این سلام‌ها مانند کسب اجازه و ایجاد آمادگی روحی است. وقتی قلب متوجه این انوار مقدسه شد و پاسخ عنایت‌آمیز آنها، هرچند نامرئی، دریافت گردید، آنگاه زائر در جایگاهی قرار می‌گیرد که می‌تواند خواسته‌های بزرگ و اساسی خود را مطرح کند. این ساختار، یعنی مقدمه مفصل و سپس طرح حاجات بلند، وجه "تقاضانامه" بودن را بسیار برجسته می‌کند.

رسا: آیا این ساختار در سایر زیارات هم به همین شکل وجود دارد یا زیارت حضرت معصومه (س) ویژگی خاصی دارد؟

بسیاری از زیارات، مانند زیارت عاشورا که خود دریایی از معرفت و دعا است و حدود ۴۰ خواسته در آن مطرح می‌شود، یا حتی نماز‌های یومیه ما، واجد این جنبه طلب و دعا هستند. اما زیارت حضرت معصومه (س) به دلیل ساختار منظم، تعدد و تعالی خواسته‌ها و همچنین به دلیل آنکه توسط امام معصوم (امام رضا علیه السلام) برای شخصیتی با این مقام ویژه انشاء شده، یک نمونه بسیار بارز و کامل از یک "تقاضانامه" معنوی است که هم حاجات دنیوی و هم، و مهمتر از آن، حاجات اخروی و معرفتی را در بر می‌گیرد.

رسا: در مورد درخواست "وَ لَا تَسْلُبْ مِنَّا مَعْرِفَتَکُمْ" (معرفت شما را از ما سلب نکن) هم توضیح بیشتری می‌فرمایید؟ این معرفت چیست و چگونه از طریق زیارت تقویت می‌شود؟

این "معرفت" صرفاً شناخت شناسنامه‌ای نیست. بلکه شناخت جایگاه، مقام، حقانیت، فضائل، سبک زندگی و اهداف اهل بیت (ع) است. معرفتی که منجر به محبت عمیق‌تر، اطاعت آگاهانه‌تر و الگوگیری عملی شود. هرچه معرفت انسان به این انوار مقدسه بیشتر شود، محبتش افزون‌تر می‌گردد و در پرتو این محبت و شناخت، آرامش حقیقی را می‌یابد. این معرفت، انسان را از انحرافات فکری و عملی حفظ می‌کند. خودِ خواندن این زیارت با تأمل، دقت در معانی بلند آن، سلام‌ها و خطاب‌ها، و توجه به مقام حضرت معصومه و سایر معصومین، باعث افزایش نور معرفت در قلب زائر می‌شود. تکرار این زیارت و تفکر در مضامین آن، به تدریج لایه‌های عمیق‌تری از معرفت را برای انسان آشکار می‌سازد.

رسا: "تولی" و "تبری" و مصادیق عملی آن را چگونه می‌توان در زندگی روزمره امروزی پیاده کرد؟

تبری یا برائت، یک اصل اعتقادی و عملی بسیار مهم است. همانطور که اشاره شد، حداقل آن پرهیز از هرگونه اقدامی است که به تقویت جبهه دشمنان اسلام و اهل بیت (ع) منجر شود، چه اقتصادی، چه فرهنگی، چه سیاسی.
در بُعد اقتصادی، حمایت از تولید ملی و کالای مسلمین و پرهیز از مصرف کالا‌هایی که منافعش مستقیماً به جیب دشمنان شناخته‌شده اسلام و انسانیت می‌رود، یک مصداق بارز است.
در بُعد فرهنگی، پرهیز از ترویج فرهنگ، هنر یا اندیشه‌هایی که در تضاد با مبانی اسلام و سیره اهل بیت است و هوشیاری در برابر جنگ نرم دشمن، مصداق دیگری از تبری است. حتی تعریف و تمجید بی‌جا از مظاهر فرهنگ دشمن یا تحقیر و تضعیف دستاورد‌های جبهه خودی، با روح برائت ناسازگار است. خواندن فرازهایی، چون "وَ الْبَرَاءَةِ مِنْ أَعْدَائِکُمْ" در زیارت، باید این تعهد عملی را در ما زنده و تقویت کند.

رسا: اینکه امام رضا (علیه السلام) خودشان این زیارت را برای خواهر گرامیشان انشاء فرموده‌اند، چه پیام ویژه‌ای برای ما دارد؟

این نکته بسیار حائز اهمیت است و مقام منیع حضرت فاطمه معصومه (س) را به روشنی نشان می‌دهد. اولاً، بیانگر شدت محبت و علاقه امام رضا (ع) به خواهرشان و جایگاه رفیع علمی، معنوی و ولایی حضرت معصومه (س) در نزد امام است. ثانیاً، اینکه امام معصوم، خودشان متنی را برای زیارت ایشان تعلیم می‌دهند، یعنی زیارت ایشان و توسل به ایشان، مورد تأیید و تأکید امام معصوم است و راهی مطمئن برای تقرب به خدا و بهره‌مندی از فیوضات اهل بیت می‌باشد. گویی امام رضا (ع) با انشاء این زیارت، کلید ورود به بارگاه معنوی خواهرشان و نحوه صحیح استغاثه و طلب حاجت از این درگاه را به ما آموخته‌اند. مضامین بلند و عرفانی زیارت نیز، نشان از عمق معرفتی دارد که امام (ع) برای زائران خواهرشان ترسیم کرده‌اند.

رسا: در درباره فضای معنوی حرم و تأثیر انباشته‌ عبادات و حضور علما در طول قرون بیان کنید؟

حرم مطهر حضرت معصومه (س) صرفاً یک بنای تاریخی یا مذهبی نیست. این مکان مقدس، قرن‌ها مرکز علم، عبادت، جهاد و معنویت بوده. تصور کنید انرژی معنوی حاصل از میلیون‌ها نماز، ختم قرآن، درس و بحث علمی توسط بزرگانی، چون شیخ عبدالکریم حائری، آیت الله بروجردی، امام خمینی (ره) و صد‌ها عالم و عارف دیگر که در این مکان یا تدریس کرده‌اند یا به عبادت پرداخته‌اند و یا در جوار بانو مدفون هستند. اشک‌هایی که برای اباعبدالله (ع) در این حرم ریخته شده، توسلاتی که به اهل بیت صورت گرفته، دعا‌هایی که مستجاب شده، کراماتی که رخ داده. همه اینها مانند امواج نوری در هم تنیده شده و یک فضای معنوی بسیار قدرتمند ایجاد کرده‌اند. ملائکه الهی بر این مکان نزول و صعود دارند. وقتی زائر با توجه وارد این فضا می‌شود، گویی وارد یک اقیانوس نور شده و اگر ظرفیت داشته باشد، می‌تواند بهره‌های فراوانی ببرد. این "انرژی معنوی متراکم"، خود به خود به زائر کمک می‌کند تا راحت‌تر با عالم معنا ارتباط برقرار کند.

رسا: با این تفاسیر، برای زائری که می‌خواهد بهره بیشتری از زیارت ببرد، چه توصیه‌های عملی‌تری دارید؟

اولاً، آمادگی قلبی قبل از ورود مهم است. با وضو و طهارت ظاهری و باطنی (استغفار) وارد شود. سعی کند ذهنش را از مشغله‌های دنیوی خالی کند و با توجه کامل قدم به حرم بگذارد. ثانیاً، رعایت ادب حضور؛ حرم اهل بیت، خانه آنها است. با وقار و آرامش حرکت کند، از صحبت‌های بیهوده و بلند پرهیز نماید. ثالثاً، خود زیارت را با تأمل و توجه به معانی بخواند، نه فقط لقلقه زبان. اگر وقت کم است، بخش‌هایی از زیارت یا حتی فقط یک سلام با معرفت، بهتر از خواندن کل زیارت بدون توجه است. رابعاً، زیارت را فرصتی برای ارتباط شخصی با حضرت بداند. بعد از خواندن زیارتنامه، با زبان خود با حضرت صحبت کند، درد دل کند، حاجاتش را بخواهد و ایشان را واسطه فیض الهی قرار دهد. خامساً، استمرار در زیارت، حتی کوتاه، بسیار مؤثرتر از زیارت‌های طولانی، اما با فاصله زیاد است. همانطور که عرض شد، مراجع بزرگ ما این استمرار را داشتند. این ارتباط مداوم، اثرات عمیقی بر روح و جان انسان می‌گذارد.

رسا: چگونه می‌توانیم از طریق زیارت حضرت معصومه (س)، به حضرت زهرا (سلام الله علیها) نزدیک‌تر شویم؟

حضرت معصومه (س)، پاره تن امام کاظم (ع) و تربیت‌یافته مکتب اهل بیت و یادگار حضرت زهرا (س) هستند. ایشان خود عالمه، محدثه و عابده‌ای بودند که در دفاع از ولایت برادرشان، امام رضا (ع)، رنج سفر و بیماری را به جان خریدند و مظلومانه به شهادت رسیدند. این هجرت و این دفاع از امام زمانِ خود، شباهت بسیاری به مجاهدت‌ها و دفاع جانانه حضرت زهرا (س) از امیرالمؤمنین (ع) دارد. وقتی ما در زیارت حضرت معصومه (س)، مقام ایشان را به عنوان "بنت رسول الله"، "بنت امیرالمومنین"، "بنت فاطمة" یاد می‌کنیم، در واقع به آن ریشه‌های اصیل و به مقام شامخ حضرت زهرا (س) توجه می‌کنیم. توسل به حضرت معصومه (س) در این ایام، می‌تواند با نیت عرض تهنیت به ساحت مقدس حضرت زهرا (س) و همچنین الگوگیری از این بانوی بزرگ در دفاع از ولایت و تحمل سختی‌ها در راه خدا همراه باشد.

در نهایت، همه این توسلات و زیارات، باید ما را به هدف اصلی یعنی قرب الهی و آمادگی برای فرج امام زمان (عج) نزدیک‌تر کند، همان فرجی که هم در زیارت حضرت معصومه (س) طلب می‌کنیم و هم تسلی دل داغدار حضرت زهرا (س) خواهد بود.