حجت الاسلام هدایت مطرح کرد؛
صدسالگی حوزه؛ از فقه فردی تا شکل‌گیری جامعه اسلامی
استاد حوزه و دانشگاه با تأکید بر نقش اساسی حوزه‌های علمیه در شکل‌گیری جامعه اسلامی، خواستار تحولی از فقه فردی به فقه نظام‌مند بر اساس مفهوم «مکلف کلان» و با هدف تحقق جامعه‌ای توحیدی و عادلانه مبتنی بر ولایت شد.
به گزارش خبرنگار سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، حجت‌الاسلام محمدهادی هدایت استاد حوزه و دانشگاه در نشست «حوزه و نظام؛ صد سال جهاد و اجتهاد، چالش‌ها و فرصت‌ها» از سلسله نشست‌های حوزه تمدن ساز در گذار به سده دوم که در خبرگزاری رسا برگزار شد، اظهار داشت: عرضم را با جمله‌ای از شهید مطهری به‌مناسبت سالگرد ایشان آغاز می‌کنم، در جلد ۲۴ از مجموعه آثار ایشان در کتاب «آینده انقلاب اسلامی» آمده است: امروز هر کودک دبستانی می‌داند که جمهوری اسلامی یعنی جامعه‌ای اسلامی با مدل جمهوری و می‌داند که جامعه اسلامی یعنی جامعه‌ای توحیدی؛ جامعه‌ای که مبتنی است بر جهان‌بینی توحیدی که جهان را دارای ماهیت "از اویی و به سوی اویی" می‌داند. جامعه‌ای با ایدئولوژی توحیدی که از آن با عنوان توحید عملی یاد می‌شود.
حجت‌الاسلام هدایت سپس پرسشی مطرح کرد: آیا امروز واقعاً کودکان دبستانی ما به چنین معرفتی دست یافته‌اند؟ یا باید پذیرفت که در امر تبلیغ، کم‌کاری کرده‌ایم؟
وی در پاسخ به سؤال مذکور افزود: حاصل فعالیت حوزه علمیه قم که به انقلاب اسلامی منتهی شد، هنوز به صورت شایسته شناخته و تبلیغ نشده است.
ضرورت تبیین دستاوردهای انقلاب اسلامی
وی ادامه داد: انقلاب اسلامی ثمره حوزه است و این ثمره نیاز به تبیین و بازگو کردن دارد.
حجت‌الاسلام هدایت با اشاره به این فرمایش رهبر معظم انقلاب که «اولویت اول حوزه‌های علمیه، تبلیغ است»، گفت: به نظر من تبلیغ تبیین همین دستاورد عظیم حوزه علمیه است.
حجت‌الاسلام هدایت با اشاره به پیام رهبر معظم انقلاب به جامعه مدرسین که در آن بر لزوم ایجاد جامعه‌ای با ساختار دینی تاکید شده است، گفت: معظم له در این پیام یکی از مهم‌ترین وظایف حوزه‌های علمیه را توجه به «فقه حکومتی» دانسته و بیان کردند که فقه حکومتی یعنی استخراج احکام الهی در تمام شئون حکومت و نگریستن به احکام فقهی با رویکرد حکومتی؛ یعنی بررسی تأثیر هر حکم در ساخت جامعه نمونه اسلامی و رسیدن به حیات طیبه.
وی افزود: رهبر معظم انقلاب همچنین اشاره کردند که امروز در اداره کشور با مسائلی مواجه هستیم که حل آن‌ها بر عهده حوزه‌های علمیه است.
حجت‌الاسلام هدایت تصریح کرد: حوزه‌های علمیه در حال انجام کارهای بنیادینی در تمام علوم و ابواب فقهی هستند و حرف‌های جدی برای گفتن دارند.
تعریف فقه با نگاهی به کتاب معالم الدین
وی در ادامه توضیحی درباره مفهوم فقه ارائه کرد و گفت: فقه در کتاب معالم الدین از فرزند شهید ثانی چنین تعریف شده است: «هو العلم بالأحکام الإلهیة المتعلقة بأفعال المکلّفین عن أدلتها التفصیلیة» که به معنی «فقه، علمی است درباره احکام الهی مرتبط با افعال مکلفین، استنباط‌شده از ادله تفصیلی» است.
حجت‌الاسلام هدایت با طرح این پرسش که «مکلف کیست؟ آیا همیشه فقط یک فرد است؟» ابراز داشت مطابق دیدگاه حضرت امام خمینی(ره) که شاخص اندیشه حوزه در قرن اخیر است، مکلف می‌تواند یک «مکلف کلان» یعنی یک جامعه یا یک حکوم باشد.
وی افزود: وقتی امام(ره) می‌فرمایند «الاسلام هو الحکومة» یعنی اسلام ذاتاً ناظر به حکومت است. یعنی مخاطب اصلی احکام اسلام فقط افراد نیستند؛ بلکه جامعه و ساختار اجتماعی است. حتی احکامی که به فرد مربوط می‌شود در واقع مقدمه‌ای برای تحقق آن ساختار اجتماعی مطلوب هستند.
حجت‌الاسلام هدایت تصریح کرد: اگر مسلمانان نماز می‌خوانند، روزه می‌گیرند و به حج می‌روند همه این اعمال برای زمینه‌سازی تحقق آن جامعه اسلامی است. جامعه‌ای که در آن بتوان اصل تکالیف الهی را در بستر اجتماعی اجرا کرد.
وی تأکید کرد: احکام اسلامی بخشی از نظام قوانین اسلام‌اند؛ اما این احکام شأنی از شئون آن جامعه الهی هستند.
فقه تمدنی و مفهوم «مکلف کلان»
حجت‌الاسلام هدایت در ادامه سخنان خود به تبیین جایگاه احکام فردی در منظومه اجتماعی اسلام پرداخت و تصریح کرد: احکامی مانند نماز گرچه به ظاهر اموری فردی هستند اما از نظر اسلام «مطلوب بالعرض»اند؛ یعنی ارزش آن‌ها در مقدمه‌بودن برای رسیدن به حقیقتی بزرگ‌تر است. نماز می‌خوانیم تا به حقیقتی توحیدی و اجتماعی برسیم.
وی با اشاره به مفهوم «مکلف کلان» آن را مبتنی بر اصل ولایت دانست و گفت: روح اسلام بر ولایت استوار است و ما در اسلام با دو نوع ولایت روبه‌رو هستیم: ولایت طولی که همان اتصال انسان به خدا از طریق امام است و ولایت عرضی که پیوند مردم با یکدیگر و با حاکم را شکل می‌دهد. این دو مانند تار و پود در بافت جامعه‌اند و جامعه اسلامی فقط با این دو پیوند شکل می‌گیرد.
حجت‌الاسلام هدایت با استناد به آیه قرآن «مَا كَانَ لِيَأْخُذَ أَخَاهُ فِي دِينِ الْمَلِكِ» تأکید کرد: دین در نگاه قرآنی به‌معنای نظام اجتماعی است و نه صرفاً اعتقادات فردی. نظام اسلام، تمدنی است که بر همه نظام‌ها و تمدن‌ها برتری و چیرگی خواهد یافت.
استاد حوزه علمیه قم با اشاره به وظیفه اصلی فقه، اظهار داشت: فقهی که ما از دل حوزه‌ها می‌خواهیم فقهي است که به دنبال ساختن جامعه ایمانی و نه فقط اصلاح فرد است.
وی با استناد به آیه «لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ» گفت: عدالت، امری اجتماعی است و با تحقق یک جامعه اسلامینه با تلاش فردی ممکن می‌شود.
حجت‌الاسلام هدایت افزود: علامه طباطبایی ذیل این آیه تأکید دارند که خطاب قرآن به مجموع مردم است، چراکه عدالت تنها در یک ساختار اجتماعی تحقق می‌یابد.
امر جامع؛ تکلیف جمعی و اجتماعی
وی در ادامه به آیه شریفه «إِذَا كَانُوا مَعَهُ عَلَى أَمْرٍ جَامِعٍ» اشاره کرد و اظهار داشت: علامه طباطبایی در تفسیر این آیه، "امر جامع" را تکلیفی می‌دانند که تنها با اراده جمعی و همبستگی مردم محقق می‌شود. همچنین به نقل از مرحوم علامه طبرسی در مجمع‌البیان، «امر جامع» شامل نماز جمعه، جنگ، و سایر امور اجتماعی است.
حجت‌الاسلام هدایت با رد این تصور که فقهای پیش از انقلاب تنها نگاه فردی به دین داشته‌اند، تصریح کرد: حوزه‌های علمیه از ابتدا نگاه کلان و اجتماعی به دین داشته‌اند. مرحوم آیت‌الله العظمی بروجردی نیز تصریح داشتند که برخی وظایف اساساً فردی نیستند بلکه از وظایف حاکم به شمار می‌روند.
وی گفت: وقتی از "حاکم" سخن می‌گوییم، منظور شخصیتی است که اراده‌های فردی مردم در او جمع شده و به واسطه او، جامعه و حکومت شکل می‌گیرد.
حجت‌الاسلام هدایت با تأکید بر جایگاه الهی ولایت، خاطرنشان کرد: ما بر این باوریم که امام، منصوب از جانب خداوند است. این نصب، او را به امامِ حق تبدیل می‌کند؛ یعنی همان چهارده معصوم علیهم‌السلام. وظیفه مردم تبعیت از امام و پذیرش اوست و مقبولیت مردم در جای خود مهم است، اما نه به معنای مشروعیت‌بخش بودن رأی آنان.
ضرورت فقه نظام‌مند در حوزه‌های علمیه
حجت‌الاسلام محمدهادی هدایت با اشاره به دیدگاه‌های فقهی شهید ثانی، به تبیین نگاه کلان و اجتماعی در فقه اسلامی پرداخت و اظهار داشت: شهید ثانی از فقهایی است که به روشنی نگاهی نظام‌مند و اجتماعی به فقه داشته‌اند. ایشان می‌فرمایند اذان به خودی خود مستحب است؛ اما اگر جامعه‌ای ترک اذان را به شکل جمعی در پیش بگیرد، آن‌گاه اذان واجب می‌شود و حتی باید مردم را به گفتن آن مجبور کرد.
وی افزود: شهید ثانی تصریح دارد که علمای شیعه بر این مسئله اجماع دارند که در چنین شرایطی باید مردم را به اقامه اذان کرد. این نشان‌دهنده آن است که احکامی که در نگاه فردی مستحب‌اند، در مقیاس اجتماعی ممکن است واجب شوند.
این استاد حوزه و دانشگاه با اشاره به مسائل روز فقهی، تأکید کرد: نمونه‌ای دیگر از نگاه اجتماعی به فقه، مسئله حیله ربوی است. در ظاهر ممکن است این حیله برای فرد اشکال جدی نداشته باشد، اما وقتی به سطح جامعه کشیده می‌شود و نظام مالی را فاسد می‌کند، حکم حرمت پیدا می‌کند.
از فقه فردی تا فقه نظام‌ساز
حجت‌الاسلام هدایت گفت: با چنین نگاهی جریان فقاهت در حوزه‌های علمیه نیز باید دچار تحول شود. باید با محور قرار دادن فقه نظام حرکت کنیم. قبل از انقلاب اسلامی یکی از شبهاتی که رایج بود، این بود که آیا سیاست بخشی از دین است یا نه؟ اما وقتی از منظر "مکلف کلان" به دین نگاه کنیم روشن می‌شود که فقه سیاسی در حقیقت پایه فقاهت اسلامی است.
وی افزود: در این فقه باید به سؤالات بنیادینی پاسخ داد؛ از جمله اینکه "آمر" کیست؟ چه کسی باید امر کند؟ و مردم باید از چه کسی تبعیت نمایند؟
استاد حوزه علمیه قم در ادامه به سطوح مختلف فقه نظام‌مند پرداخت و گفت: در مرحله بعد وارد فقه فرهنگ می‌شویم؛ جایی که باید تعیین شود اولویت‌های فرهنگی جامعه چیست. برای مثال امروز باید مشخص کرد که اولویت با حجاب است یا اقتصاد؟
وی افزود: پس از آن، فقه اجتماع مطرح می‌شود که از دل آن ویژگی‌های اجتماع دینی استخراج می‌گردد. فقه جمعی به دو شاخه تقسیم می‌شود: فقه جمعی جسمانی مانند شهرسازی و معماری، و فقه جمعی روحانی مثل اخلاق و تربیت دینی. در گام‌های بعدی نیز نوبت به فقه اقتصاد و فقه حقوق می‌رسد که هرکدام از این عرصه‌ها نیازمند اجتهادی نظام‌مند هستند.
نقش حوزه و دانشگاه در تمدن‌سازی آینده
حجت‌الاسلام هدایت با تأکید بر نقش منحصر به‌فرد حوزه‌های علمیه در تمدن‌سازی اسلامی تصریح کرد: ما معتقدیم آینده تمدن اسلامی تنها از طریق ظرفیت‌های حوزه‌های علمیه ساخته می‌شود. دانشگاه‌ها نقش مهمی در اجرا و پیاده‌سازی دارند، اما صدور احکام و ترسیم چارچوب‌ها، رسالت حوزه است.
وی همچنین به ضرورت بازشناسی مفهوم ولایت فقیه اشاره کرد و گفت: جریان ولایت فقیه از غربتی که گرفتار آن است خارج خواهد شد. امروز برخی تصور می‌کنند ولایت فقیه یعنی فردی که بر اساس نظر شخصی خود تصمیم‌گیری می‌کند؛ درحالی‌که آینده نشان خواهد داد که اسلام به عنوان یک نظام کامل و یکپارچه توانایی حل تمام مشکلات جامعه را داراست.
مهدی الهی
ارسال نظرات