مهندسی حکمرانی در سایه امامت؛ بازخوانی الگوی سیاسی و اجتماعی امام جواد

به گزارش خبرنگار سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، امام محمد بن علی الجواد (علیه‌السلام)، نهمین پیشوای شیعیان، علی‌رغم عمر کوتاه خویش (۱۹۵–۲۲۰ هجری قمری)[مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۷۳؛ طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۹۱؛ ابن‌فتال، روضة الواعظین، ۱۳۷۵ق، ج۱، ص۲۴۳]، الگویی جامع و حکیمانه از حکمرانی اسلامی ارائه داد که مبتنی بر تلفیق مفاهیم بنیادینی همچون علم، عدالت، مردم‌محوری، دیپلماسی فرهنگی و مقاومت نرم بود.

 این یادداشت ابعاد گوناگون این الگوی حکمرانی را در زمینه‌های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی واکاوی کرده و به تبیین راهبردهای عملی امام جواد (ع) در مواجهه با نظام سلطه عباسی پرداخته است. یافته‌ها نشان می‌دهد که امام (ع) با اتخاذ سیاست‌هایی دقیق و هدفمند، نه تنها هویت مکتب شیعه را در برابر تهدیدهای خلافت عباسی حفظ کرد، بلکه ساختار نهادینه‌ای برای تداوم آموزه‌های اسلامی ایجاد نمود که می‌تواند مبنایی برای الگوهای حکمرانی در جهان معاصر باشد.

مقدمه 

دوره امامت امام جواد (علیه‌السلام) همزمان با دوران قدرت‌گیری دو خلیفه عباسی، مأمون و معتصم، بود.[پیشوایی، سیره پیشوایان، ۱۳۷۹ش، ص۵۳۰، رک: ابن‌شهر آشوب، مناقب آل ابی‌طالب، نشر علامه، ج۴، ص۳۸۰ ] این دوره با فضای اختناق و سرکوب سیاسی همراه بود، اما امام (ع) با بهره‌گیری از ظرفیت‌های علمی، شبکه وکالت، و راهبردهای سیاسی مبتنی بر تقیه هوشمندانه، موفق شد هویت سیاسی-مذهبی تشیع را حفظ کرده و آن را در قالب نهادهای اجتماعی و فکری تقویت نماید. در این مقاله، تلاش شده است مدلی نظام‌مند و کاربردی از سبک رهبری و حکمرانی امام جواد (ع) استخراج گردد.

مؤلفه‌های الگوی حکمرانی امام جواد(علیه‌السلام)

۱. حکمرانی علمی (علم‌محوری)

امام جواد (ع) با تأکید بر جایگاه علم در نظام دینی، کوشید مرجعیت علمی تشیع را تثبیت و تقویت نماید:

مناظرات استراتژیک: حضور در مناظره‌های رسمی، مانند مناظره با یحیی بن اکثم، صرفاً جنبه علمی نداشت بلکه ابزاری برای تثبیت مرجعیت علمی و مشروعیت دینی امام (ع) در برابر خلافت بود.[طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ص۴۴۱-۴۴۹؛ احمدی میانجی، مکاتیب الائمه(ع)، ۱۴۲۶ق، ج۵، ص۳۸۱، ۴۲۷] 

تولید دانش کاربردی: تدوین احکام و فتاوای متناسب با شرایط اجتماعی و اقتصادی زمان، نشان‌دهنده انعطاف و روزآمدی فقه شیعه در نگاه امام (ع) بود.[عیاشی، التفسیر، ۱۳۸۰ق، ج۱، ص۳۱۹-۳۲۰؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۰، ص۵-۶.] 

در زمان سکونت جوادالائمه(ع) در بغداد، درباره اینکه دست دزد از کجا باید قطع شود، میان فقهای اهل‌سنت اختلاف پیش آمد. برخی می‌گفتند از مچ باید قطع گردد و برخی دیگر قطع آن را از آرنج می‌دانستند. معتصم از امام جواد(ع) خواست تا نظر خود را بیان کند. جوادالائمه از معتصم خواست او را از پاسخ معاف دارد؛ اما خلیفه اصرار کرد و امام گفت فقط انگشتان دزد قطع می‌شود و بقیه دست باقی می‌ماند. وی دلیل خود را آیه «وَ أَنَّ الْمَساجِدَ لِله فَلا تَدْعُوا مَعَ اللهِ أَحَداً؛ و مساجد ویژه خداست، پس هیچ‌کس را با خدا مخوانید»[سوره جن، آیه ۱۸.] عنوان کرد. معتصم جواب امام را پسندید و دستور داد تا انگشتان دزد را قطع کنند.[عیاشی، التفسیر، ۱۳۸۰ق، ج۱، ص۳۱۹-۳۲۰؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۰، ص۵-۶] . گفته شده این واقعه سبب ترویج جایگاه امامت در بین مردم شد.[مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۰، ص۶].

پرورش نخبگان علمی: با تربیت شاگردان برجسته مانند عبدالعظیم حسنی و احمد بن محمد بزنطی[نگاه کنید به طوسی، رجال الطوسی، ۱۴۱۵ق، ص۳۷۳-۳۸۳ ] ، امام (ع) زیرساختی فکری برای گسترش و تداوم مکتب فراهم ساخت.

شیخ طوسی از حدود ۱۱۵ تن به عنوان اصحاب جوادالائمه نام برده است.[طوسی، رجال الطوسی، ۱۳۷۳ش، ص۳۷۳-۳۸۳] قرشی در کتاب حیاة الامام محمد الجواد(ع) ۱۳۲نفر[قرشی، حیاة الامام محمد الجواد، ۱۴۱۸ق، ص۱۲۸-۱۷۸]و عبدالحسین شبستری در کتاب «سُبُلُ الرَّشاد إلی اَصحاب الاِمام الجَواد»، ۱۹۳ نفر[شبستری، سبل الرشاد، ۱۴۲۱ق، ص۱۹-۲۸۹.] را به عنوان اصحاب پیشوای نهم شیعیان معرفی کرده‌اند.

۲. عدالت اجتماعی و اقتصادی

عدالت یکی از ارکان اصلی حکمرانی امام جواد (ع) بود که در سطحی عمیق و ساختاری پیاده شد:

توزیع عادلانه منابع مالی: شبکه وکالت، وظیفه جمع‌آوری و توزیع خمس و زکات را به عهده داشت و نقش مهمی در عدالت اقتصادی ایفا می‌کرد.[جاسم، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم، ۱۳۸۶ش، ص۷۹، جباری، سازمان وکالت، ۱۳۸۲ش، ج۲، ص۲۸۲. ] 

حمایت هدفمند از نیازمندان: کمک‌های پنهانی به خانواده‌های زندانیان سیاسی، نمونه‌ای از عدالت‌خواهی اخلاق‌مدارانه امام (ع) است. ملقب‌شدن پیشوای نهم شیعیان به جواد را به علت کثرت بخشش و احسان او به مردم دانسته‌اند [قرشی، حیاة‌ الامام محمد الجواد، ۱۴۱۸ق، ص۷۰-۷۱ ]

۳. سیاست‌ورزی هوشمندانه

امام جواد(ع) با درک شرایط سیاسی و محدودیت‌های دوران خود، شیوه‌ای هوشمندانه برای تعامل با حاکمیت عباسی اتخاذ نمود:

پذیرش کنترل‌شده ولایتعهدی: با پذیرش ظاهری برخی تقاضاهای عباسیان (همچون ازدواج با دختر مأمون) بدون عدول از اصول شرعی، امام (ع) عملاً استقلال دینی خویش را حفظ نمود.[رسول‌جعفریان‌، حیات ‌فکری ‌و سیاسی ‌امامان‌شیعه‌ علیهم‌السلام‌، ج۱، ص‌۴۳۱ـ۴۳۶، بیهقی، تاریخ بیهق، ۱۳۶۱ش، ص۴۶ ] 

نهادسازی پایدار: توسعه شبکه وکالت نه تنها کارکرد مالی و شرعی داشت، بلکه به‌مثابه یک ساختار شبه‌حکومتی شیعی عمل می‌کرد. گفته شده امام جواد(ع) به دو دلیل از سازمان وکالت برای ارتباط با شیعیان استفاده می‌کرد:

الف: تحت کنترل دستگاه حاکم بود.

ب: برای دوره غیبت زمینه‌سازی می‌کرد [دشتی، «نقش سیاسی سازمان وکالت در عصر حضور ائمه»، ص۱۰۳.] 

مقام معظم رهبری، در تحلیلی، ایجاد تشکیلات منسجم و مقدمه‌سازی برای غیبت امام مهدی(عج) را از برنامه‌های امام جواد(ع) می‌داند و می‌گوید این کارى بود که خلفاى آن زمان به‌شدت از آن بیمناک بودند. [بیانات در سالروز شهادت امام جواد علیه‌السلام در مهدیه تهران].  

۴. مردم‌سالاری دینی

امام جواد(ع) در شیوه حکمرانی خود، گفتمان مستقیم و بی‌واسطه با مردم را سرلوحه کار قرار داد و در سخت‌ترین شرایط، به پرسش‌های شرعی و اجتماعی حتی از دورترین مناطق پاسخ می‌داد. این رویکرد، نه‌تنها شفافیت عملکردی را در پی داشت، بلکه با ارائه گزارش‌های دقیق مالی به نمایندگان و روشنگری درباره منابع درآمدی، اعتماد عمومی را جلب می‌کرد. افزون بر این، رفتار احترام‌آمیز و کریمانه امام با مخالفان فکری، زمینه‌ساز انسجام اجتماعی و کاهش تنش‌ها شد. این سبک حکمرانی، که بر مردم‌داری، مسئولیت‌پذیری و اخلاق محوری استوار بود، الگویی ماندگار از حکومت پاسخگو و عادلانه در تاریخ اسلام به جای گذاشت.

۵. دیپلماسی فرهنگی

امام جواد (ع) با اتخاذ رویکردی فرهنگی و فرافرقه‌ای، درصدد کاهش تنش‌های مذهبی و تقویت وحدت بود:

مناظره با ادیان و مذاهب دیگر: شرکت در گفت‌وگوهای علمی با علمای ادیان و مذاهب مختلف، گامی مهم برای تبلیغ تشیع و تقویت تعامل بین‌فرهنگی بود. [عطاردی، مسند الامام الجواد، ۱۳۹۱ش، ص۱۵۰.] 

جذب نخبگان اهل سنت: امام (ع) با برخوردی اخلاقی و علمی، شخصیت‌هایی چون ابن‌سکیت اهوازی را جذب و به جرگه یاران خویش درآورد. در میان راویان از محمد تقی(ع)، پیروانی از فرقه‌های دیگر از جمله اهل‌سنت نیز وجود داشته است.[عطاردی، مسند الامام الجواد، ۱۴۱۰ق، ص۳۱۴، ۳۱۵، ۲۶۲، ۲۸۳، ۳۱۹، ۲۷۱. ] تعداد راویان غیرامامی وی را ۱۰ تن گفته‌اند.[واردی، گونه‌شناسی راویان امام جواد، ص۳۰-۳۱.]

نتیجه‌گیری

الگوی حکمرانی امام جواد (ع) با ترکیب عقلانیت دینی، اخلاق‌مداری و کارآمدی عملی، نمونه‌ای بی‌بدیل از مدیریت اسلامی را ارائه می‌دهد که در آن تعامل هوشمندانه با قدرت‌های زمانه، بدون سازش در اصول، شایسته‌سالاری به‌جای رابطه‌محوری، و تلفیق قاطعیت حکومتی با مهربانی مردمی به‌وضوح دیده می‌شود. این الگو نه‌تنها پاسخگوی چالش‌های عصر خود بود، بلکه امروز نیز می‌تواند به‌عنوان چارچوبی الهام‌بخش برای طراحی نظام‌های حکمرانی اسلامی در جوامع پیچیده و بحران‌زده مورد توجه قرار گیرد. در حقیقت، امام جواد (ع) با اثبات امکان تلفیق معنویت با کارآمدی سیاسی، راهکاری ماندگار برای حکومت‌های دینی عرضه کرده است که بر پایه عدالت، خردورزی و خدمت‌رسانی استوار است.

حامد میرزاخان

عضو مجمع نمایندگان طلاب وفضلای حوزه علمیه قم