ضمان معاوضی چیست و چه تفاوتی با ضمان درک دارد؟

در معاملات روزمره، به‌ویژه در خرید و فروش کالا، همیشه احتمال بروز حوادث غیرقابل پیش‌بینی وجود دارد؛ از سیل و آتش‌سوزی گرفته تا سرقت و خسارت‌های ناگهانی، اما اگر کالایی قبل از تحویل به خریدار تلف شود، چه کسی مسئول است؟

پاسخ این پرسش در مفهوم حقوقی "ضمان معاوضی" نهفته است. شناخت این مفهوم برای فعالان اقتصادی، خریداران، فروشندگان و حتی دانشجویان حقوق بسیار ضروری است، چرا که تعیین‌کننده مسئولیت طرفین در زمان بروز حوادث است.

تعریف ضمان معاوضی به زبان ساده

«ضمان معاوضی» به معنای تعهد فروشنده به بازگرداندن عوض دریافتی (مثلاً پول خریدار) در صورت از بین رفتن کالای فروخته‌شده پیش از تحویل است.
به عبارت ساده‌تر، اگر خریدار پول را پرداخت کرده، اما فروشنده هنوز کالا را تحویل نداده و آن کالا قبل از تحویل بر اثر حادثه‌ای مانند سیل، زلزله یا آتش‌سوزی از بین برود، فروشنده باید وجه دریافتی را به خریدار برگرداند.

مبنای قانونی ضمان معاوضی (ماده ۳۸۷ قانون مدنی)

بر اساس ماده ۳۸۷ قانون مدنی:

«اگر مبیع قبل از تسلیم بدون تقصیر و اهمال از طرف بایع تلف شود، بیع منفسخ و ثمن باید به مشتری مسترد گردد مگر اینکه بایع برای تسلیم به حاکم یا قائم‌مقام او رجوع کرده باشد که در این صورت تلف از مال مشتری خواهد بود.»

به‌موجب این ماده، تلف مبیع پیش از تحویل موجب انفساخ عقد بیع و بازگرداندن وجه پرداختی می‌شود.

مثال کاربردی ضمان معاوضی

فرض کنید شخصی خودرویی را از فروشنده خریداری می‌کند، اما هنوز آن را تحویل نگرفته است. اگر قبل از تحویل، خودرو در اثر حادثه‌ای نابود شود، فروشنده مسئول است و باید پول خریدار را بازگرداند.
اما اگر خودرو تحویل داده شده باشد، پس از آن هرگونه تلف یا خسارت به عهده خریدار است.

دامنه اجرای ضمان معاوضی

ضمان معاوضی تنها به «مبیع» محدود نیست، بلکه در صورتی که ثمن (پول پرداختی) نیز قبل از تحویل به فروشنده تلف شود، همین قاعده برقرار است. همچنین این نوع ضمان در عقود دیگری مانند اجاره، جعاله، قرض، مزارعه و مضاربه نیز وجود دارد.

انتقال ضمان معاوضی به خریدار

به محض تحویل کالا به خریدار، ضمان معاوضی از دوش فروشنده برداشته می‌شود.

به زبان ساده، پس از تحویل، هر اتفاقی برای کالا بیفتد، مسئولیت آن با خریدار است.

مثلاً اگر بعد از تحویل کالا، کالا بر اثر بارندگی یا حادثه‌ای آسیب ببیند، فروشنده دیگر مسئولیتی ندارد.

خیار مشتری و استمرار ضمان

در صورتی که در قرارداد خیار مجلس، خیار حیوان یا خیار شرط مختص به مشتری وجود داشته باشد، حتی پس از تحویل کالا، ضمان همچنان با فروشنده است تا زمان پایان دوره خیار.
برای مثال اگر مشتری در قرارداد خیار شرط یک‌ماهه داشته باشد و در این مدت کالا تلف شود، فروشنده باید خسارت را جبران کند.

انواع ضمان در حقوق مدنی

در حقوق ایران، «ضمان» دو نوع است:

ضمان عقدی: ضمانی که از یک قرارداد ناشی می‌شود (مانند ضمان معاوضی یا عقد ضمان).

ضمان قهری: ضمانی که بدون وجود قرارداد و صرفاً به حکم قانون ایجاد می‌شود (مثلاً در صورت وارد کردن خسارت یا ضرر به دیگری).

بنابراین، ضمان معاوضی همواره ناشی از عقد و قرارداد است، نه قهری.

تفاوت ضمان معاوضی و ضمان درک

تفاوت اساسی این دو در منشأ و موضوع ضمان است:

به این ترتیب، ضمان معاوضی مربوط به تلف مال پیش از تسلیم است، در حالی‌که ضمان درک به مستحق‌للغیر بودن مال فروخته‌شده مربوط می‌شود.

ضمان معاوضی یکی از مهم‌ترین مفاهیم حقوقی در معاملات است که از خریدار در برابر از بین رفتن کالا پیش از تحویل حمایت می‌کند.

مطابق قانون مدنی، فروشنده تا پیش از تسلیم کالا در برابر هرگونه حادثه غیرمترقبه مسئول است.

شناخت دقیق این مفهوم برای جلوگیری از اختلافات حقوقی و تنظیم صحیح قرارداد‌های خرید و فروش ضروری است.