جایگاه محوری «عیون اخبار الرضا» در مقتل‌نگاری رضوی

به گزارش خبرنگار سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، دکتر رضا عرب بافرانی، استادیار گروه زبان و ادبیات عربی دانشگاه علوم اسلامی رضوی در نشست «مقتل نگاری رضوی بر اساس روایات عیون اخبار الرضا» از همایش «کتاب عیون اخبار الرضا از نگاه فرهیختگان» که در دفتر قم سازمان علمی و فرهنگی آستان قدس رضوی برگزار شد، با تبیین جایگاه مقتل‌نگاری گفت: مقتل‌نگاری یکی از شاخه‌های مهم تاریخ‌نگاری اسلامی است که ریشه‌های آن به واقعه عاشورا بازمی‌گردد و حادثه عاشورا به سبب تأثیر عمیق و گسترده‌ای که در تاریخ و فرهنگ اسلامی برجای گذاشت، ابتدا به‌صورت نقل‌های شفاهی گزارش شد و سپس به‌تدریج در قالب آثار مکتوب سامان یافت.

وی با توضیح مفهوم مقتل افزود: این آثار که با عنوان مقتل شناخته می‌شوند، گزارش تفصیلی رخداد شهادت امامان و شخصیت‌های برجسته دینی را بر عهده دارند و اگرچه در اذهان عمومی عنوان مقتل بیشتر به امام حسین علیه‌السلام منصرف می‌شود، اما در معنای لغوی و اصطلاحی، مقتل به معنای کشته‌شدن است و درباره دیگر امامان نیز سابقه‌ای روشن دارد.

این پژوهشگر حوزه متون دینی ادامه داد: واژه مقتل هم به‌عنوان اسم زمان و مکان و هم به‌صورت مصدر میمی به کار می‌رود و در استعمال مصدری، مقتل به معنای وقوع قتل و شهادت است، چنان‌که در تعبیر مقتل الحسین علیه‌السلام مراد خود واقعه شهادت آن حضرت است و این کاربرد در نصوص کهن و اشعار عربی کاملاً مشهود است.

منابع کهن شهادت امام رضا علیه‌السلام

عرب بافرانی با اشاره به سیر تاریخی مقتل‌نگاری اظهار داشت: در تاریخ مقتل‌نگاری اسلامی، آثار متعددی از سده‌های نخستین پدید آمده که برخی از آن‌ها به دست ما رسیده و برخی تنها از طریق نقل‌ها شناخته می‌شوند و این سنت علمی به‌تدریج گسترش یافت و موضوع شهادت و وفات دیگر امامان، از جمله امام رضا علیه‌السلام، را نیز دربر گرفت.

وی درباره منابع اولیه رضوی تصریح کرد: از جمله منابع کهن، کتاب وفاة الإمام الرضا علیه‌السلام منسوب به اباصلت هروی است که اگرچه امروزه در دسترس نیست، اما گزارش‌های رجالی و بهره‌گیری گسترده شیخ صدوق از محتوای آن نشان می‌دهد که این اثر تا قرن پنجم هجری وجود داشته و مورد استفاده بوده است.

این استادیار دانشگاه با تأکید بر جایگاه عیون اخبار الرضا گفت: در میان آثار موجود، مهم‌ترین و جامع‌ترین منبع درباره حیات، سیره و شهادت امام رضا علیه‌السلام کتاب عیون أخبار الرضا علیه‌السلام تألیف شیخ صدوق است که با ساختاری موضوعی، مجموعه‌ای از روایات تاریخی، حدیثی، اخلاقی و سیره‌ای را در خود گرد آورده است.

«مصیر الحزن کامل» و نقش محوری عیون اخبار الرضا

عرب بافرانی درباره اثر مورد بررسی بیان کرد: اثر مصیر الحزن کامل فی مقتل الإمام الرضا علیه‌السلام در همین سنت علمی شکل گرفته و به‌صورت اختصاصی به شهادت امام رضا علیه‌السلام می‌پردازد و مؤلف آن، شیخ حسین آل‌عصفور بحرانی، از فقها، محدثان و ادیبان برجسته شیعه در قرن دوازدهم هجری است.

وی با اشاره به ویژگی‌های علمی کتاب افزود: در این اثر، افزون بر نقل روایات تاریخی، از اشعار متعدد در رثای امام رضا علیه‌السلام استفاده شده و حضور مباحث فقهی، اصولی و ادبی در خلال متن، نشان‌دهنده جامعیت علمی و تسلط مؤلف بر حوزه‌های مختلف دانش دینی است.

این پژوهشگر نسخه‌شناسی درباره فرایند تصحیح اثر گفت: در فرایند تصحیح و تحقیق این کتاب، دو نسخه خطی شناسایی و مقابله شد و نسخه کامل‌تر به‌عنوان اساس کار قرار گرفت و متن پس از بازخوانی دقیق، تصحیح اغلاط، تنظیم ساختاری، عنوان‌بندی، مستندسازی روایات و اشعار و افزودن فهارس فنی آماده شد.

وی درباره نسبت این اثر با عیون اخبار الرضا تصریح کرد: بررسی‌ها نشان می‌دهد که بخش عمده‌ای از روایات نقل‌شده در مصیر الحزن کامل برگرفته از عیون اخبار الرضاست و تنها بخشی از مطالب از دیگر منابع معتبر حدیثی و تاریخی اقتباس شده که این امر جایگاه محوری عیون اخبار الرضا را در مطالعات رضوی به‌روشنی نشان می‌دهد.

عرب بافرانی در پایان اظهار داشت: تصحیح و انتشار این اثر افزون بر احیای بخشی از میراث مکتوب شیعه، زمینه‌ای مناسب برای پژوهش‌های بعدی در حوزه نسخه‌شناسی، تاریخ‌نگاری رضوی و مطالعات تطبیقی فراهم می‌کند و می‌تواند به شناخت عمیق‌تر سیره و شهادت امام رضا علیه‌السلام کمک کند.