عیون اخبار الرضا؛ دایرةالمعارفی جامع از احادیث امام رضا

به گزارش خبرنگار سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، دکتر سلیمانی آشتیانی، استادیار پژوهشگاه قرآن و حدیث در نشست علمی «در آمدی بر نسخه شناسی عیون اخبار الرضا» از همایش « کتاب عیون اخبار الرضا از نگاه فرهیختگان» که در دفتر قم سازمان علمی و فرهنگی آستان قدس رضوی برگزار شد، درباره گستره محتوایی کتاب عیون اخبارالرضا گفت: کتاب عیون اخبار الرضا اثری جامع با حدود شصت‌ونه باب است که طیف گسترده‌ای از مباحث مربوط به امام رضا علیه‌السلام را دربرمی‌گیرد؛ از جمله فضائل، معرفی شخصیت حضرت، مسئله ولایت‌عهدی، سفر به خراسان، مناظرات، مباحث اخلاقی، اعتقادی و فقهی، فضائل اهل‌بیت، کرامات و معجزات، و در نهایت شهادت آن حضرت و به تعبیر استاد مردمانی، یک دایرةالمعارف در باب امام رضا علیه‌السلام و معارف اهل‌بیت(ع) است.

وی با معرفی مؤلف اثر افزود: مؤلف کتاب، جناب شیخ صدوق، محمد بن علی بن بابویه قمی، از برجسته‌ترین عالمان و محدثان شیعه و یکی از بزرگ‌ترین شخصیت‌های قرن چهارم هجری است و شیخ طوسی درباره او می‌فرماید: کان جلیلاً حافظاً للأحادیث، بصیراً بالرجال، ناقداً للأخبار، لم یُرَ فی القمیین مثله فی حفظه و کثرة علمه.

این پژوهشگر حوزه حدیث ادامه داد: کتاب عیون اخبار الرضا به درخواست و در پاسخ به صاحب بن عباد، وزیر دانشمند رکن‌الدوله دیلمی، تألیف شده و از بهترین و برجسته‌ترین آثار حدیثی شیعه است و شامل حدود ۹۶۷ روایت است و پس از شیخ صدوق، تا دوره معاصر کسی مجموعه احادیث امام رضا علیه‌السلام را به‌صورت جامع تدوین نکرده بود.

وی با اشاره به آثار معاصر افزود: استاد عزیزالله عطاردی با گردآوری و تنظیم روایات تعداد آن‌ها را به حدود ۲۴۲۱ حدیث رسانده است و همچنین موسوعة کلمات الامام الرضا علیه‌السلام از سوی مؤسسه امام رضا در قم حدود ۲۰۷۹ روایت گردآوری و تنظیم کرده است.

اهمیت نسخه‌شناسی و حدیث سلسله الذهب

دکتر آشتیانی درباره نکات پژوهشی کتاب بیان کرد: نکته اول این است که امام رضا علیه‌السلام، بویژه در دوران حضور در خراسان، اهتمام ویژه‌ای به احیای سیره، سنت و احادیث پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله داشته‌اند و در بسیاری از روایات عیون، به ویژه حدیث مشهور سلسله‌الذهب، حضرت روایت را با سلسله‌ای از امامان به پیامبر منتقل می‌کنند.

وی ادامه داد: بررسی میزان و شیوه استناد امام رضا علیه‌السلام به پیامبر در این کتاب می‌تواند موضوع پژوهشی ارزشمند باشد و این شیوه، به ویژه در آستانه مناسبت‌های مرتبط با بعثت و رسالت پیامبر، اهمیت دارد و نشان‌دهنده تلاش حضرت برای تصحیح افکار مردم و آشنا کردن آنان با سنت نبوی است.

این استاد دانشگاه افزود: نکته دوم اینکه حدیث مشهور سلسله‌الذهب با سند نورانی خود، نه‌تنها در منابع شیعه بلکه در منابع اهل‌سنت نیز نقل شده و بسیاری از فرق اسلامی آن را با سند خود تا امام رضا علیه‌السلام و از ایشان تا پیامبر اکرم(ص) روایت کرده‌اند و این حدیث از احادیث بسیار مشهور و پذیرفته‌شده است.

وی تصریح کرد: روایات متعددی با ساختار مشابه و سند نورانی مشابه در عیون موجود است که جای پژوهش مستقل و نگارش مقالات علمی جداگانه دارد و نشان‌دهنده غنای روایی این کتاب در زمینه تاریخ، حدیث و سیره امام رضا علیه‌السلام است.
نسخه‌های خطی و تصحیح علمی

دکتر آشتیانی درباره شمار نسخه‌های خطی کتاب گفت: کتاب عیون اخبار الرضا در ایران حدود ۳۰۰ نسخه خطی شناخته‌شده دارد، هرچند بسیاری ناقص یا دارای افتادگی‌اند و در عراق حدود ۱۵ نسخه از این اثر موجود است و در دیگر کشورها، از جمله ترکیه، شبه‌قاره هند، اروپا و آمریکا، احتمال وجود نسخه‌های بیشتری وجود دارد.

وی درباره نسخه‌های معتبر افزود: از نسخه‌های کهن و معتبر می‌توان به نسخه‌ای به کتابت یحیی بن حسنویه در سال ۵۷۶ هجری اشاره کرد که از نفیس‌ترین نسخه‌های شناخته‌شده است و همچنین نسخه‌ای در کتابخانه مجلس شورای اسلامی با تاریخ ۵۰۸ هجری موجود است که در صورت تأیید، از کهن‌ترین نسخه‌ها خواهد بود.

این پژوهشگر نسخه‌شناسی ادامه داد: نسخه‌هایی از قرن هشتم و نهم نیز در کتابخانه آستان قدس رضوی موجودند که با مقابله و تصحیح حسین بن عبدالصمد عاملی همراه شده و بر ارزش آن‌ها افزوده است و این امر نشان می‌دهد کتاب عیون از لحاظ کثرت نسخه جایگاه بالاتری نسبت به دیگر آثار تک‌جلدی دارد.

وی در پایان درباره تصحیح علمی و تبارشناسی نسخه‌ها تصریح کرد: نسخه اصل به خط مؤلف در دسترس نیست؛ بنابراین با مقابله نسخه‌های موجود، تلاش می‌کنیم متنی به اصل نزدیک‌تر ارائه کنیم و بهره‌گیری از روش تبارشناسی نسخه‌ها امکان تصحیحی روشمند و دقیق‌تر را فراهم می‌آورد، زیرا نسخه‌ها در نسبت با یکدیگر بررسی و شاخه‌ها و خانواده‌های نسخه‌ای شناسایی می‌شوند.