ضرورت بازتعریف حکمرانی هوش مصنوعی بر پایه مبانی دینی

به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، حجت‌الاسلام سید علیرضا طباطبایی، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم قضایی، در نشست راهبردی «تحلیل انتقادی مبانی تنظیم‌گری هوش مصنوعی در اتحادیه اروپا و ایالات متحده آمریکا از منظر دینی»  که به همت کارگروه هوش مصنوعی مرکز تحقیقات اسلامی مجلس و به مناسبت هفته پژوهش روز چهارشنبه در این مرکز برگزار شد، با اشاره به تجربه مواجهه صرفاً فناورانه با اینترنت افزود: در ابتدای ورود اینترنت نگاه غالب نگاهی فنی و ابزاری بود اما امروز که به واقعیت‌های اجتماعی و فرهنگی آن نگاه می‌کنیم، می‌بینیم در کف خیابان چه تحولاتی رخ داده است. اگر همین رویکرد تقلیل‌گرایانه نسبت به هوش مصنوعی نیز حاکم شود جامعه از حیث فرهنگی دچار آسیب‌های جدی و حتی اضمحلال خواهد شد.

حجت الاسلام طباطبایی با اشاره به تحولات تقنینی در غرب، قانون هوش مصنوعی اتحادیه اروپا را مهم‌ترین سند موجود در این حوزه دانست و تصریح کرد: هرچند این قانون در حال حاضر مرجع اصلی تنظیم‌گری هوش مصنوعی در جهان تلقی می‌شود اما حتی از منظر حقوقدانان غربی نیز با چالش‌ها و انتقادات جدی مواجه است. در مقابل ایالات متحده آمریکا در مرحله نخست تمرکز خود را بر ایجاد فضایی باز برای جذب حداکثری سرمایه‌گذاری و توسعه نوآوری قرار داده و تنظیم‌گری را به زمانی موکول کرده که اقتضائات آن فراهم شود؛ هرچند شواهد نشان می‌دهد در زمان مداخله رویکرد آمریکا می‌تواند حتی سخت‌گیرانه‌تر از اتحادیه اروپا باشد.

حکمرانی هوش مصنوعی؛ الگوی غربی یا مبانی دینی؟

عضو هیئت علمی دانشگاه علوم قضایی با طرح این پرسش که حکمرانی دقیقاً به چه معناست؟ اظهار داشت: آیا باید حکمرانی را بر اساس همان شاخص‌های غربی مانند حاکمیت قانون، شفافیت و پاسخگویی تعریف کنیم یا لازم است بر مبنای مبانی فکری و دینی خود، تعریفی مستقل از حکمرانی ارائه دهیم؟ پاسخ به این پرسش، جهت‌گیری اصلی تنظیم‌گری هوش مصنوعی را مشخص می‌کند.

وی در ادامه با اشاره به سند هوش مصنوعی شورای عالی انقلاب فرهنگی گفت: این سند از جمله اسناد قابل توجهی است که با نگاهی بومی و دینی تدوین شده و بر ایجاد بستر مناسب برای رشد فضائل اخلاقی تأکید دارد. در این چارچوب هوش مصنوعی باید در خدمت دعوت به خیر، امر به معروف و نهی از منکر قرار گیرد و قوانین مصوب مجلس نیز باید به‌گونه‌ای تنظیم شوند که این مفاهیم در آن‌ها به‌صورت مصداقی و عملیاتی لحاظ شود.

حجت الاسلام طباطبایی افزود: این رویکرد ریشه در اصول بنیادین قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران دارد و اقتضا می‌کند که حتی در طراحی الگوریتم‌ها، سیاست‌های حمایتی مالی و غیرمالی و نیز در تعیین سرعت و کیفیت دسترسی به اینترنت جهت‌گیری ارزشی و دعوت به خیر حاکم باشد؛ نکته‌ای که در سند شورای عالی انقلاب فرهنگی نیز مورد توجه قرار گرفته است. 

وی با مقایسه رویکرد غربی و اسلامی در حوزه حکمرانی بیان کرد: در غرب، مفهوم حکمرانی خوب مطرح است که عمدتاً جنبه‌ای ارزشی خنثی دارد و بر شاخص‌هایی مانند کارآمدی، شفافیت و پاسخگویی متمرکز است؛ اما در حکمرانی متعالی، اعمال قدرت عمومی بر این اصل استوار است که حاکمیت بالذات از آنِ خدای متعال است. بر اساس اصل ۵۶ قانون اساسی، مشروعیت حاکمیت از این مبنا ناشی می‌شود و هدف دولت صرفاً تأمین امنیت یا افزایش کارآمدی نیست بلکه هدایت جامعه، رشد معنوی انسان و رساندن او به کمال حقیقی است.

مشروعیت در حکمرانی متعالی؛ فراتر از رأی اکثریت

حجت الاسلام طباطبایی مشروعیت در حکمرانی متعالی را منوط به انطباق با حق و موازین شریعت دانست و گفت: در این نگاه رضایت اکثریت به‌تنهایی معیار مشروعیت نیست. انسان در حکمرانی متعالی موجودی عبد، مسئول و مکلف است و همین تلقی تفاوتی بنیادین با نگاه انسان‌محور لیبرالی ایجاد می‌کند.

وی با اشاره به مباحث حقوق بشری در اسناد غربی خاطرنشان کرد: اگرچه در متون حقوق بشری غرب، مفهوم کرامت انسانی مطرح می‌شود، اما این کرامت در برابر منفعت و کارکرد، انعطاف‌پذیر است؛ در حالی که در منطق اسلامی، کرامت انسان بر ارزش‌هایی ثابت و غیرقابل تغییر بنا شده است. همچنین در قانون هوش مصنوعی اتحادیه اروپا غایت نهایی عمدتاً در چارچوب بازار داخلی و با نگاهی بازارمحور تعریف شده، در حالی که در منطق اسلامی بازار تابع عدالت است و نه اصل حاکم بر آن.

این استاد دانشگاه در پایان تأکید کرد: قوانین غربی در حوزه هوش مصنوعی نه متن مقدس‌اند و نه عاری از خطا، بلکه با انتقادات جدی مواجه‌اند. از این‌رو جهان اسلام می‌تواند و باید به سمت تدوین اسناد جدیدی با رویکرد دینی و مبتنی بر حکمرانی متعالی حرکت کند؛ اسنادی که ضمن توجه به پیشرفت فناوری، جهت‌گیری ارزشی و انسانی جامعه را نیز حفظ و تقویت کنند.