خود فراموشی در قرآن

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، پایان‌نامه «خود فراموشی در قرآن» پژوهشی از «رقیه بانو حلیمی» به بررسی و بیان ماهیت، عوامل و راه‌های درمان خود فراموشی از دیدگاه قرآن اهتمام ورزیده است.

بر اساس این گزارش، در چکیده این پایان‌نامه می‌خوانیم:

چکیده:

خود فراموشی به عنوان یک آسیب هویتی، از قدیم‌الایام گریبان گیر انسان بوده است و انسان از دردهای ناشی از آن می نالیده و در رفع آن کوشیده است. تلاش در جهت بررسی ماهیت، عوامل و راه‌های درمان از دیدگاه قرآن هدف اصلی این تحقیق است. در آغاز پس از بیان کلیات تحقیق به تفسیر دقیق مسئله پرداخته و در قالب یک فصل، ضمن بررسی و تحلیل مفهوم «خود» و «فراموشی» از حیث لغت و اصطلاح و کاربردهای قرآنی روشن شده است که مقصود از خود همان ذات، روح انسان است که از خدا نشأت‌گرفته و به سوی او بازمی‌گردد و مراد از فراموشی هم وانهادن و نادیده گرفتن و غفلت است و در نتیجه خود فراموشی، نادیده گرفتن و از دست دادن حقیقت و هویت انسانی خود و اعراض و بریدن از خط سیر صحیح و تکاملی حیات انسانی است.

سپس در فصل بعد خود فراموشی از دیدگاه قرآن بررسی شده است که در اصطلاح معنای مستقل خاص برای خود فراموشی در قرآن و روایات نمی‌توان یافت اما با تعابیر دیگری آمده که تقریباً دارای همان مفهوم یا قریب به مفهوم خود فراموشی‌اند از قبیل: انساء نفس و نسیان نفس، عدم معرفت، جهل به نفس، خود زیانی که از زاویه‌های مختلف به این آسیبِ عارض بر حقیقت و هویت اصلی انسان اشاره می‌کند. اوصافی نیز برای خود فراموشی در آیات ذکرشده‌اند: فسق، سفاهت، نفاق، جهنمی بودن، زیانکاری، همچنین عوامل و اسباب خود فراموشی نیز عبارت است از: دنیاگرایی، خدا فراموشی، شیطان، پیروی از هوای نفس، گناه، خودپسندی، غفلت. با توجه به آیات قرآن کریم خداشناسی، خودشناسی، یاد خدا، توجه به دعوت پیامبران، بررسی اعمال گذشته و محاسبه نفس، به یادآوردن آخرت و به یاد کیفر اعمال بودن، به یادآوردن نعمت‌های الهی به عنوان درمان خود فراموشی مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است.

بیان مسأله:

خود فراموشی یعنی فراموش کردن حقیقت وجودی خود، قابلیت‌ها و استعدادی که خداوند در انسان قرار داده است تا به مقام خلیفه الهی برسد. از آنجا که انسان در این دنیا باقی نیست و به سوی خداوند بازمی‌گردد و هستی او عین ربط به خداوند است، بریدن و جدا شدن از خدا و فطرت اصلی که خداوند در او قرار داده است سبب فراموش کردن و غفلت از خود شدن می‌شود و با بحران‌های مختلفی مواجه می‌شود. در این تحقیق به اسباب و علت خود فراموشی و درمان آن، پرداخته می‌شود.

ضرورت تحقیق:

این موضوع از ابعاد مختلفی ضرورت دارد که مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:

1- دور شدن انسان امروزی از هدایت الهی: خود فراموشی همیشه برای انسان در شکل گوناگون و به علت مختلف به وجود می‌آید. امروزه انسان‌ها از هویت اصلی که خداوند در آن‌ها قرار داده دور شده‌اند و تا مرز حیوانیت تنزل کرده‌اند و انسان امروزی خود را مشغول به امور مادی کرده است و اهداف اصلی خود را از آفرینش فراموش کرده است.

2- کمبود منابع و پژوهش‌های علمی در این زمینه به صورت خاص: بنابراین در این تحقیق ضمن تبیین صحیح از خود فراموشی به علت‌ها و راه‌های درمان آن پرداخته می‌شود.

اصطلاح خود فراموشی در قرآن:

در آیات قرآن و روایات، اصطلاحات انساء نفس انسان، عدم معرفت نفس، جهل به نفس، گم کردن خویش، خود زیانی به عنوان خود فراموشی معرفی‌شده‌اند:

1- انساء نفس و نسیان: از آیات و روایات به تعبیر (انساء نفس) و (نسیان نفس) و (ناسی و متناسی) به کار افتد که می‌توان آن‌ها را دالّ بر (خود فراموشی) کرد. (حشر/19)(توبه/67)

2- عدم معرفت نفس: از مفهوم روایاتی که درباره (عدم معرفت نفس) مطلبی را بیان داشته‌اند می‌توان برای شناخت و تعریف خود فراموشی استفاده کرد. (کسی که خودش را نشناسد، از راه نجات دور می‌شود و در گمراهی غوطه ور می‌گردد)

3- جهل به نفس: در بعضی روایات تعبیر «جهل به نفس» آمده که با خود فراموشی مرتبط است. (برای نادانی آدمی همین بس است که خود را نشناسد)(کسی که خود را نشناسد نسبت به شناخت دیگران نادان تر خواهد بود)

ویژگی‌های غافلان:

1- نفاق: «مردان و زنان دو چهره، همانند یکدیگرند. به کار ناپسند وامى‏دارند و از کار پسندیده باز مى‏دارند، و دستهاى خود را از انفاق‏ فرو مى‏بندند. خدا را فراموش کردند، پس [خدا هم‏] فراموششان کرد. در حقیقت، این منافقانند که فاسقند». (توبه/67) کلمه نفاق دارای معانی گسترده‌ای است که ظاهر و باطن، گفتار و عمل را شامل می‌شود ولی به معنای خاصش صفت افراد بی‌ایمان است که در ظاهر مسلمان هستند اما در باطن منافق هستند.

2- سفاهت: «آیا مردم را به نیکى فرمان مى‏دهید و خود را فراموش مى‏کنید، با اینکه شما کتاب [خدا] را مى‏خوانید؟ آیا [هیچ‏] نمى‏اندیشید؟» (بقره/44) خداوند در این آیه نیز کسانی که خود را فراموش کرده و دیگران را به نیکی امر می‌کنند از لحاظ بهره‌گیری زیر سؤال می‌برد.

3- فسق: «و چون کسانى مباشید که خدا را فراموش کردند و او [نیز] آنان را دچار خودفراموشى کرد آنان همان نافرمانانند». (حشر/19) در اصطلاح قرآن خروج از راه حق، یعنی خارج شدن از مقررات و ضوابط شرعی را فسق گویند. پس کسانی که خود را فراموش بکنند و از طریق انسانیت و از راه و رسم بندگی و اطاعت فرمان خدا خارج شوند از نظر قرآن فاسق حقیقی هستند.

4- زیانکاری: «بپرستید هر چیز دیگرى را جز او. بگو: زیان کنندگان کسانى هستند که در روز قیامت خود و خاندانشان را از دست بدهند. بهوش باشید که این زیانى آشکار است». (زمر/15) در این آیه کریمه فراموش‌کاران را زیانکاران واقعی در عالم هستی و در روز قیامت معرفی نموده‌اند.

عوامل خود فراموشی:

1- خدا فراموشی: در بعضی آیات و روایات آمده که خدا فراموشی یکی از عوامل مهم خود فراموشی است: «از آن کسان مباشید که خدا را فراموش کردند و خدا نیز چنان کرد تا خود را فراموش کنند. ایشان نافرمانند». (حشر/19)

2- هوای نفس: و به تدریج استعداد فطری را که برای هدایت داشت، باطل می‌نماید. «آیا آن کس را که هوسش را چون خداى خود گرفت و خدا از روى علم گمراهش کرد و بر گوش و دلش مُهر نهاد و بر دیدگانش پرده افکند، دیده‏اى؟ اگر خدا هدایت نکند چه کسى او را هدایت خواهد کرد؟ چرا پند نمى‏گیرید؟» (جاثیه/23)

3- گناه: گناه موجب می‌شود توفیق خودشناسی از انسان سلب شود اگر انسان به خاطر گناهانی که انجام می‌دهد مُهر بر قلبش نهاده شود گوش شنوایی در برابر بسیاری از حقایق نخواهد داشت از جمله این حقایق، حقیقت وجودی خویش است: «و موسى به قوم خود گفت: اى قوم من، چرا مرا مى‏آزارید، حال آنکه مى‏دانید که من پیامبر خدا بر شما هستم؟ چون از حق رویگردان شدند خدا نیز دلهاشان را از حق بگردانید. و خدا مردم نافرمان را هدایت نمى‏کند». (صف/5)

4- دنیاگرایی: «پس تو نیز از کسى که از سخن ما رویگردان مى‏شود و جز زندگى دنیوى را نمى‏جوید اعراض کن». (نجم/29)

شایان‌ذکر است، پایان‌نامه «خود فراموشی در قرآن» پژوهش پایانی «رقیه بانو حلیمی»، برای اخذ مدرک کارشناسی جامعه المصطفی العالمیه است که در سال 1389 دفاع شده است و استاد راهنمای آن «طاهره ماهروزاده» است. /9193/پ201/ی