ابعاد علمی شخصیت امام خمینی

به گزارش خبرگزاری رسا به نقل از مهر، اندیشه سیاسی امام خمینی(ره)، جزیی از اندیشه کلان وی و متأثر از ابعاد مختلف اندیشه های ایشان است. از آنجا که امام خمینی شخصیتی چندبعدی است که آثار متعددی در حوزه مباحث عرفان، فقه، فلسفه، کلام و سیاست از ایشان برجای مانده است، و به دلیل آن که وی بنیانگذار و رهبر نظامی مبتنی بر اندیشه های اسلامی بوده، بدیهی است که اندیشه سیاسی وی تمام مفاهیمی را که در حوزه حکومت و جامعه کاربرد دارد، در بر می گیرد. محوری ترین مفاهیم اندیشه سیاسی امام خمینی (ره) را می توان این گونه برشمرد: رابطه دین و سیاست، عدالت، آزادی، استقلال، مردم سالاری، قانون مداری و قانون گرایی، فرهنگ، وحدت و اتحاد مسلمانان، مصالح اسلام و مسلمانان، دعوت جهانیان به اسلام و گسترش آن، احیای هویت ملی ـ اسلامی، سیاست خارجی مبتنی بر آرمان های اسلامی و دفاع از مظلومان و محرومان در سراسر عالم. در گفتگو با علیرضا صدرا، استاد دانشگاه تهران به بررسی ویژگیهای اندیشه سیاسی امام خمینی(ره) پرداختیم که اکنون متن آن پیش روی شماست.

*آقای دکتر! ویژگی های اندیشه سیاسی حضرت امام خمینی(ره) چه بود که ایشان را از دیگر اندیشمندان و فلاسفه اسلامی متمایز می کند؟

حضرت امام(ره) دانشمند، اندیشمند مصلح انقلابی بزرگ علمی، عملی، دینی و سیاسی است. در بحث علمی، حضرت امام(ره) نزدیک‌ترین ارتباط را با حکمت متعالی صدرایی دارد که جامع جمیع حکمی برهانی عقلانی سینوی و همین طور حکمت قلبی شهودی اشراقی سهروردی، همراه با عرفان به ویژه عرفان ابن عربی، همین طور ملاصدرا و شخص حضرت امام(ره) و همین طور اخلاق نظری و عملی و حتی کلام است که اینها به نوبه خودشان اساس فقه و تفسیر امام(ره) را هم تشکیل می دهند.

حضرت امام جامع تمام این جریانات محسوب می شود، بزرگ‌ترین کاری که حضرت امام(ره) در این عرصه انجام دادند، این است که حکمت را وارد حکومت کردند؛ هم بعد عملی حکمت را تا حدود زیادی باز و به آن عمل کردند و موفق شدند انقلاب و نظام سیاسی را براساس حکمت به ویژه حکمت متعالی تبیین، ترسیم و ترویج کنند و تحقق ببخشند. هم تبیین علمی نظری و هم ترسیم عملی کردند؛ هم نخبگان و هم مردم را راهبردی و هم ترویج عمومی کردند و موفق شدند آن‌را تحقق عینی بخشند یعنی اجرایی و جاری سازی و نظام سازی و نهادسازی کنند. حکومت را با رهبری خودش تشکیل دهند.

بزرگ‌ترین کاری که حضرت امام(ره) در این عرصه انجام دادند، این است که حکمت را وارد حکومت کردنددر حقیقت تفسیر روزآمد و کارآمد حکمت و کاربری و تحقق عملی و عینی آن بعد از جامعیت علمی و عملی دینی و سیاسی حضرت امام(ره)، بزرگترین ممیزه ایشان است نسبت به سایر دانشمندان، اندیشمندان و حکمای سلف و حتی معاصر. بر همین اساس امام(ره)، انقلاب اسلامی را با شعائر کاملا شورخیز و حکمت آمیز حرکت آفرین و شورانگیز همانند استقلال، آزادی و نظام سازی جمهوری اسلامی شکل می‌دهد. این پدیده ها هم جز ویژگیها و برجستگی های حضرت امام(ره) بودند؛ یعنی هم مکتب حضرت امام و هم سنت عملی آن، یعنی مکتب علمی حضرت امام و اندیشه سیاسی ایشان و هم سنت عملی سیاسی حضرت امام جزء ویژگی ها و برجستگی های شخصیت ایشان محسوب می شود.

*حضرت امام(ع) از چه افرادی و چه اندیشه هایی تأثیر پذیرفته بودند؟

می توان این نکته را تحلیل و تفسیر و حتی تصدیق کرد که حضرت امام(ره) از جریانات متعددی اثر پذیرفته و توانسته آنها را معماری و مکتب حکمی سیاسی عملی و حکومتی خود را تبیین و تفسیر و همان طور که اشاره شد ترویج و گفتمان سازی کند و گفتمان خود را نسبت به سایر گفتمانهایی که در آن زمان حتی مثل جریانات چپ و مارکسیستی که یک گفتمان انقلابی نمایانه محسوب می شد رایج و غالب کند و حکومت اسلامی را تشکیل دهد.

*اندیشه سیاسی ایشان در چه آثاری منعکس است؟

حضرت امام(ره) از حیث علمی لایه هایی دارند. هم آثار متعدد، متنوع و متفاضلی دارند به نحو کامل که در هر کدام یک از این آثار از اندیشمندان خاصی تأثیر پذیرفته است. اثر برجسته حضرت امام(ره) در عرفان که جزو بنیاد حکمت و حرکت امام محسوب می شود مصباح الهدایه الی الخلافة و الولایة است که در حقیقت می توان گفت مبانی تفکر سیاسی حضرت امام(ره) در این اثر مشاهده می شود. این اثر بیشتر مباحث عرفانی دارد و متأثر از ابن عربی است، البته درست است که متأثر از ابن عربی است ولی از طریق عرفان سیاسی استاد خود مرحوم آیت الله شاه آبادی حتی بعدها از شروحی که آیت الله الهی قمشه ای بر فصوص الحکم ابن عربی و تا حدودی فصوص الحکم فارابی زده متأثر است.

اثر دیگر حضرت امام(ره) که شاخص است و نقطه عطفی در اندیشه های سیاسی آن حضرت مشاهده می شود شرح حدیث جنود عقل و جهل است. این کتاب اگر چه در ظاهر در زمینه اخلاق نظری و حتی عملی است ولی در حقیقت حکمت نظری و عملی را مطرح می کند و می توان گفت که تئوری امام(ره) و نظریه راهبردی ایشان ریشه در همین اثر دارد. در این اثر بیش از هر چیزی متأثر از حکمت متعالی صدرایی است. در عین حال می توان شرح جنود عقل حضرت امام(ره) را حد وسط و میانی آثار امام تصور کرد و بروز و خروج بیرونی که هم نظریه و هم اثر ولایت فقیه و حکومت اسلامی ایشان محسوب می شود که در اینجا از دانشمندان بزرگی چون علامه نائینی، مرحوم کاشف الغطاء و مانند اینها ملهم است حتی از حرکت میرزای شیرازی بزرگ کاملا الهام گرفته و متأثر است البته بیش از همه این شخصیتها حضرت امام(ره) از مکتب فقهی شیخ انصاری متأثر است البته بیشتر آن را در کتاب تحریرالوسیله خودش آورده است. مناهج الوصول الی علم الاصول حضرت امام(ره) کاملا ملهم از رسائل شیخ انصاری هست کما اینکه تحریرالوسیله حضرت امام(ره) متأثر از مکاسب شیخ انصاری محسوب می شود.

*امام خمینی(ره) در رهبری و مدیریت از چه اندیشه ها و افرادی تأثیر پذیرفته بودند؟

کاملا مشهود است حضرت امام(ره) در رهبری از دو شخصیت بارز و برجسته اثر پذیرفته و عنایت خاصی به اینها دارد.از نظر مدیریت سیاسی کاملا ملهم و متأثر از خواجه نصیر طوسی به نظر می رسد و از این حیث بسیار ارادت به ایشان دارد. خواجه نصیر با تفکر سیاسی و تدابیر سیاسی خودش با حضور در صحنه جلوی سیل بنیان کن حمله هلاکویی و مغولی را بگیرد و مهار و مدیریت کند و سد کند و سدسازی کند و با آن توحش مغولی را تبدیل به تمدن مغولی بکند.

ذره ای لجاجت در شخصیت و اندیشه امام راه نداشت و به جای آن قاطعیت داشت. سستی و تزلزلی در رفتار و روابط و تصمیمات و اقدامات ایشان راه نداشت و کاملا قاطع و شجاع بود.این کار و قدرت تدبیر خواجه که توانسته بدترین تهدید تمدن اسلامی و ایران را به بهترین فرصت برای ایران و جهان اسلام تبدیل کند مورد تحسین امام(ره) بوده است و توحش جدید و مدرن و سلطه غرب و استعمار که نوعی توحش مغولی جدید و فعالیت جدید محسوب می شد. امام(ره) با الهام از خواجه نصیر طوسی توانست این تهدید را تبدیل به فرصتی برای مبارزه با ضد استکباری، ضد استعماری و ضد استبدادی  تبدیل و از آن به استقلال، آزادی و مردم سالاری برسد. همان طور که توانست جنگ تحمیلی را که بزرگترین تهدید بود با روح مسیحایی خود به دانشگاه آدم سازی تبدیل کند و به عنوان قدرت منطقه ای از جنگ خارج شدیم. همین مطلب را در مورد انقلاب اسلامی هم شاهد هستیم.

امام تیزهوشی و تیزبینی شیخ فضل الله نوری را هم بسیار تمجید می کرد. تیزهوشی شیخ فضل الله نوری در تشخیص تهدیدها و انحرافاتی بود که مشروطه را از درون تهدید و مثل موریانه آن را نابود می کرد. تیزهوشی و تیزبینی حضرت امام(ره) ملهم از شیخ فضل الله نوری است. ذره ای لجاجت در شخصیت و اندیشه امام راه نداشت و به جای آن قاطعیت داشت. سستی و تزلزلی در رفتار و روابط و تصمیمات و اقدامات ایشان راه نداشت و کاملا قاطع و شجاع بود. این صفات را از آیت الله شهید مدرس ملهم بود که البته خودش نمونه هایی را نقل می کند که در دوره جوانی خدمت شهید مدرس رسیده است. در بحث قاطعیت سیاسی کاملا از ایشان ملهم است. شجاعت سیاسی داشت که نترسد و تزلزل به خود راه ندهد.

به نظر می رسد این صفات و شخصیت‌ها، شخصیت علمی و عملی دینی و سیاسی و انقلابی و رهبری حضرت امام را شکل دادند، هم مکتب امام را شکل دادند و هم مکتب و سنت سیاسی ایشان را، که البته مرجع همه اینها قرآن و روایات و سنت و آثار امام علی(ع) و نهضت عاشورا و جریان انتظار مهدوی است. اینها الهام بخش، اثربخش و جهت دهنده به آرا و آثار حضرت امام(ره) و اندیشه های سیاسی ایشان است./۱۳۲۵//۱۰۲/خ