کارکردهای "قناعت" در زمان اقتصاد مقاومتی

به گزارش سرویس فرهنگی اجتماعی خبرگزاری رسا، اصطلاح «سبک زندگی» بر اساس دیدگاه های جامعه شناسی، روانشناسی، علوم پزشکی و ... در دوره های گوناگون زمانی، تعاریف متعددی داشته است. دو دسته تعریف کلی وجود دارد؛ دسته اول، تعاریفی هستند که سبک زندگی را از جنس رفتار دانسته و نگرشها و باورها را در آن دخیل نمی دانند. این رویکرد، رویکرد جامعه شناسان است. دسته ی دوم، تعاریفی هستند که ارزش‌ها و نگرش‌ها را بخش مهمی از سبک زندگی می دانند که وجوه روان‌شناسانه ی این تعاریف غالب است. (فاضلی، 1382 :82)

مقام معظم رهبری فرمودند: توقعات مادّی زیاد و بالا، موجب تنگی معیشت و موجب ناراحتی خود انسان می شود، اگر انسان توقع خودش را از زندگی توقّع کمی قرار دهد، این مایه سعادت خواهد بود. قناعت کنید، از قناعت خجالت نکشید. بعضی ها خیال می کنند که قناعت مال آدم های تهیدست و فقیر است و اگر آدم داشت، دیگر لازم نیست قناعت کند. نه، قناعت یعنی در حد لازم، در حد کفایت، انسان توقف کند.

جامعه امروز بیش از هر زمان دیگری نیازمند بازشناسی در سبک زندگی است؛ از این رو در این مجال به مولفه های کلیدی سبک زندگی اشاره می شود.

 مؤلفه‌های سبک زندگی

الف ـ سبک زندگی به بینش‌ها و گرایش‌ها و تمام حوزه‌های رفتارهای بیرونی، موقعیّت‌های اجتماعی و دارایی‌ها  سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مربوط می شود.

ب ـ سبک زندگی نوعی هویّت فردی و اجتماعی انسان است که بر مجموعه‌ای نظام مند از رفتارهای بیرونی و درونی و دارایی های او دلالت می‌کند.

ج ـ مهمترین ویژگی سبک زندگی شکل گیری آن حول محورگرایش ها، تمایلات، ترجیح‌ها یا آنچه ذوق و سلیقه خوانده می‌شود، است.

از برآیند تعاریف گوناگون می‌توان گفت، سبک زندگی مجموعه ای از رفتارهای درونی و بیرونی، وضع های اجتماعی و دارایی های فرد است که بر اساس گرایش  سلیقه انتخاب می کند. (مهدوی کنی، 78-51)

همان گونه که آموزه‌های اسلامی برای تربیت دینی و اخلاقی  پیروان خویش برای دستیابی به زندگی سالم و معنادار در ابعاد گوناگون فردی و اجتماعی، اصول و برنامه هایی را تدارک دیده، برای تربیت اقتصادی و معیشتی آنان نیز الزامات و راهکارهایی در نظر گرفته است که کاربست دقیق، بجا و هماهنگ آنها، قطعا می‌تواند ضامن سلامت و سعادت حیات دنیوی و اخروی مسلمانان شود. یکی از این راهکارهای تأثیر گذار و مهم در این زمینه، فرهنگ قناعت است.

بی‌شک هیچ جامعه‌ای بدون اقتصاد ریشه‌دار، برنامه محور و پویا نمی‌تواند امید چندانی به رشد و پیشرفت حتی در ابعاد فرهنگی و اجتماعی داشته باشد‌. این نوع از جوامع همواره در معرض انواع تهدیدها و تحریم های دشمنان و مخالفان خود خواهند بود که جهان اسلام  و به ویژه جمهوری اسلامی ایران نیز از آن مستثنا نیست.

قناعت که باید آن را از اساسی ترین عنصر سبک و سیرۀ زندگانی پیامبران الهی و پیشوایان بزرگ دینی قلمداد کرد، دارای خاستگاه عقلانی و معرفتی است که به عنوان موهبت الهی و مصداق بارز شکرگزاری خداوند و نیز ارمغان ماندگار عفت و وارستگی، گسترۀ وسیعی از شئون مختلف زندگی مادی و معنوی انسان‌ها را دربر می‌گیرد.

فرهنگ قناعت و خود بسندگی از چنان ظرفیت و کارایی والایی برخوردار است که کارکردهای معنوی و تربیتی و نیز کارکردهای اجتماعی و اقتصادی آن را می‌توان تنها به عنوان بخش عمده ای از وسعت کارامدی و کارکردی مورد اشارە آن در زمینۀ تحقق و تقویت مبانی و زیر ساخت های اقتصاد مقاومتی قلمداد کرد.

مفهــوم قـنـاعــت

دانشمندان علم لغت، قناعت را به معنای به اندک اکتفاکردن و راضی بودن از امور گذران دنیوی و عوارض نیازمند به آنها دانسته اند(راغب اصفهانی، بی تا: ج 1: 685 )و بعضی دیگر گفته اند که قناعت تنازل است تا جایی که فرد زندگی خود را با امکاناتی که در دست دارد، منطبق سازد (مصطفوی، 1360ش: ج 9 : 326)

علمای اخلاق نیز، قناعت را در گسترۀ وسیعی از معانی آن تفسیر کرده اند؛ به گونه ای که برخی گفته اند قناعت یک ملکۀ نفسانی است که به موجب آن، انسان به نیاز خود از اموال رضایت می دهد و خود را برای تحصیل بیشتر آن به مشقت نمی اندازد. (نراقی، بی تا: ج 2: 100 )

معناشناسی اقتصاد

از ریشۀ قصد و به معنای متوسط، اعتدال و میانه روی است. (قرشی، 1412 :ج 6 : 8 ) اقتصاد به معنای میانه روی را می توان درکلام معصومین(ع) یافت؛چنان که پیامبر اعظم(ص) می فرمایند: «من اقتصد فی معیشته رزقه الله و من بذر حرمه الله » کسی که در هزینه های زندگی معتدل باشد خدا او را بی نیاز می کند و کسی که اسراف و تبذیر نماید فقیرش می کند ( حکیمی 1376ش: ج265)

در آموزه‌های ناب اسلامی، فرهنگ قناعت از اهمیت و منزلت خاص و والایی برخوردار است؛ به گونه‌ای که شاید بتوان گفت این فضیلت اسلامی، بیش از سایر فضایل اخلاقی مورد اهتمام، تحسین و تأکید پیشوایان دینی قرار گرفته است. از این رو، سیمای قناعت در شریعت اسلامی به روشنی هرچه تمام‌تر ترسیم گردیده و به عنوان الگویی جامع و قابل دسترس در اختیار مخاطبان و پیروان آن قرار گرفته است؛ آن سان که موارد ذیل شاهد گویایی بر این مدعاست.

 قـنـاعـت در سـبک زنـدگی پیـامبـران

بر اساس مطالعات قرآن شناختی و سیره شناختی، پیامبران الهی و نیز پیشوایان معصوم(ع) را باید در صدر جمله کسانی دانست که قناعت و کفاف را در همه شئون زندگی سرلوحۀ دعوت و همچنین سبک زندگی خویش قرار داده بودند و پس از آن، امت‌های خویش را بدان فرا می‌خواندند. امیرمؤمنان علی(ع) در ضمن بیانی، یکی از مهم‌ترین اوصاف انبیای الهی را قناعت پیشگی، ساده زیستی و نیز داشتن سبک زندگی متعارف و متناسب با سطح عمومی جامعه برمی شمارند؛ هر چند که خداوند می توانست آنان را با سلطنت و تکبر متکبران در ثروت بیافریند، ولی چنین نکرد در صورتی که خداوند پیامبران را با عزم و ارادۀ قوی گرچه با ظاهری ساده و فقیر مبعوث کرد ، ولی در آنان چنان قناعتی قرار داد که دل ها و چشم ها را پر سازد در عین حالی فقر و حاجات ظاهری آنان، چشم ها و گوش ها را خیره سازد.( نهج البلاغه ، خطبه 192)

قنـاعـت، علامت پـارسـایـان

قناعت نه تنها از امتیازات و اختصاصات فرستادگان خاص الهی است، بلکه این فضیلت اخلاقی در میان پارسایان و زاهدان که از جملۀ پیروان راستین انبیا، به شمار می روند نیز وجود دارد و بدان علامت در بین مردم شناخته می شوند. آنجا که امام علی(ع)  ، قناعت را علاقه و بیرق برافراشته پرهیزگاران معرفی می کنند و می فرمایند : «القناعه علامه الاتقیا» قناعت نشانه پارسایان است.(آمدی ،ص165)

قنـاعـت، ثمـرة عقلانیت

برابر آموزه های صریح اسلامی، قناعت علاوه بر داشتن خاستگاه دینی و پایگاه اخلاقی ، بنیاد و ریشۀ عقلانی نیز دارد. قناعت در لسان معصومین(ع) بازتاب عملکرد عقلانی  و خردمندانه ای می باشد که براساس آن می بایست قناعت پیشه گان را در شمار خردمندان و خردگرایان قرار داد؛ چرا که اساسا عقل را باید مهم ترین عامل و ابزار گزینش و گرایش به سمت قناعت به حساب آورد.حضرت علی (ع) در این باره می فرمایند: «من عقل قنع» آنکه عقل خود را به کار بندد قناعت پیشه کند.

کـارکـردهـای قناعـت

قناعت به عنوان جلوه گاه عالی ترین معارف و دستورهای اصیل و بی بدیل اسلامی در گسترۀ آموزه های قرآن و عترت(ع) دارای آثار و کارکردهای گوناگون و اثربخشی است که بی شک نظایر و نمونه های آن در هیچ مکتب و آیین دیگری یافت نمی شود. جامعیت تعالیم اصیل اسلامی برخاسته از وحیانیت مقدس، قناعت را دارای چنان ظرفیت وتوانمندی ای می داند که تمسک و توسل آلام  مادی و معنوی بشریت امروز در جهان پر هیاهو و در عین حال پیشرفته تلقی شود؛ آثار و کارکردهایی که در طول حیات چهارده قرنی آیین اسلام، زوایای پیدا و پنهان آن برای همگان منکشف و هویدا گردیده است. بر اساس این مهم ترین آثار و کارکردهای فرهنگ قناعت را می توان در موارد ذیل دسته بندی کرد:

کـارکـردهـای معنـوی و تـربیتـی قناعت

اصلی ترین و مهم ترین کارکرد قناعت ورزی را می توان در حوزۀ تربیت دینی و معنویت گرایی افراد جامعه برشمرد؛ زیرا اگر اصل تربیت و آموزش معنوی مردم به درستی و کمال انجام پذیرد، قطعا سایر شئون و عرصه های زندگی آنان نیز به نوعی تکمیل و تعدیل خواهد شد.

اثر قناعت در آزادگـی و رهـایـی

فرهنگ قناعت  علاوه بر عزت آفرینی و سرافرازی، انسان را به قلۀ آزادگی و نجات از اسارت هواهای نفسانی می رساند و این از شیرین ترین رهاورد قناعت در فرهنگ اسلامی به شمار می رود. بنابر این باید قناعت را حلقۀ اتصال میان عزت وآزادگی اسلامی  دانست. از این رو حضرت علی(ع) در حدیثی، طمع را مایۀبندگی و قناعت را باعث آزادگی می شمارند ومی فرمایند:«الحر عبد ما طمع و العبد حرما قنع»انسان آزاد مادامی که طمع ورزد هنوز برده دیگران است و بنده تا زمانی قناعت ورزد آزاد مرد است . (آمدی، 1378ش: 33) بر اساس این فرمایش امام علی (ع)، مالک آزادگی انسان ها در دنیا بر اساس میزان تعلقات و وابستگی های آنان به ظواهر و متاع های دنیوی است.

ارتباط قناعت و اصلاح و تهـذیـب نفـس

یکی دیگر از فواید معنوی فرهنگ قناعت را می توان در نقش آفرینی آن در مرحلۀ تهذیب درون و اصلاح آن از رذایل معنوی اخلاقی دانست تا در وادی جهاد اکبر و تحصیل کمالات انسانی قدم نهاد. از این رو مولای متقیان حضرت علی (ع) بهترین کمک کار در این راه را، قناعت معرفی کرده و می فرماید:«اعون شیء علی صلاح النفس القناعه» بهترین همكار در مسیر اصلاح درون، قناعت است.(آمدی 1378ش، ج1، ص113)

تاثیر قناعت در رضایـت منـدی و نیـل بـه آرامـش و آسـایـش

به هر اندازه که روحیۀ قناعت و کفاف در وجود آدمی نهادینه و عملیاتی شود، به همان اندازه نیز روحیۀ عزت طلبی و رضایت مندی حاصل از این سبک زندگی در وی قوی و بارزتر خواهد شد .بنابر این ،انسانی که احساس خرسندی و سربلندی در خود می کند، به سوی ساحل آرامش و آسایش خیال در حرکت خواهد بود؛ زیرا او با قناعت طلبی و تهذیب درون، از بسیاری از دغدغه های فریبنده، آسوده و برکنار است و دنبال طمع ورزی و یا جلب منافع بیشتر و مازاد بر نیاز نیست.

کـارکـردهـای اقتصـادی و اجتـماعـی قناعت

فرهنگ قناعت علاوه بر آنکه به نوعی تمرین معنویت و تربیت فردی و اجتماعی به شمار می رود، دارای آثار و کارکردهای اقتصادی و اجتماعی سازنده ای است که اگر به درستی و کمال مورد توجه و عمل قرار گیرد، قطعا بازخوردهای مثبت و سازنده ای در میان اقشار مختلف جامعه همراه خواهد داشت و درنتیجه می تواند کلید گره گشای از بسیاری از معضلات و نارسایی های اقتصادی و اجتماعی در جامعۀ دینی و اسلامی قرار گیرد. از این رو مهم ترین کارکرد های اقتصادی و اجتماعی فرهنگ قناعت را می توان چنین برشمرد:

فقـر زدایـی و قناعت

فقر و تهیدستی به عنوان یکی از اصلی ترین مشکلات اقتصادی و اجتماعی، دامنگیر بسیاری از جوامع بشری به ویژه جوامع اسلامی شده و شیوع پدیدۀ  تکدی گری، آسیب های فرهنگی،اجتماعی و... را درپی داشته است. آموزه های غنی اسلام  برای مدیریت صحیح و کارامد اقتصاد جامعه به ویژه در توزیع عادلانه ثروت و درامدهای ناشی از تولید و نیز مصرف بهینۀ سرمایه ها، برنامه های سازنده و عملیاتی را پیشنهاد کرده است که کاربست همه جانبۀ آن، باعث رونق اقتصادی و کاهش فشارهای اقتصادی و نیز شکاف طبقاتی خواهد شد. قطعا دسترس ترین و ارزان ترین و در عین حال کارامدترین برنامۀ اقتصادی در این باره، مدیریت صحیح منابع با رعایت و اصلاح الگوی مصرف بر محور قناعت خواهد بود. بنابر این، قناعت ورزی واصلاح الگوی مصرف،علاوه  بر آنکه به مدیریت صحیح منابع و ثروت کمک شایانی می کند، باعث خواهد شد تا پدیدۀ فقر و تکدی گری کم کم از جامعۀ اسلامی رخت بربندد و به نوعی شاهد توازن نسبی اقتصادی در میان طبقات مختلف جامعه باشیم.

نقش قناعت در فـروکاسـتن از مخـارج گـزاف و هزینـه هـای سنگیـن زنـدگـی

امروزه متأسفانه مخارج گزاف و غیر ضرور زندگی که خارج از الگوی مصرف نیز هست، مشکلات و نارسایی هایی را بر اقتصاد خانواده ها و به تبع آن بر اقتصاد جامعه وارد ساخته است که برای برون رفت از آن باید چاره اندیشی کرد. معصومین(ع) که سابقۀ تعالیم و مدیریت آنان به چهارده قرن می رسد، مشی قناعت و اکتفا نمودن به قوت مقدر را به عنوان اساسی ترین و زیبنده ترین الگوی مصرف معرفی کرده اند.این امر از یک سو باعث کاهش هزینه های مازاد و غیر ضرور زندگی مردم می شود و از سوی دیگر، تعادل و توازن اقتصادی را در جامعه برقرار می کند. پیامبر اکرم(ص) فروکاستن از هزینه ها و مخارج را، زینت قناعت دانسته فرمودند:«والتقلل زینه القناعه»

فناعت نوعی مبارزه بـا اسـراف

اسراف و تبذیر یکی از مهم ترین معضلات فرهنگی و اقتصادی در جوامع اسلامی  است. با وجود آنکه آیین مترقی اسلام، دستورها و راهکارهای ارزنده و عملیاتی متنوع در این باره پیشنهاد داده است،ولی معضل مزبور همچنان در جوامع اسلامی دیده می شود. یکی از مهم ترین گزینه های اسلام در مبارزه با اسراف، گزینه قناعت است که می تواند به عنوان کارامدترین راهکار در رعایت الگوی مصرف قلمداد شود. پیامبر اکرم(ص) دربارۀ آثار زیانبار اسراف چنین می فرمایند: «من اقتصد اغناه الله ومن بذر افقره لله » کسی که در هزینه های زندگی معتدل باشد خدا او را بی نیاز می کند و کسی که اسراف و تبذیر نماید فقیرش می کند./918/ی703/س

محرم آتش افروز